“1905.az” Diskussiya klubunun növbəti toplantısında “Dolu” və “Yarımçıq xatirələr” filmlərindən danışdıq. Diskussiya klubunda adı çəkilən filmlərin rejissoru Elxan Cəfərov, bu filmlərdə rol almış əməkdar artist Şamil Süleymanov və aktyor Bəhruz Vaqifoğlu iştirak edirdi.

Fuad Babayev: Az öncə, mən “Yarımçıq xatirələr” filminin treylerinə baxdım. Məncə, Hollivud filmlərinin treyleri daha hay-küylüdür. Mənə elə gəlir ki, film treylerdən qat-qat güclüdür.

Elxan Cəfərov: Bir dəfə kinostudiyada oturub, filmin titrlərini hazırlayırdıq. Həmin anda Almaniyadan bir qonaq gəlmişdi, bizi də ona təqdim etdilər. Söhbət zamanı məlum oldu ki, həmin şəxs Almaniyada filmlərin titrlərinin yazılması ilə məşğul olan təşkilatın rəhbəridir. Demək istəyirəm ki, dünyada nəinki treylerin çəkilməsi, hətta titrlərin yazılması üzrə ixtisaslaşmış qurumlar mövcuddur.   Amerikada və başqa ölkələrdə filmin hər bir millimetri üzərində bir və ya bir neçə peşəkar çalışır. Biz isə hələ ki, “partizanlıq”la məşğuluq. Ən pisi odur ki, sovet dövründə yaradılmış kino sənayesini itirmişik. Bizim kinostudiya binası kino istehsalının bütün sahələri nəzərə alınmaqla tikilmişdi. Düzdür, indi struktur sistemi dəyişdirilir, prodüser sistemi tətbiq olunur. İstehsalla bağlı müəyyən işlər görülüb, məhsul var. Biz hətta onu xaricdə də nümayiş etdiririk. Sovet dövründə üç kateqoriya filmlər var idi – yüksək kateqoriyalı, birinci kateqoriyalı və ikinci kateqoriyalı. Yüksək kateqoriya SSRİ məkanından kənara çıxa bilmək hüququ olan filmlərə verilirdi. Birinci kateqoriya SSRİ ərazisində nümayiş etdirilmək hüququ olan filmlərə, ikinci kateqoriya isə istehsal olunduğu respublikadan kənara çıxmasına məhdudiyyətlər qoyulmuş filmlərə verilirdi. Hətta ikinci kateqoriyalı filmlər belə, 150-300 min rubl xərcləndiyi halda, respublikadan kənara çıxmasalar da 1 milyon rubladək pul gətirirdilər. Hər rayon mərkəzində bir neçə kino-teatr var idi, hətta “Mimino” filmindəki kimi, kəndlərdə də kinoqurğular vasitəsilə filmlər nümayiş etdirilirdi. Leninin söylədiyi kimi, kinonu incəsənətin ən vacib növü kimi dəyərləndirirdilər. Sözümü nəyə gətirirəm? Azərbaycan kinosunun problem və perspektivləri haqqında danışanda, ilk növbədə kinonun prokatından danışmaq lazımdır. Məsələn, biz “Dolu” filmi ilə 50-yə yaxın rayonda olduq.

Fuad Babayev: Filmi harada nümayiş etdirirdiniz? Mən biləni, rayonlarda filmləri nümayiş etdirmək üçün ənənəvi kino-teatrlar artıq yoxdur.

Elxan Cəfərov: Qətiyyən yoxdur. Problem həm də ondadır ki, rayonlarda müəyyən mədəniyyət mərkəzlərinin inşası üçün külli miqdarda pul xərclənib. Amma onların kino nümayiş etdirmək üçün nəzərdə tutulan texnikası çox ucuzdur.  Hər bir rayonda bizi ən yüksək səviyyədə qarşılayırdılar, rayonun vəzifəli şəxsləri filmin nümayişində iştirak edirdilər. Rayonlardan birində nümayiş parkda təşkil olunmuşdu. 12 metrəlik bir ağı ekran kimi açmışdılar. Amma əksər rayonlarda film 1:2m ölçüdə ekranda nümayiş olunurdu. Məncə, iş bu istiqamətdə aparılmalıdır, bu çox vacibdir.  Bir də bu məqamı xüsusi qeyd etmək istərdim. İndi kino işçilərinin, xüsusilə də yaradıcı qrupların üstünə belə bir vəzifə qoyublar ki, Azərbaycan kinosu dünya miqyasında təmsil olunmalıdır. Mən bunu demişəm və bir daha təkrarlayıram ki, Azərbaycan kinosunun daxili bazarda sistemləşmiş quruma çevrilmədən dünya bazarına çıxması özülsüz evə bənzəyərdi. Bəzən biz gileylənirik ki, bu xalq “Xoxan”a, “Bozbaş pikçers”ə baxır. Amma nəzərə almırıq ki, bu xalqa başqa birisini təklif edən də yoxdur axı. Yaradıcı insanın xalqına, millətinə münasibəti həm valideyninə, həm də övladına münasibət kimi olmalıdır. Cəmiyyət quruculuğunda aparıcı qüvvə gənclikdir. Gəncliyə istiqamət vermək lazımdır. Məsələn, mən “Dolu” filmini çəkəndə fikirləşirdim ki, döyüşən insanların, orta yaşlı adamların xoşuna gələcək. Bu baxımdan filmə gənclərin böyük marağı mənim üçün xoş oldu. Təhlil edib anladım ki, gənclik bu filmdə sadəcə olaraq bir nümunə, nümunəvi Azərbaycan obrazları gördü.

Fuad Babayev: Və ola bilsin  bir qədər də reallıqdan uzaq obrazlar gördü.

Elxan Cəfərov: Tamamilə doğrudur. Bu plakat janrıdır və əslinə qalsa, sırf ideoloji amildir. Biz sivil cəmiyyətdə yaşayırıq və öz mənəvi dəyərlərimizə arxalanmalıyıq. Biz xarici mədəniyyətlərə arxalanıb, heç nə yarada bilmərik. Nə qədər çalışsan da… Ötən illər ərzində o qədər qloballaşmadan danışdılar, indi sanki dünya lokallaşıb. Hər kəs sırf öz problemləri, sırf öz qayğıları, siyasəti, iqtisadiyyatı ilə yaşayır və başqa dövlətə bunun aidiyyatı yoxdur.

Fuad Babayev: Dünyada Hollivud, Bollivud var, ingilis, fransız, italyan, türk kinematoqrafı var. Bütün bunların içərisində Azərbaycan kinematoqrafının eksport imkanlarını real sayırsınızmı? Hansısa filmimizin xarici ölkələrdə anşlaqla nümayişi realdırmı?

Elxan Cəfərov: Mən buna inanmasam, heç bu işlə məşğul olmazdım. Və bunun üçün şəxsən mən əlimdən gələni əsirgəməyəcəyəm. Həm Hollivudun, həm də Bollivudun potensial 1 milyardlıq auditoriyası var. Əlbəttə, onlar bu 1 milyardı istehsal gücü, PR menecmenti ilə qazanıb.

Fuad Babayev: Hollivud həm pul qazanır, həm də Amerika dəyərlərini dünyaya yayır.

Elxan Cəfərov: Kino yalnız Amerika dəyərlərində deyil, dünya siyasətində bir amildir. 2001-ci ilə kimi terrorçu anlayışı bu qədər populyar deyildi. 1934-cü ildə Pentaqonun Hollivudla belə bir müqaviləsi olub: yəni Pentaqon Hollivudu dəstəkləyir, Hollivud isə Pentaqonun siyasətini dəstəkləyib, həyata keçirilməsinə bu və ya digər formada yardım göstərir. Əlbəttə, həm komediya, həm də melodram janrlarında da filmlər çəkilir. Amma dünyaya təbliğ olunan döyüş filmləri, detektivlər və s.-dir. Bunların hamısının ən populyar iki qəhrəmanı var – quldur oğlan və gözəl fahişə. Onlar kino mədəniyyətlərini bu istiqamətə yönəltdilər. Bizim isə tam fərqli dəyərlərimiz var. Çıxış yolumuz tamaşaçı kütləsini kino-teatrlara cəlb etməkdir. İndi kommersiya filmləri çəkilir, mən bu işi ürəkdən dəstəkləyirəm və alqışlayıram. Bu filmlər keyfiyyətindən asılı olmayaraq, Azərbaycan tamaşaçısını kinoteatrlara cəlb edən primitiv də olsa, qüvvədir. Bəzən sual verilir ki, niyə bizim seriallar türk serialları səviyyəsində deyil? Birincisi, türklər öz seriallarını hər seriyası 500 dollara olmaqla, dünyanın 20 müxtəlif ölkəsinə satır.  Bu 500 dollar həmin serialın xərcini ödəmək iqtidarında deyil. Elə seriallar var ki, hər böıümü 1 milyon dollara başa gəlir. Amma bununla serial reklam auditoriyasını genişləndirir. Mən bəzən serial çəkənləri tənqid edənlərə deyirəm ki, 800-900 min manata 1,5 saatlıq bir filmi güclə ortaya çıxarıram. Bəs serial çəkən 10 min manata nə etməlidir?

Fuad Babayev: Üstəlik rəqabət mühiti və müqayisə etmək imkanı da var.

Elxan Cəfərov: Bu baxımdan Rusiyanın strategiyası çox maraqlıdır. Birincisi, televiziya sistemində qeyri-rus istehsallı filmlərin sayı 75 faiz azldıldı. İndi Amerika filmləri və digər ölkələrin filmləri yalnız 25 faiz təşkil edir.

Fuad Babayev: Heç Meksika və Braziliya serialları da yoxdur.

Elxan Cəfərov: Elədir, ancaq öz seriallarına baxırlar. Bu prosesə 10 il əvvəl başlayıblarsa, indi artıq yavaş-yavaş effektə nail olurlar. Mənim seriallara baxmağa hövsələm çatmır. Mən fikrin 1,5-2 saat ərzində tamamlanmasına baxmağa üstünlük verirəm. Amma indi baxıram ki, Rusiyada çəkilən serialların keyfiyyəti çox yuxarı qalxıb. Biz isə dövlətdən tutmuş, sıravi tamaşaçıya kimi hamımız çəkilən serialları pislədik.

Fuad Babayev: Bu dövr ərzində elə bir keyfiyyət dəyişikliyinə də nail olunmayıb.

Elxan Cəfərov: Keyfiyyət dəyişikliyinə nail olmaq da mümkün deyildi. Çünki biz onları pislədik və maliyyələşdirilməsi də dayandı. Tutaq ki, 6 milyon manat kinonun maliyyələşdirilməsinə yönəldilirdisə, 6 milyon manat da seriallar üçün ayrılırdı. Bu gün serial çəkəndən tələb olunur ki, tamaşaçını cəlb etməlisən. Əgər cəlb edə bildinsə, yaxşıdır, bacarmadınsa, pissən. Mənim düşüncəm isə fərqlidir. Təməl ideoloji istiqamət olmalıdır. Həmin seriallardan bu və ya digər formada ideoloji mesajlar gəlməlidir. Təbii ki, 3-5 il ərzində bunların səviyyəsi yuxarı qalxmaya da bilər. Amma tamaşaçı kütləsi öz serialı amilini beynində formalaşdıra bilər. Bu artıq nəyəsə gətirib çıxaracaq. Bizdə rejissor olmaq istəyənlər populyarlıq barədə fikirləşirlər. Mən 1984-1990-cı illərdə Moskva Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil almışam. Hər il 5-7 nəfər bu instituta Azərbaycandan adamlar daxil olub. Bu o demək deyildi ki, onların hamısı gəlib, Həsən Seyidbəyli olacaq. Amma onların içərisindən ikisi çıxırdı. “Soğan olsun, nəğd olsun”, amili cəmiyyətimizdə problem yaradır. Biz istəyirik ki, bu adamlar günü sabah nəticə versinlər. Bu mümkün ola bilməz. Bizim kinoda arxalana biləcəyimiz örnəklər yalnız Azərbaycan sovet kinosudur. Ona görə də kadrların hazırlanması çox vacib məsələdir.

Fuad Babayev: Bir müddət öncə, xalq artisti Hacı İsmayılovdan müsahibə almışdıq. Başlığa da onun sözlərini çıxarmışdıq: “Fəryad” filmi etalona çevrilib”. Şamil müəllim, Sizin də çəkildiyiniz “Dolu” və “Yarımçıq xatirələr” filmləri də oxşar mövzudadır. Belə demək olarmı ki, yeni etalonlar meydana gəlir?

Şamil Süleymanov: Mən əmək fəaliyyətimə Ceyhun Mirzəyevin rəhbərlik etdiyi “Mozalan” kino-jurnalında başlamışam. “Fəryad” filmi mənə ona görə əzizdir ki, Ceyhun bu filmlə “Ana-Vətən!” şüarını gətirib. Amma məncə, kinoda etalon olmamalıdır. 1972-ci ildə İncəsənət İnstitutuna girmişəm. 1973-cü ildə şahlıq quşu başıma qondu və “Baladadaşın ilk məhəbbəti” filminə çəkildim. Bu illər ərzində rejissor olmağı ağlımın ucundan da keçirməmişəm. Çünki rejissor ilk növbədə pedaqoq olmalıdır. Xalq artisti, ömrünü başdan-ayağa kinoya həsr etmiş Arif Nərimanbəyovun ən böyük arzusu rejissor olmaq idi. Ola bilmədi. Amma indi düz-əməlli təhsil almayan adamlar da film çəkirlər. Amma Elxan Cəfərov mənim müəllimim oldu. Hətta yerlərini deyə bilərim ki, harada və nəyi mənə başa saldı. Mənə dedi ki, iri planda çəkəcək. Bayraq qaldırılanda məni özünün istədiyi baxışlarımla çəkdi. “Yarımçıq xatirələr” filmindəki rolum balacadır, amma mənim çox xoşuma gəlir. Bilirsiniz, film mənim ürəyimdən tikan çıxarmalıdır. Bizdə bir xəstəlik formalaşıb. Festival üçün filmlər çəkirlər. Biz ilk növbədə filmi tamaşaçıya yönləndirməliyik. Aktyor çəkildiyi rejissoru sevməlidir. Müzakirə edirik ki, kino harada göstərilsin. Kino-teatrların halını görmürsünüz?  Başqa bir məsələ seriallarla bağlıdır. Serialları pisləmək asandır. Onları söymək sanki balaca uşağı danlamaq kimidir. Amma onlar da real olanları çəkməlidirlər. Fikir verin, Azərbaycanda kim-kimin atasını günahsız yerə öldürə bilər? Hansı iki maşın küçənin ortasında atışa-atışa gedə bilər? Axırıncı dəfə bunu nə vaxt görmüsünüz? Tamaşaçını kinoya qaytarmaq lazımdır. Vaxtilə Azərbaycan kinosu respublika rəhbəri Heydər Əliyevin birbaşa diqqəti altında idi. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında olan şərait keçmiş SSRİ-də heç harda yox idi. Milyon rublluq filmlər çəkilirdi. İlk belə film “Nəsimi” idi. Bu film Azərbaycan kinosuna Rasim Balayev kimi mogikanı bəxş etdi.

Fuad Babayev: Bəhruz qardaşımız gənc aktyorlar nəslinə mənsubdur. Amma bizim də xəbərdar olduğumuz uğurlara malikdir.  Bizi daha çox 1905.az portalının araşdırdığı soyqırım, deportasiya, torpaqlarımızın işğal olunması problemlərinin kinoda əksi məsələsi maraqlandırır. Bizim kinomuzda bu problemlər əksini tapıbmı?

Bəhruz Vaqifoğlu: Bayaq qeyd olundu ki, “Dolu” filmində bəzi məsələlər o qədər də real deyil. Məncə, elə bu cür də olmalıdır. Çünki filmdə, teatrda hər şey bədii olmalıdır ki, tamaşaçının zövqünü oxşasın. Tamaşaçı həm teatra gələndə, həm də filmə baxanda sanki aldanmağa gəlir.  Bu, nə qədər çox bədii edilsə, nə qədər yaxşı təqdim olunsa, tamaşaçı bir o qədər çox zövq alacaq. Mənə elə gəlir ki, dediyiniz mövzuda yetərincə filmlər çəkilir. Amma “Dolu” filminə kimi sadəcə olaraq “Fəryad”da Ceyhun Mirzəyevin obrazı mənim fikrimdə qəhrəman obrazı kimi mövcud idi. Əvvəllər “Babək”də Babəkə, “Yeddi oğul istərəm”də Bəxtiyara, “Qanlı zəmi”də Qaçaq Nəbiyə bənzəmək həvəsi vardı. “Dolu”dan sonra isə tamaşaçı Drakona, Pələngə bənzəmək istədi, yeni qəhrəman obrazı gördü. Tutaq ki, daha öncə çəkilmiş “Ağ atlı oğlan” filmindəki qəhrəman yetişməmişdi, mən ona bənzəmək istəmirdim. Amma mən Drakon, Pələng, komandir olmaq istəyərəm. “Yarımçıq xatirələr”də baş rolu oynamışam. Məncə, oradakı Müəllim də yeni bir qəhrəmandır. Orada elə bir döyüş səhnəsi yoxdur. Amma bir musiqiçi elə filmdəki kimi qəhrəmanlıq göstərə bilərdi. Bu gün inamla deyə bilərik ki, bu səpkidə filmlər daha çox çəkilir və öz sözlərini deyirlər. Bununla belə. təqdimatdan da çox şey asılıdır. Azərbaycan filmləri həftəsi keçirilir, lakin bu filmlərin seansı o vaxta salınır ki, getmək mümkün deyil. Yaxud bu yaxınlarda “Yarat” studiyası “Yarımçıq xatirələr” filminin təqdimatını təşkil etmişdi. Lakin nədənsə, son anacan gözlədiyimə rəğmən, məni dəvət etməmişdilər.

Elxan Cəfərov: Mən balaca bir qeyd etmək istərdim. Söhbət tamaşaçının aldanmaq arzusundan gedir. Kino saniyədə 25 kadrla verilir. Tutaq ki, tamaşaçı əlin qaxmağını, bir də son hərəkətini görür. Qalan hərəkəti isə tamaşaçının genetik yaddaşı tamamlayır. Tamaşaçı aldanmaqdan çox, öz təxəyyülünə arxalanmaq istəyir. Nə üçün maraqlı bir kitabın ekranlaşdırıldığını görəndə, onu oxuyanların xoşuna gəlmir? Çünki oxucu öz təxəyyülündə yaratdıqlarını filmdə görmür. Bir məsələni də vurğulamaq istəyirəm. Bütün telekanallarda hər il ardıcıl olaraq Xocalı faciəsi zamanı həlak olanların metitləri göstərilir. Bunun gərgin psixoloji anti-təsiri var. Onu bir qədər necə deyərlər, təxəyyüllləşdirmək lazımdır. Bu gün bizə qəhrəmanlar tələb olunur – həm cəmiyyət quruculuğunda, həm də Qarabağ döyüşlərində. İnsanların gözlərini qorxutmaq olmaz. Uşaq təxəyyülündə müharibələrə nifrət olur. Bütün dünya müharibələri romantizmin üstündə başlayıb. Amma Xocalı hadisələrini dayanmadan 10 dəfə göstərmək düzgün deyil. Gəncliyin düşüncəsində bunu formalaşdırmağın əleyhinəyəm. Mən “İncəsənət həyatın güzgüsüdür” fikrinin qəti əleyhdarıyam. Həyat incəsənət, təxəyyül üçün xammaldır. Mən həyatda bir an ərzində baş verənlər haqqında kino çəkə bilərəm. Amma 24 saat ərzində qəbul etdiyim informasiyanı 2 saata sığdıra bilmərəm. İstər-istəməz bunu bədii formalara salırsan. Tamaşaçının bunu rahat qəbul etməsi üçün.

Şamil Süleymanov: Bizim köhnə filmlərimizdə maraqlı dialoqlor vardı. O günün pafosu çox gözəl idi. Onlara gülsək də, biz bu günün pafosunu tapa bilməmişik.  Elxan Cəfərovun bu filmlərinin qiyməti ondadır ki, biz bu günün pafosuna yaxınlaşdıq. Filmin nümayişindən sonra mənə nə qədər qarabağlı köçkün zəng etdi ki, həmin müəllim mənəm. İnanın mənə, bir nəfər mənə dedi ki, “Drakon” onun gizli adı (“pozıvnoy”) olub. Pələnglə görüşmüşəm. Gözləri dola-dola deyib ki, onun gizli adı “Pələng” olub. Şəhərin adı şəhər kimi, qəhrəmanlar Müəllim, Drakon, Pələng, Komandir adları ilə gedirlər. Yalnız bir nəfərin öz adı çəkilir – Seyid Lazım ağanın. Yalnız bundan bilinir ki, söhbət balaca bir Qarabağ şəhərindən gedir.

Elxan Cəfərov: “Dolu” filmi haqqında danışanda mən Aqil Abbasın adını çəkməyə bilmərəm. A.Abbasın adını çoxdan eşitmişdim. İş prosesində o, mənim üçün bir dünya kimi açıldı. Sən demə, çox sadə, çox nəcib insan imiş. Hadisələrin kökündə də A.Abbasın reallıqdan götürüb, təxəyyülündə yaratdığı idillik məkan durur. Nə qədər peşəkar rejissor olsan da, yazan adam, ssenari müəllifi ilə kontakta girə bilmədinsə, iş uğurlu alınmır. Aqil müəllimlə də bizim əvvəlcə fikirlərimiz toqquşdu. Amma sonra bir-birimizi məhz o toqquşmaya görə dəyərləndirdik. İndi də fikirləşirəm nə yaxşı ki, Aqil müəllimin israr etdiyi epizodları çəkdik.

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az

09 mart 2016-cı il