Kitabı yüklə

Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən, Azərbaycan torpaqları Rusiya ilə İran arasında bölüşdürüldükdən və Azərbaycanın müstəqil dövlətləri-xanlıqlar aradan qaldırıldıqdan sonra Çar Rusiyası Azərbaycan xalqına qarşı cinayətə əl ataraq, ermənilərə “bəxşiş” verdi: Azərbaycan torpaqlarında (Naxçıvan və  İrəvan xanlıqlarının  əraziləri  əsasında) “Erməni vilayəti” adlı qondarma inzibati idarə vahidi yaratdı.

Çar I Nikolayın “Erməni vilayəti”nin yaradılması haqqındakı sərəncamı 1828-ci il martın 21-də Azərbaycan xalqının Novruz bayramı günü imzaladı. Məhz Novruz bayramı günü Azərbaycan xanlığının ləğv edilib, bu torpaqlara köçürülüb gətirilmiş ermənilər üçün xüsusi bir vilayət yaradılması xalqımız üçün mənəvi təhqir idi.

“Erməni vilayəti”nin nə qədər qondarma bir qurum olduğunu belə bir fakt da sübut edir ki, Çar Rusiyası o zaman İran və  Türkiyədən nə  qədər erməni köçürüb gətirsə  də, yenə  də  bu vilayətin  əhalisinin 76,24%-i azərbaycanlı idi. “Erməni vilayəti”ndə 1125 kənd vardı. Onlardan 1111-i Azərbaycan kəndi idi və bu kəndlərdə  ancaq azərbaycanlılar yaşayırdılar. Vilayətin qalan 14 kəndində  isə azərbaycanlılarla qarışıq şəkildə  köçürülüb gətirilmə  ermənilər yaşayırdılar. Həmin kəndlərin bir çoxunun adları Azərbaycan-türk mənşəli idi.

Bununla belə,  “Erməni vilayəti”ni  yaratmaqla Çar  Rusiyası yenicə  işğal etdiyi Azərbaycan torpaqları ilə Osmanlı imperiyası arasında bir  “xristian səddi”  çəkdi. Eyni zamanda, tarixi Azərbaycan  ərazisində  gələcək  erməni dövlətinin  əsasını qoydu.

1836-cı ildə erməni Qriqorian kilsəsinin təhriki ilə müstəqil alban kilsəsi ləğv olundu. Çar Rusiyası tərəfindən himayə  və  müdafiə  olunan ermənilər bu vaxtdan etibarən Azərbaycanda və Anadoluda türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlara başladılar.

“Böyük Ermənistan” “doktrinası”  ilə zəhərlənmiş erməni millətçiləri 19-cu əsrin sonlarında Qriqorian kilsəsinin  “xeyir-duası”  ilə daha mütəşəkkil fəaliyyətə başladılar. Çar Rusiyasının silahlandırdığı və digər böyük dövlətlər tərəfindən müdafiə olunan erməni-daşnak quldur dəstələri Şərqi Anadoluda və Azərbaycanda (həm Şimalda, həm də cənubda) türk-müsəlman  əhalini kütləvi  surətdə  qurmağa başladılar.  Naxçıvan, İrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Urmiya, Salmas, Xoy, Maku və digər yaşayış məntəqələrində yüz minlərlə Azərbaycan türkü, o cümlədən uşaqlar, qadınlar, qocalar məhv edildi.Bakıda hakimiyyəti  ələ  keçirən daşnak S. Şaumyan Birinci Dünya müharibəsi cəbhələrindən qayıdan  erməni zabit və  əsgərlərini səfərbərliyə  alaraq Azərbaycan xalqına  tarixin  ən  dəhşətli soyqırımlarından birini törətdi.

Birinci Dünya müharibəsinin başa çatması və Atatürkün Türkiyəni xilas etməsi  erməni millətçilərinin “Böyük Ermənistan” yaratmaq niyyəti iflasa uğradı. Bununla belə, o zamankı mürəkkəb tarixi şəraitdə  müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xoş məram nümayiş etdirdi. 1918-ci il mayın 29-da Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri və  keçmiş Azərbaycan dövlətlərindən olan İrəvan xanlığının paytaxtı olmuş İrəvan şəhərini ermənilərin “bir siyasi mərkəzləri olması” xatirinə onlara güzəştə getdi.

Ermənilərə 100 il bundan əvvəl öz torpağında yer verən Azərbaycan bu dəfə  onlara paytaxt şəhəri  də bağışladı. Beləliklə, tarixdə  ilk dəfə olaraq, 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda  –  tarixi Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradıldı.

Lakin daşnaklar bununla da kifayətlənmədilər. Növbəti xəyanət və  növbəti dəfə torpaq qoparmaq üçün məqam gözlədilər. Azərbaycana Denikinin hücum təhlükəsi yarandıqda, ermənilər dərhal onun tərəfinə keçdilər və  ağ qvardiyaçı generalı Azərbaycana dəvət etdilər. Bu “siyasət” iflasa uğradıqdan sonra da Azərbaycana qarşı yeni-yeni ərazi iddiaları qaldırdılar.

Sovet-bolşevik rejimi Çar Rusiyasının  ənənəvi siyasətinin davamı olaraq erməniləri daim himayə  və  müdafiə  edib.  Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığı Qərbi  Azərbaycan torpaqlarında bu torpaqların sahibləri olan azərbaycanlılara qarşı növbəti təqiblər və zorakılıqlar dövrü başlandı.

Sovet dövründə  Azərbaycan torpaqları hesabına daim yeni-yeni  ərazilər  ələ  keçirən ermənilər Türkiyə  Cümhuriyyətinə qarşı da ərazi iddialarını davam etdirdilər. Xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən  türk diplomatlarına qarşı terror aktları həyata keçirildi. Dünya  sosializm birliyinin və Sovet İttifaqının dağılması  ərəfəsində  qarşılarına Azərbaycandan yeni  ərazilər, o cümlədən Dağlıq Qarabağı qoparmaq məqsədini qoymuş erməni-daşnak millətçiləri və terrorçuları yenidən fəallaşdılar.

M.Qorbaçovu  ələ  alan erməni millətçilərinin təhriki ilə  1918-20-ci illərdə  olduğu kimi, Dağlıq Qarabağda sifarişlə  separatçı-erməni terrorçularının qiyamı təşkil edildi. Eyni zamanda, Qərbi Azərbaycanın yerli sakinləri olan azərbaycanlıların tarixi vətənlərindən deportasiyası da başa çatdırıldı.

XIX yüzilliyin əvvəlində əhalisinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan türkü olan indiki Ermənistan Respublikasının  ərazisində  hazırda bir nəfər də  olsunazərbaycanlı qalmamışdır. Azərbaycanlılara məxsus olan bütün tarixi abidələr məhv edilmiş, yer adları dəyişdirilmişdir.

Erməni millətçiləri  Azərbaycana qarşı yeni  ərazi iddiaları irəli sürməkdə  davam edirlər. İkili standartlar  dünyasında erməni terrorçularının Azərbaycan və Türkiyə  ərazisində 200  ildən artıq bir müddət  ərzində  törətdikləri soyqırımları, deportasiyalar, vəhşiliklər, tarixi abidələrin, yaşayış məskənlərinin yerlə-yeksan olunması faktları qulaqardına vurulur.

Yaqub Mahmudov,

Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü,

Tarix İnstitutunun direktoru, millət vəkili