Ermənistanın hərbi təcavüzü və davakar separatizm nəticəsində yaranmış Dağlıq Qarabağ mü­na­qi­şə­sinin kökləri çar Rusiyasının müstəmləkə siyasətinə gedib çıxır.

Hələ XVIII əsrin əvvəllərində I Pyotr zamanında Rusiya isti dənizlərə yiyələnmək üçün planlar hazırlamağa başladı. 1804-1812-ci illər Rusiya-İran müharibəsinin gedişində 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xan Cavanşir və Rusiya imperatorluğunun nümayəndəsi P.D.Sisianovun  imzaladıqları Kü­rəkçay müqaviləsinə əsasən Qarabağ xanlığı Rusiyanın tabeliyinə keçdi. Müharibədə Rusiyanın qələbəsi nəticəsində Naxçıvan və İrəvan xanlıqları istisna olmaqla Şimali Azər­bay­can xanlıqları işğal edildi. İşğalın nəticələri 1813-cü il oktyabrın 12-də imzalanmış Gülüstan sülh müqaviləsi ilə təsdiq olundu. 1826-cı ildə yenidən başlanan müharibənin nəti­cə­sin­də Azərbaycanın Naxçıvan və İrəvan xanlıqları da işğal edildi. Bu, 1828-ci il fevralın 10-da imzalanmış Türk­mən­çay sülh müqaviləsinə əsasən təsdiq edildi. 1828-1829-cu illər Osmanlı ilə apardığı müharibə nəticəsində də Rusiya regionda üstünlük qa­zan­dı.

İşğal nəticəsində Azərbaycanın ərazisi və xalqı iki yerə bölündü. Şimali Azərbaycan əraziləri süni böl­­gülərə məruz qalaraq Rusiya imperiyası tərkibində müxtəlif inzibati his­sə­lə­rə parçalandı. Ən son inzibati bölgüyə əsasən Şimali Azərbaycan ərazisi Bakı, Yelizavetpol və İrəvan qu­­berniyaları və Zaqatala mahalına bölündü. Ermənistanın 1988-ci ildən etibarən əsassız iddia irəli sürdüyü və bir neçə il sonra işğal etdiyi Dağlıq Qarabağ ərazisi Yelizavetpol quberniyasına daxil idi.

İşğal etdiyi ərazilərdə müstəmləkə siyasətini həyata keçirmək üçün çarizmin istifadə etdiyi üsullardan biri digər xalqların regiona köçürülərək azərbaycanlılara məxsus tor­paq­lara yerləşdirilməsi idi. Yerləşdirmədə üstünlük ermənilərə verilirdi. Bu da səbəbsiz de­yil­di. Döv­lətləri olmadığından Şərqdə daim başqa hakimiyyət altında yaşayan, region xalq­la­rı­nın psixologiyasını, dillərini yaxşı bilən, adət-ənənələrinə dərindən bələd olan, şəraitə daha tez uy­ğunlaşan və itaətkar ermənilər bu işə digərlərindən daha münasib idilər. Çarizmin regiona gəlməsi ilə o zamana qədər heç bir zaman olmayan “erməni mə­­sələsi” də meydana çıxdı.

Ermənilərin Osmanlı və İran ərazilərindən köçürülərək Cənubi Qafqaza yerləşdirilməsi mə­sələləri ilə məşğul olan xüsusi komissiya yaradıldı. Köçürülmə nəticəsində Qarabağ əya­lə­tin­də 1828-1829-cu illərdə ermənilərin sayı 18 min, 1843-cü ildə isə 34 min 606 nəfərə çatdı. Köçürülmə məsələləri ilə məşğul olan çar məmuru N.İ.Şavrov bununla bağlı olaraq yazırdı ki, 1828-1830-cu illərdə Cənubi Qafqaza 40 min İran və 84 min Türkiyə ermənisi erməni əha­li­si­nin yox dərəcəsində olduğu Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında ən yaxşı torpaqlarda yerləşdirildilər, Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi (indiki Dağlıq Qarabağ) və Göyçə gölünün sahilləri ermənilərlə məskunlaşdırıldı. O daha sonra qeyd edirdi ki, Cənubi Qaf­qaz­­da yaşayan 1 milyon 300 mindən artıq erməninin 1 mil­yon­dan çoxunun diyarın köklü sa­kin­lərinə aidiyyatı yoxdur və bizim tərəfimizdən köçürülərək yerləşdirilmişlər.

Ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə köçürülməsinin növbəti dalğası XIX əsrin ikinci ya­rı­sında oldu. Osmanlı ərazisində hökumət əleyhinə baş verən qiyamlar yatırıldıqdan sonra Daşnaksütyun və digər erməni təşkilatları tərəfindən terrorizə edilən 35-60 min erməni Şimali Azərbaycana yerləşdirildi. Əgər məskunlaşdırma nəticəsində 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyasında 99 min 918 nəfər erməni yaşayırdısa, 1886-cı ildə onların sayı 258 min 324 nəfərə çatdırıldı. Bununla bağlı olaraq sovet dövründə hazırlanmış “Daş­naksütyun Partiyasının əksinqilabi rolu” adlı tarixi oçerkdə etiraf edilirdi ki, Cənubi Qafqaza 1 milyon 200 min erməni yaşamaq üçün hər şeyə hazır vəziyyətdə gəldi. Köçürülmə siyasəti nəticəsində regionda demoqrafik vəziyyət dəyişdi. Erməniləri yerləşdirməklə çarizm Cənubi Qafqazda etnik-milli ziddiyyətlərin, münaqişələrin və axıdılan qanların toxumunu səpdi. Hnçak (Zəng), Daşnaksütyun (İttifaq) və b. siyasi, terror təşkilat və komitələri quruldu. Xəzər dənizi, Qara də­niz və Aralıq dənizi arasında tarixdə heç bir zaman olmayan “Böyük Ermənistan” ideyası ermənilər üçün uyduruldu. Məqsədə nail olmaq üçün əsas vasitə terror seçildi.Mövqeləri möh­kəm­lənən ermənilər yerli xalqlara düşmən münasibət bəsləyərək onları sıxış­dır­mağa başladılar. Sosial-iqtisadi, siyasi, milli və dini ziddiyyətlər yarandı.

Azərbaycan ərazilərinə ermənilərin yerləşdirilməsi XX əsrin əvvəllərində də davam et­di­ril­di. Təkcə 1904-1905-ci illərdə qonşu ölkələrdən 45 min erməni Cənubi Qafqaza gəti­ri­lə­rək məskunlaşdırıldı.

Ermənilərin yerli əhaliyə nifrəti böhranlı anlarda açıq düşmənçiliyə keçdi.1905-1907-ci illər inqilabının gedişində çarizmin təhriki ilə erməni-azərbaycanlı qırğınları törə­dil­di. Daşnaksütyun xüsusi silahlı dəs­tə­lər yaratdı, Bakıda, Qa­ra­bağ­ regionunda və Cənubi Qafqazın digər şəhərlərində erməni-azərbaycanlı qırğınları törətdi.

Ermənilərin azərbaycanlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilməsi və törətdikləri kütləvi qır­ğın­larda növbəti mərhələ Birinci dünya müharibəsi illəri oldu. Çarizm müharibə illərində “Türkiyədə yaşayan qardaşlarının azad edilməsi” şüarı al­tında erməni silahlı dəstələrini Osmanlı ərazisi, Cənubi Azərbaycan və Cənubi Qafqazda formalaşdıraraq Rusiya ordusunun cərgələrini doldurdu. Bu dəstələr Anadoluda və Cənubi Azərbaycanda dinc türk əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlar törətdilər.

Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar zonasından çoxlu sayda erməni Cənubi Qafqaza gəl­diyi bir zamanda Qafqaz canişini Qafqazda torpaq islahatı aparmağı düşünürdü. Bu islahatın məqsədi barədə Rusiya Dövlət Şurasının üzvü A.M.Eristov “Birjevıe vedomosti” qəzetində dərc edilmiş mə­qa­lə­sin­də yazırdı: “Görməmək mümkün deyildir ki, söhbət yalnız başdan-başa bircə erməni ərazisi ya­ra­­dılması haqqında gedir”.

Hərbi əməliyyatların gedişində Cənubi Qafqaza gələn ermənilər yenə də əsasən azər­bay­canlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilirdilər. Erməni qaçqınlara yardım üzrə Mərkəzi Ko­mi­tə­si­nin fəxri sədri yepiskop Mesrop ermənilərə yardım kam­pa­ni­ya­­sına başlayan Petroqrad şəhər başçısına 100 min Türkiyə ermənisini Qafqaz diyarında yer­ləş­­­dirmək ümidində olduğunu yazırdı. Ermənilərin yerləşdirilməsi iri şəhərlərdə mü­na­si­bət­lə­ri kəs­kin­ləş­dir­diyindən Bakı ge­ne­ral-qubernatorunun təqdimatı ilə onların Bakı şəhərinə küt­lə­vi yer­ləş­diril­məsi qadağan edildi. 1915-ci ilin yanvar ayında İrandan Qafqaza köçürülən er­mə­ni­lə­rin sayı 20 min nəfər idi. “Baku” qəzeti “Kavkazskoe slovo” qəzetinə istinadən yazırdı ki, 1915-ci ilin əvvəl­lə­rin­də İranda rus­ların işğal etdikləri ərazilərdən köçürülən və sayı 100-120 min nəfər olan erməni əsasən Nax­çı­van, Sürməli, Eçmiadzin, İrəvan, Aleksandropol və Ye­li­za­vet­polda yerləşdiril­miş­lər. 1915-ci ilin ma­r­tın­da ke­çirilən Eçmiadzin kilsə qurultayında Tür­ki­yə və İrandan köçürülərək Cənubi Qafqaza yer­ləş­­dirilən ermənilərin sayının 60 min nəfər ol­du­ğu vurğulanırdı. Təkcə 1915-ci ilin iyul ayın­da Qaf­qaz canişinin sərəncamına əsasən Cavanşir və Şuşa qəzalarına 24 min erməni yer­ləşdirildi.

Cənubi Qafqaz 1920-1921-ci illərdə işğal edilərək sovetləşdirildikdən sonra yaradılmış Zaqaf­qaziya Federasiyası İttifaq Şurası ya­nın­da Qaçqınlar Komissiyasının sədri Rakatadze, ko­mis­siyanın üzvü M.Karabek və katibi İsaak­yan 1922-ci ilin dekabrında hazırladıqları izahat qey­din­də yazırdılar ki, 1915-ci ilin iyu­lun­da türk cəb­həsində hərbi əməliyyatlar zamanı Türkiyə Ermənistanından 250 min nəfər erməni Za­qaf­qaziya hüdudlarına gəldi. 1915-ci ilin avqust ayına olan məlumata görə isə Cənubi Qafqaza gələn ermənilərin sayı həmin ilin qışında 60 min nəfər idisə, avqust ayında artıq 260 min nəfəri ötüb keçmişdi. Onların 110 min nəfəri İrəvan qu­berniyasına, 20 min nəfəri Yeliza­vet­pol quberniyasına, 30 min nəfəri Tiflis quberniyasına, 20 min nəfəri Kars quberniyasına yerləş­di­ril­mişdi.

Ermənilərin azərbaycanlılara məxsus ərazilərə yerləşdirilməsi milli ziddiyyətləri kəs­kin­ləş­di­­rirdi. Qafqaz canişinliyi xüsusi şöbəsinin rəisi Pisarski Rusiyanın İran ilə sərhəd komissarına 1915-ci il 28 avqust tarixli 3720 №-li məxfi məktubunda yazırdı: “Ermənilərin və azərbaycanlıların bir-birinə nifrət etməsinin səbəbi qəzalara ermənilərin yerləşdiril­mə­sidir”.

Ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsinə regionun yerli xalqları etiraz edirdilər. Gürcülərin “Zakavkazskiy Reç” qə­ze­ti ermənilərin Qafqaza kö­çü­rül­mə­si­ni 1828-1829-cu illər müharibəsi ilə əlaqələndirir, başlıca məqsədin onlara torpaq payının ayrıl­ması olduğunu yazırdı. Qəzet er­mə­ni­lərin geriyə, öz torpaqlarına qayıtmalarının vacibliyini vurğulayır, onlara Qafqazda ərazi ver­məyin gərginlik yaradacağını qeyd edirdi.

Bütün bunlara baxmayaraq, Qafqaz canişinliyinin Qaçqınlar işi üzrə ali səlahiyyətli nü­ma­yən­dəliyi ermənilərin azərbaycanlılara məxsus ərazilərə yerləşdirilməsini planlı şəkildə hə­ya­ta keçirirdi. Erməni qaç­qın­larına Bakı yardım komitəsinin sədri T.Ter Mikaelyan Qafqaz cəbhəsinin qaçqınların yer­ləş­di­ril­məsi üzrə baş səlahiyyətli nümayəndəsi general-mayor V.M.Tamamşevə 1915-ci il 18 dekabr tarixli mək­tu­bunda son vaxtlar Bakıya yerləşdirilən erməni uşaqları üçün 400 nəfərlik məktəbin açıldığını, 300 erməninin 2 yataqxanada, 100 nəfərin isə evlərdə yerləşdirildiyini, onlara yemək, xəs­təxana və iş xidməti göstərildiyini, 500 nəfərinin işə düzəldildiyini yazırdı. Qafqaz erməni xey­riyyə cə­miyyəti şurasının və Mərkəzi Komitəsinin sədri S.Arutunov isə 1916-cı il yanvarın 8-də Qafqaz canişinliyinə göndərdiyi teleqramında 1915-ci ilin avqust ayından dekabrın 1-dək Bakıya 3200 ermənin yerləşdirildiyini bildirirdi.

Ermənilərin yerləşdirilməsinin və silahlı dəstələrinin yaradılmasının ağır nəticələri özünü çox da gözlətmədi. 1917-ci il fevral inqilabı nə­ticəsində Rusiyada Romanovlar sülaləsi devrildi. Aleksandr Kerenskinin başçılıq etdiyi Mü­vəq­qəti hökumət erməni məsələsinə beynəlxalq xarakter verərək onların nümayəndələrinə mü­haribə nəticəsində imzalanacaq sülh şərtlərinə Türkiyə Ermənistanına muxtariyyət verilməsi haqqında məsələni də daxil edəcəyini bildirdi. Lakin bu niyyəti həyata keçirmək mümkün olmadı.

Rusiyada oktyabr çevrilişindən sonra Cənubi Qafqazda çoxhakimiyyətlilik yarandı. Sovetlər, Milli Şuralar və Müvəqqəti hökumətin orqanları arasında hakimiyyət uğrunda mü­barizə qızışdı. Bolşevik Rusiyası Almaniya bloku ölkələri ilə Brest Li­tovsk­da sülh bağladı. Rus-türk cəbhəsi dağıldı. Dinc əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırıma görə cəzasız qalmayacaqlarından qorxaraq rus ordusu ilə geri çəkilən erməni silahlı dəstələri Anadoluda və Cənubi Azərbaycanda etdikləri kütləvi qırğınları bu dəfə Borçalıda, İrəvan quberniyasında və Cənubi Qafqazın digər yerlərində törətməyə başladılar.1917-ci ilin noyabrında Bakıda elan edilmiş sovet hökuməti əksinqilabi ünsürlərlə mü­ba­riz­ə adı altında 1918-ci ilin mart ayında bütün Bakı quberniyasında azərbaycanlıların məh­vi­nə yönəldilmiş planı həyata keçirməyə başladı. İdeoloji fərqlərə baxmayaraq, Daşnak­süt­yun Partiyası bolşeviklərlə birgə hərəkət edirdi. Minlərlə azərbaycanlı yalnız dini və etnik mənsubiyyətinə görə Azərbaycanın Bakı ilə yanaşı, Şirvan, Qarabağ, Zəngəzur, Nax­çı­van, Quba, Lənkəran və digər bölgələrində kütləvi surətdə məhv edildilər. Tiflisdə yaradılmış Transqafqaz Seymi qırğınların qarşısını ala bilmədi. Kəskin ziddiyyətlər ucbatından 1918-ci il mayın 28-də Transqafqaz Seymi dağıldı. Azər­baycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu. Bütün müsəlman Şərqində ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalqı cümhuriyyət idarə üsulunu qurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisi 4 mln. 617 min 671 nəfər idi. Ölkənin ərazisi 113895. 97 kv. km idi.

Mayın 28-də ermənilərin Qafqazda heç bir zaman mövcud olmayan dövlətinin qurulduğu elan edildi. Ararat Respublikası adlandırılan bu ölkə Yeni Bəyazit, İrəvan və Aleksandropol qəzalarının hissələrindən təşkil edildi. Ermənistanın ərazisi 9 min kv. km idi. Lakin qısa müddət ərzində təcavüzkar hərəkətləri nəticəsində Ermənistanın ərazisi genişləndirildi. Bu barədə Tiflisdəki ABŞ konsulu Smit dövlət katibinə 1918-ci il 15 iyul tarixli teleqramında mə­lu­mat verərək yazırdı: “Almaniya və Türkiyə tərəfindən tanın­mış yeni Ermənistan döv­lə­ti­nin ərazisi 12 min kvadrat kilometrə, sərhədləri isə Dilicandan sənub-qərbdə Alagözə, oradan isə Eç­miad­zi­nin cənubundan İrəvanın şərqinə, oradan da Sevan gölünə qədərdir”.

Yeni yaradılan Ararat Respublikasının paytaxtı olmadığından Erməni Milli Şurası Azərbaycana mü­raciət edərək İrəvan şəhərinin paytaxt kimi verilməsini xahiş etdi. Müraciət Azərbaycan Milli Şu­rasının mayın 29-da Tiflisdə keçirilən iclasında müzakirə edildi. Ermənilərin bu xahişi yerinə yetirildi. İrəvanı paytaxt kimi aldıqdan sonra da Ermənistan sakitləşmədi. Erməni silahlı dəstələri azər­baycanlı əhaliyə qarşı kütləvi qırğınları amansızlıqla həyata keçirməyə baş­la­dı­lar.İngilis nü­ma­yəndəsi P.Koks Londona göndərdiyi 1918-ci il 30 oktyabr tarixli teleq­ra­mın­da erməni dəstələri tərəfindən həmin ilin mart ayında Cənubi Qafqazda 180 azərbaycanlı kəndinin dağıldığını və azərbaycanlıların öldürüldüyünü yazırdı.

Sovetləşdirildikdən sonra Gürcüstan Fövqəladə Komissiyasının rəsmi sənədlərində də er­mə­­ni silahlı dəstlərinin törətdikləri qırğınlar barədə məlumat verilərək yazılırdı ki, Daş­nak­süt­yu­nun yad qüvvəni məhv etmək üsulunu təkrar etdi, Kars vilayətində 80 kəndi yer üzündən sildi.

Daşnaksütyunun 30 aylıq hökmranlığı döv­rün­də Ermənistanda azərbaycanlı əhalinin 60%-i yer üzündən silin­di, bütün türk əhalisi qanundan kənar elan edildi, azərbaycanlı və kürd əha­lisini qırmaq yolu ilə ölkənin erməniləşdirilməsi ide­ya­sı həyata keçirildi.

http://shusha.az