“1905.az” Diskussiya Klubunda növbəti müzakirə. “Kiber müharibə, yoxsa informasiya müharibəsi?” mövzusunda oldu. Müzakirələrdə Azərbaycan İnternet Forumunun üzvü, Azərbaycan Universitetinin müəllimi Vahid Qasımov, “Modern communication technology MMC”-nin direktoru Tural Məlikov, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi (RYTN) Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzinin baş məsləhətçisi Leyla Əliyeva, RYTN yanında Beynəlxalq Əməkdaşlıq və Əlaqələndirmə sektorunun aparıcı məsləhətçisi Sevinc Heydərli, əməkdar jurnalist Azər Həsrət, veb administrator Bəhruz Cəbrayılllı iştirak edirdi.

Fuad Babayev. 1905.az portalı olaraq ermənilərin gəlişi, törətdikləri soyqırım, deportasiya siyasəti, atəşkəsin müntəzəm olaraq pozulması hallarını qabardırıq. İnternetdə soyuq müharibə də daim davam edir. Bu gün biz zaman-zaman təmasda olmaq məcburiyyətində qaldığımız kiber müharibə haqqında danışmaq istərdik. Tez-tez erməni rəqəmsal ordusu haqqında eşidirik. Bizi maraqlandıran isə bu aləmdə Azərbaycanın üzləşdiyi problemlərdir.  Kiber müharibə Azərbaycan üçün nələri vəd edir?

Vahid Qasımov: İstərdim ki, söhbətə birinci mən başlayım. Həm də ona görə ki, internetdə 20 yanvar haqqında ilk saytı 1999-cu ildə biz yaratmışıq, eləcə də Xocalı faciəsi, azərbaycanlıların soyqırımı haqqındakı saytları. Uzun müddət bu saytlar öz serverimizdə olduğundan, özümüz də müdafiə etmək məcburiyyətində idik. Elə ermənilərin də bu saytları görmək, onları qarşı hansısa fəaliyyəti həyata keçirmək imkanları var idi. Sırf buna əsaslanaraq deyə bilərəm ki, bizim söylədiyimiz şəkildə ermənilər kiber müharibə aparmırlar. Çünki biz heç vaxt serveri və saytları müdafiə etmək məcburiyyəti ilə üzləşməmişik. Və mən illərdir müşahidə edirəm ki, ermənilər Azərbaycan saytlarına qarşı güclü müqavimət göstərmirlər. Baş verən hadisələr isə təsadüfi xarakter daşıyır. Ya həmin sayt “dvijok”larda hazırlanıb, ya da  baxımsız və müdafiəsizdir. Onların sıradan çıxarılmasının da kiber hücumla heç bir əlaqəsi yoxdur. Buna əsaslanaraq deyə bilərəm ki, ermənilər kiber hücumlarda və kiber müharibədə iştirak etmirlər. Saytın əsas səhifəsinin dağıdılması və ya ora nə isə qoyulmasını mən mənasız iş hesab edirəm. Bu cür saytın surəti varsa, onun bərpa edilməsi maksimum 20 dəqiqə vaxt alacaq. Bununla məşğul olanlar uşaq-muşaqdır və sadəcə olaraq bu, onlara lovğalanmaq üçün lazımdır. Bu heç bir strateji əhəmiyyət kəsb etmir. Bununla mübarizə üçün dövlət qurumları da yaradıldı, lakin mən bunu o qədər də əhəmiyyətli saymıram. Daha çox informasiya müharibəsinə diqqəti yönəltmək lazımdır.

Fuad Babayev. Vahid müəllim iddia edir ki, ermənilik tərəfindən Azərbaycana qarşı məqsədyönlü kiber müharibə aparılmır. Tural müəllim, bəs Siz necə hesab edirsiniz?

Tural Məlikov: Vahid müəllimin dediklərində əlbəttə ki, həqiqət var. Ermənistan ərazisindən elə də güclü kiber hücumlar olmaya bilər. Amma bütövlükdə dünyanı götürsək, Azərbaycana yetərincə kiber hücumlar var. Biz bunu hətta dağıdılan saytlarımızın timsalında da görmüşük. Vahid müəllimlə razıyam ki, bunlar əsas etibarilə hazır “dvijok”lar üzərində yığılan saytlar idi. Amma hazır “dvijok”lar üzərində yığılmayan, yetərincə müdafiə edilən saytların da dağıdılmasının zaman-zaman şahidi oluruq. Amma hücumların hansı ölkə üzərindən edildiyini müəyyənləşdirmək çətindir. Çünki bu və ya digər ölkədə başqa ölkənin İP-ləri vasitəsilə başqa ölkələrin saytlarını dağıtmaq mümkündür. Hücumlar əsasən hansı şəkildə baş verir? Müxtəlif İP-lərdən yükləmələr olur. Hansısa xarakterli informasiyalar yerləşdirilir, sonra isə saytın dağıdıldığı bəyan olunur. Buna xırda hadisə kimi baxmamalıyıq və dünyada da buna əhəmiyyətsiz hadisə kimi yanaşmırlar. Əlbəttə, surət vasitəsilə onu bərpa etmək mümkündür. Amma surətin hard diskinin yandırılması halları da olur. Bu cür troyanlar, viruslar mövcuddur. Buna görə də müəyyən qurumların yaradılması və təhlükəsizlik uğrunda mübarizə aparılmsına məncə, ehtiyac var. Buna mütəxəssislər səviyyəsində də baxmaq olar.

Fuad Babayev. Yəni belə çıxır ki, həm erməni, həm də azərbaycanlı xakerlər var. Amma onlar arasında davamlı müharibə getmir?

Tural Məlikov: Azərbaycan saytlarına qarşı erməni xakerlərin hücumları baş verir. Amma mən bunu müharibə adlandırmazdım. Amma onlarda daim bu sahədə iş gedir və mütəxəssislər hazırlanır. Ona görə də biz sayt hazırlayarkən, ilk növbədə onun müdafiəsi haqqında düşünməliyik. Müdafiəsiz saytı efirə buraxmaq olmaz. Bir sıra təhlükəsizlik proqramları, saytların təhlükəsizliyinə cavabdeh olan xidmətlər var və onların əməyini qiymətləndirməmək olmaz.

Fuad Babayev. Həmin şəxslərdən bir neçəsi elə burada da iştirak edir. Leyla xanım Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzinin baş məsləhətçisi, Sevinc xanım isə həmin nazirliyin Beynəlxalq Əməkdaşlıq və əlaqələndirmə sektorunun nümayəndəsidir.

Leyla Əliyeva:  Biz hər gün müşahidələr aparırıq və əyani sübutlar da göstərə bilərəm ki, hər gün erməni xaker qrupları tərəfindən Azərbaycanın veb saytlarına hücumlar olur. İstər avtomatik qaydada, istərsə də əllə, hər gün hücumlar baş verir. Hətta 2014-cü ilin noyabr ayında, 2015-ci ilin oktyabr ayında hansısa üsullarla onlar Azərbaycanın dövlət orqanlarının veb resurslarına onlar yol tapmış, məxfi sənədləri internet məkanda paylamışdılar.  Belə hallar baş verirsə, ölkəmizə məxsus məxfi sənədlər internetdə nümayiş edilirsə, necə deyə bilərik ki, kiber müharibə mövcud deyil? Əgər gündəlik olaraq mütəxəssislər bu məqsədlə yetişdirilirsə, erməni və xaker qrupları bir-birinə mütəmadi olaraq cavab verirlərsə, necə deyə bilərik ki kiber müharibə getmir?

Fuad Babayev. Armenian Kiber Armi adlı təsisat var. Bu ümumiyyətlə, nədir? Bu, doğrudanmı, çox ciddi bir qurumdur?

Leyla Əliyeva: Dövlətlərin bir-birinin əsl orduları haqqında tam məlumatı olmadığı kimi, bizim də onların hansı ordusunun olması haqqında məlumatlarımız yoxdur.

Fuad Babayev. Yeniyetmə vaxtlarımda həmişə məni çox təəccübləndirirdi ki, kimsə terror aktı keçirir və az sonra hansısa bir təşkilat bu terrora görə məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Sonralar başa düşdüm ki, əslində elə əsas məsələ məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdir ki, kimlərəsə hansısa mesajları ötürə bilsinlər. Xakerlər də axı dağıtdıqları saytlara öz loqolarını qoyurlar. Bu mənada Armenian Kiber Arminin izlərinə çoxmu rast gəlirsiniz?

Leyla Əliyeva: Onlar həmişə öz adlarını qeyd edirlər. Bununla da özlərinə reytinq və imic qazanırlar. Mən bununla mübarizə aparacaq dövlət qurumlarının lazımsızlığı ilə bağlı Vahid müəllimin fikrini təəssüflə qarşılayıram. Çünki hər gün onlarla insident baş verir və onlar araşdırılmadan öncə, digərləri meydana çıxır. Kiber təhlükəsizlikdə ən zəif nöqtə insan amilidir. Əgər insanların maariflənməsinə ehtiyac varsa, hər gün də yeni-yeni insidentlər baş verirsə, həmin şəxslər dövlət əhəmiyyətli material və sənədləri öz elektron poçtunda saxlayan insanlar da ola bilər. Əgər onlar məlumatlandırılmalı və maarifləndirilməlidirsə, hər kəs həm də fərdi qaydada kiber təhlükəsizliklə mübarizə aparmalıdırsa, dövlət qurumlarının yaranması və fəaliyyət göstərməsini bu qədər önəmsiz saymazdım.

Sevinc Heydərli: Ümumiyyətlə, dünyada bu problemlə bağlı fəaliyyət göstərən müxtəlif təşkilat və təsisatlar var. Bunlar kompüter təhlükələri, kiber təhlükələrlə bağlı yaradılıb. Bizim qurum da kiber təhlükəsizliyin təmin olunması məqsədilə həmin təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Məsələn onlardan biri olaraq “First” təşkilatını göstərə bilərəm. Bu beynəlxalq əhəmiyyətli təşkilatdır, əsası ABŞ-da qoyulub. 74 dövlət bu təşkilatla əməkdaşlıq edir. Bu təşkilatla əməkdaşlıq bizə kiber təhlükələrdən qorunmaq imkanı verir. Biz bu təhlükələrlə bağlı müntəzəm olaraq xəbərlər alırıq. Biz hər gün təhlillər aparır və adı çəkilən təşkilatdan müxtəlif məlumatlar alırıq. Bu məlumatlarda müxtəlif təşkilatların saytlarındakı boşluqlar haqqında informasiyalar olur. Bütün bunları görüb, kiber müharibə yoxdur, bununla əlaqədar dövlət qurumlarına ehtiyac yoxdur, demək düzgün deyil.

Vahid Qasımov: Müharibə olmayan vaxtlarda da terror aktı olur, cinayət törədilir, bu, o demək deyil ki, müharibədir. İkincisi də deyirsiniz ki, hər gün erməni xakerlərinin hücumlarını şkar edirsiniz. Haradan bilirsiniz ki, bunlar ermənilərdir?

Leyla Əliyeva: Çünki onlar Armenian Kiber Armi-nin üzvləri olduqlarını elan edirlər. 20 yanvarla bağlı onlar fəallıqlarını yenə artırmışdılar. Elə bu günlərdə 11-12 Azərbaycan domenində olan saytlara hücumlar edilib.

Tural Məlikov: Kiber hücumlar Azərbaycan üçün hansısa əlamətdar tarixdə edilən hücumlardır. Amma siz hər gün hücum var, deyirsinizsə, bu artıq hücum deyil. Kiber hücum məqsədli şəkildə qarşıya qoyulur, həmin məqsədə nail olmaq üçün bütün yollardan istifadə edilir. Kiber hücumun hədəfi olmalıdır. Sizin gündəlik analiz etdikləriniz isə kiber hücumlar deyil. Bu hansısa qurumlar, həvəskarlar tərəfindən törədilən aktlardır. Bizdə “az” domenləri ilə bağlı yaşanan problemlərin əksəriyyəti həmin domenlərin quruluşundakı problemlərlə bağlıdır. “az” domenləri “com” sonluqlu və digər domenlərdən əsaslı şəkildə fərqlənirlər. “com” domenində yığılan sayt açılış və işləmə sürəti “az” domenindəkindən üstündür.

Fuad Babayev. Yəni bu problem “az” domenindəki saytların müdafiəsini daha da çətinləşdirir?

Tural Məlikov: Bəli. Xarici ölkələrdən də “az” domeninə girməkdə daha çox çətinlik çəkilir. Sizin qeyd etdiyiniz kimi, 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı hücumları artıq kiber hücumlar kimi dəyərləndirmək olar. İnformasiya saytlarına qarşı da müntəzəm olaraq hücumlar edilir, məqsədli surətdə onların informasiya bazasını sıradan çıxarmağa çalışırlar.

Vahid Qasımov: İnformasiya saytları ilə bağlı vəziyyət bir qədər qəlizdir. Çünki orada sifarişlər daha çox yerli xarakter daşıyır. Hücumları rəqiblər təşkil edir.

Fuad Babayev. Biz bu kiber hücumlara daha çox texnoloji yöndən yanaşdıq. Amma etiraf etmək lazımdır ki, bunun politoloji və ideoloji tərəfləri də var. İstərdik bu barədə Azər Həsrət danışsın. Erməniliyin rəqəmsal ordusunun mövcudluğu hiss olunurmu?

Azər Həsrət: Mən Vahid müəllimin xidmətlərinə və təcrübəsinə sayğı ilə yanaşıram. Amma bu məsələdə onunla o qədər də razı deyiləm. Çünki ideoloji müstəvidə müharibə gedir. Biz düşmənə qarşı bütün istiqamətlərdə hücuma hazır olmalıyıq. Yeni texnologiyalar əsrində yaşadığımızdan, bu texnologiyalar üzərindən də hücumlara hazır olmalıyıq. Ola bilsin ki, ermənilər mütəşəkkil şəkildə bizə kiber hücumlar təşkil etmirlər. Amma bu o demək deyil ki, ermənilərin kiber ordusu yoxdur. Sadəcə olaraq bu kiber ordunu ayaqda saxlamaq üçün vaxtaşırı yoxlama hücumları təşkil olunur. Yanlış olaraq biz bunu bəzən hansısa uşaqların hücumu kimi dəyərləndiririk. Əslində məncə, ermənilərin kiber ordusu mövcuddur. Və hesab edirəm ki, Azərbaycanın da çağdaş dövrlə ayaqlaşması üçün kiber ordusunun olması bir zərurətdir. Yəni həm müdafiəni təmin etməli, həm də hücuma hazır olmalıdır. Açıq desək, ermənilər saytları dağıtmadan da böyük iş aparırlar. Mən onların bu hədəflərini görürəm. Deyə bilərəm ki, şəxsən mənim özümə qarşı da Ermənistanda fəaliyyət göstərən adam var. Mənim gözdən salınmağımla bağlı kampaniyanı idarə edir. Bunları deməkdə məqsədim odur ki, erməni kiber ordusu hətta ayrı-ayrı istimai-siyasi fəal insanların gözdən salınması ilə də bağlı fəaliyyət göstərir.

Fuad Babayev. Yəni bu da kiber müharibənin təzahürüdür.

Azər Həsrət: Əlbəttə. Azərbaycanda Avropa oyunları öncə, ölkəyə qarşı total hücum başlamışdı. Əsasən bu kampaniya Londondan idarə olunurdu. Biz bilirdik ki, bu kampaniyada ermənilər fəal surətdə iştirak edir. Bəlli bir vaxtdan sonra biz bu kampaniyanın qarşısını ala bildik. Yəni Azərbaycanın başını qatmaq, məşğul etmək, əsas hədəfdən yayındırmaq üçün belə kampaniyalardan istifadə olunur. Tutaq ki, bütün ölkə bu oyunları keçirmək üçün səfərbər olunub, bu vaxt bizim başımız belə kampaniyalarla qarışdırılır. Son vaxtlar baş verən problemlərdə də ermənilərin izi görünür. Əlbəttə, sosial problemlər var və onlar həll edilməlidir. Amma siz ermənilərin və onlara bağlı saytların yazdıqlarına fikir verin. Yaxud köhnə kadrları, polisin kimlərisə döydüyü neçə illik kadrları ortaya çıxararaq ajiotaj yaratmağa çalışırlar. İctimai rəyi çaşdırmaq istəyirlər. Söhbət yalnız təmas xəttindəki hücumdan deyil,  bütün cəbhələr boyu hücumdan gedir. Ermənilər xüsusilə Azərbaycan ordusunun gözdən salınması üzərində işləyirlər. Əsgər ölümlərini müxtəlif yöndən təqdim edərək bizim bəzi beyinsiz insanları başqa səmtə istiqamətləndirirlər. Sosial şəbəkələrdə təmiz Azərbaycan dilində yazan, fikrini çatdıra bilən və Azərbaycan adları altında qeydiyyatdan keçmiş yüzlərlə erməni var. Və zamanı gələndə öz zərbələrini vururlar. Yəni erməni kiber ordusu dediyimiz əslində mövcuddur. Bunların vahid mərkəzdən idarə olunmasına mənim şübhəm yoxdur. Ermənilərin iqtisadi durumu əlbəttə ki, Azərbaycanla müqayisə edilə biləcək səviyyədə deyil. Amma onlar xislət etibarilə xəstə millətdir. Amerikada yaşayan erməni milyarder 5-10 nəfərlik qrupu  maliyyələşdirməyə hazırdır. Onları ən yüksək texnologiyalarla təchiz edir və müəyyən maaş müqabilində işlədir. Əmin ola bilərik ki, sabah cəbhə xəttində aktiv müharibə fazası başlananda ermənilər bizim saytları dağıdacaqlar. Xüsusilə də informasiya saytlarımızı. Eləcə də 1905.az saytını. Sayt 12 dildə çox ciddi informasiya resursudur. İkinci bir tərəfədən də ictimaiyyəti çaşdırmaq üçün aktiv fəaliyyətə keçəcəklər. Bu baxımdan da kiber ordu hazır vəziyyətdədir.

Bəhruz Cəbrayıllı: Kiber hücum iki cür olur: ya qarşı tərəfdən məlumat oğurlamaq, ya da qarşı tərəfə ziyan vurmaq. Ona görə də hücumu ancaq Ermənistandan gözləmək düzgün deyil. Hücum edən Rusiya, Fransa və hətta Türkiyə ərazisində yaşayan erməni də ola bilər. Həm də hücum deyəndə biz yalnız saytın dağıdılmasını nəzərdə tuturuq. Axı onlar hansısa saytdakı məlumatları da dəyişə bilərlər. Vikipediyada hansısa məlumatı dəyişə və ya xarici turizm şirkətinin saytında Dağlıq Qarabağı Ermənistan ərazisi kimi verə bilərlər.

Fuad Babayev. Bu söhbətə kimi mənim təsəvvürlərim bir qədər fərqli idi. Söhbətdən sonra həmin təsəvvürlər bir qədər deformasiyaya uğradı. Düşünürdüm ki, atəş xəttində barmaqlar tətikdə olduğu kimi burada da bir kiber ordu bir tərəfədn, digəri də o biri tərəfdən hücuma hazırdır.

Vahid Qasımov: Xaker reytinq xatirinə sayt dağıdan deyil. Xaker yüksək səviyyəli sistem mütəxəssisidir. Bizdə 2006-cı ilədək kompüter mühəndisi ixtisası olmayıb. İlk mütəxəssislər universitetlərdən 2010-cu ildə buraxılıb. Deməli, 2010-cu ilə kimi ölkəmizdə kompüter mütəxəssisi yetişmirdi. Düzdür, Qafqaz və Xəzər universitetlərində belə ixtisaslar var idi, amma qanuni olaraq bu ixtisas 2006-cı ildə açılıb. Reallıq belədir ki, Azərbaycan universitetlərinin kompüter mühəndisliyi ixtisasının tələbələri artıq neçə illərdir ki, bu ixtisasla bağlı beynəlxalq olimpiadalarda iştirak edirlər. Bu il bizimkilər 64-cü olduqları halda, amma 3-4 il öncə ermənilər finala çıxmışdı. Bu baxımdan müqayisədən danışmaq çox çətindir. Bizim bir sıra saytlarımız 2003-cü ilədək Amerikada bir serverdə idi. Sonra gördük ki, həmin serverlə bağlı bir sıra problemlər ortaya çıxır. Yazışmalar nəticəsində məlum oldu ki, bizim serverlə məşğul olan administratorun adı Arni Abramyandır. Buna görə də biz başqa serverə keçmək məcburiyyətində qaldıq. Bizimkilər isə o vaxt hələ heç bu sahə ilə maraqlanmağa başlamamışdılar. Reallıq budur ki, biz ermənilərdən xeyli geridəyik.

Fuad Babayev. Bu məsələ ilə bağlı idmanda olduğu kimi, xaricdən legioner cəlb etmək olmazmı?

Vahid Qasımov: Vətənpərvərlik məsələlərində legionerlik olmaz.

Fuad Babayev. Bəs biznesə tabe etdirsək necə?

Vahid Qasımov: Biznesə tabe etdirəndə də erməni bizdən daha çox maaş verə bilər. Ermənilər bu məsələdə vəsait əsirgəmirlər.

Tural Məlikov: Legionerlər bir yana, öz mütəxəssislərimiz də yetişdikdən sonra ölkəni tərk edib, xaricə üz tuturlar.

Fuad Babayev. Biz ən müxtəlif mövzuları müzakirə edəndə, sonda “nə etməliyik” sualını qoyuruq. Hamının fikrini maraqla dinlədik və mənzərə bizim üçün aydınlaşdı. Bizim informasiya təhlükəsizliyimizi, kiber təhlükəsizliyimizi təmin etmək üçün nə etməliyik?

Leyla Əliyeva: Bir-biri ilə münaqişədə olan ölkələr öz troyanlarını, viruslarını yaradır və rəqib ölkənin kompüterlərinə yoluxdurmağa çalışırlar.  Və həmin kompüterləri digər ölkəyə qarşı hücumlarda istifadə edirlər. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda da bu cür kompüterlər mövcuddur. İP-lərin təqribən 25 faizi zombi kimi fəaliyyət göstərir. Kiber müharibədə bu zombi kompüterlərdən geniş istifadə edilir. Azərbaycanın da adından bir sıra ölkələrin banklarına və təşkilatlarına hücumlar baş verir. Bu da beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın nüfuzdan salınmasına xidmət edir. Bunun üçün əhalinin maarifləndirilməsinə böyük yer ayrılmalıdır.

Fuad Babayev. Yəni bir ölkə digərinə hücum edəndə bunu Azərbaycan üzərindən edir? Həmin ölkə də daha çox Azərbaycandan şübhələnir.

Leyla Əliyeva: Məsələn, Koreyanın Yaponiya ilə münasibətlərində xırda problemlər varsa, Çin Yaponiyaya Koreyadakı kompüterlərlə, Koreyaya isə Yaponiyadakı kompüterlərlə hücum edir. Biz şahidi olmuşuq ki, Koreyada elektron hökumətə Yapaniyadan, Amerikadan hücumlar olurdu. Halbuki bunun arxasında daha çox Şimali Koreya dururdu. Ola bilsin ki, həmçinin, bizim məxfi məlumatlar da hansısa yolla oğurlanır, ələ keçirilir. İndi olmasa da, gələcəkdə bu məlumatlardan Azərbaycana qarşı istifadə oluna bilər. Biz hələlik bunu hiss edə bilmirik. Digər vacib məsələ isə mütəxəssislərin yetişdirilməsidir. Təəssüf ki, kompüter təhlükəsizliyi üzrə bizdə yalnız bir ixtisas mövcuddur. Bununla bağlı əlaqədar ixtisaslar açılmalıdır.

Fuad Babayev. əlkə təhsil üçün xarici ölkələrə göndərilmək daha yaxşı olardı?

Leyla Əliyeva: Göndərilir. Dövlət hesabına tələbələr xaricdə təhsil alırlar. Amma niyə də bu ixtisaslar Azərbaycanda olmasın?

Vahid Qasımov: Çünki Azərbaycanda onlara dərs deyən adamlar yoxdur.

Leyla Əliyeva: Niyə ki? Bizdə savadlı mütəxəssislər var.

Vahid Qasımov: Həmin şəxslərin universitetdə dərs deməsi üçün heç olmasa elmi dərəcəsi olmalıdır. Magistratura təhsili olmayan insanlar dərs deyə bilməzlər.

Tural Məlikov: Magistrlər isə seminar apara bilirlər, amma mühazirə söyləyə bilməzlər.

Fuad Babayev. Deməli, bizim ilk problemimiz kadr məsələsidir. Kadrlar azdır. Bəzən isə bu adamlar məncə, yüksək maaş iddiasında olduqlarından, Azərbaycanı tərk edirlər.

Vahid Qasımov: Yüksək ixtisaslı mütəxəssislər nazirliklərdə 250-300 manata işləmək istəmirlər.

Leyla Əliyeva: Bəs xalqa kim xidmət etməlidir?

Vahid Qasımov: Acqarına xidmət etmək olmaz.

Tural Məlikov: İT mütəxəssislərinin vətəni olmur. Onlar üçün bütün dünya vətəndir. Bəzi dəyərlər onların gözlərində sadələşir. Onların dünyasında bu normal qəbul edilir. Onda Vətən, xalq hisslərini oyatmaq üçün aldığından 10-20 dəfə az yox, heç olmasa, 2 dəfə az maaş təklif etmək lazımdır. Bu gün İT mütəxəssisinin real maaşı 5000 manatdan az deyil.

Vahid Qasımov: Bu gün saytı sındırmaq heç kimə üstünlük qazandırmır. Amma axtarış zamanı sizə lazım olan informasiya çıxırsa, bu müharibəni udmuş sayılırsınız. Bu parametrlərə görə, hazırda uduzuruq. Lakin erməniyə sərf edən şəkildə var. Vikipediya, Google maps-ə, Youtube-a, Facebook-a lazımi məlumatları qoymalıyıq. Ola bilsin ki, həm də erməni dilində. Məncə, Milli Məzmun Mərkəzi yaradılmalıdır. Bu mərkəzdə 100-200 nəfər oturub, qarışqa kimi işləməlidir. Ölkə üçün strateji əhəmiyyət daşıyan lazımi məlumatlar internetə yüklənməlidir.

Tural Məlikov: 2002-ci ildə biz 3 dildə khocali.org saytını 12 nəfər tələbə ilə yaratmışdıq. Indi belə gənclər çatışmır. Bu gün kiber müharibə gedir və onun qarşısını almaq üçün biz müdafiəni gücləndirməliyik. Bu isə kadrlarsız mümkün deyil.

Fuad Babayev. Bizim işimizdə əsas çatışmayan işlərdən biri əməkdaşlıqdır. O cümlədən entuziazmlı insanlarla pullu dairələrin əməkdaşlığı. Beynəlxalq Əməkdaşlıq və əlaqələndirmə sektorunun nümayəndəsi bu barədə nə düşünür?

Sevinc Heydərli: Biz bir sıra beynəlxalq təşkilatların üzvüyük və onlarla əməkdaşlıq edirik. Bu baxımdan “First” təşkilatı ilə əməkdaşlığımız çox faydalıdır.

Azər Həsrət: Sevinc xanım beynəlxalq təşkilatlara üzvlükdən danışdı. Belə təşkilatlara üzv olmaq üçün əlimiz cibimizdə olmalıdır. Azərbaycanda belə bir rəy formalaşıb ki, ermənilər az qala hər şeydə bizdən güclüdürlər, bizdən öndədirlər və biz nə üçün onlarla bacarmırıq. Erməni 2003-cü ildə ABŞ-da sistem administratoru işləyə bilər. Çünki onlar ABŞ-a bizdən 100 il öncə yerləşiblər. İndi ABŞ-ın 2 milyon nəfər erməni vətəndaşı var. Bunlar rahat şəkildə dövlət orqanlarında işə düzəlir, Konqressə, yerli məclislərə üzv seçilirlər. Biz ingiliscəni təzə öyrəndiyimiz halda, bu insanların ana dili ingiliscədir. Təbii ki, bu insanlar yüksək texnologiyaları da bizdən öncə mənimsəyiblər və pillə-pilə irəli gedirlər. Buna görə də onlar bizdən daha üstündürlər. Üstəlik ABŞ-da pullu, zəngin ermənilər də var. ABŞ-da erməni maraqlarını qoruyan tanınmış ictimai fiqurlar da yetərincədir. Bunlar ictimai rəyə təsir etmək imkanı olan insanlardır. Ona görə də azərbaycanlılardan da bunu gözləmək düzgün deyil. Çünki bu, illərlə formalaşmalıdır. Amerikaya azərbaycanlılar, Güney azərbaycanlıları, 1978-ci ildə, İran İslam İnqilabından sonra gediblər. Şimallı azərbaycanlılar isə 1990-cı illərdən sonra gediblər. Bax, bunları nəərə alsaq, bizim də dünyada nüfuzumuz artan xətt üzrə gedir. Hərçənd bu sürət daha güclü ola bilərdi. Buna biz hansısa qurumların yaradılması ilə nail ola bilmərik. Mövcud qurumların maddi-texniki bazası möhkəmləndirilməli, Türkiyə, Pakistan kimi bizə yaxın ölkələrdən mütəxəssis cəlb etmək, onların təcrübələri sayəsində öz kadrlarımızı yetişdirməliyik.

Fuad Babayev. Maraqlı söhbət üşün hər birinizə təşəkkür edirəm.

Hazırladı:  Gündüz Nəsibov, 1905.az