Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu (Aİİ) və Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzi (www.aliyevheritage.org) tərəfindən Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının www.1905.az portalının bazasında keçirilən diskussiyalar silsiləsindən növbəti tədbir “Milli kimliyimizin formalaşmasinda dini dəyərlərin rolu”mövzusuna həsr olunub.

Diskussiyada Aİİ-nin kafedra müdiri, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Əhməd Niyazov, institutun əməkdaşı Şəms Bağırova, AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent Dilavər Əzimli, Fəlsəfə İnstitutunun Heydər Əliyev irsi və azərbaycançılıq nəzəriyyəsi şöbəsinin əməkdaşı, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Əhməd Qəşəmoğlu, ssenarist, kino mütəxəssisi Nadir Bədəlov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Firudin Qurbansoy iştirak edirdi.

 

Fuad Babayev: Bu, bizim Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzi və Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun müştərək layihəsi çərçivəsində növbəti söhbətimizdir. Milli kimliyimizin formalaşmasında dini dəyərlərin rolunu necə görürsünüz?

 

Əhməd Qəşəmoğlu: Bu, təbii ki, çox aktual mövzulardan biridir və bu məsələdə həmişə çox diqqətli olmalıyıq. Tarix boyu milli kimlik məsələsinə müəyyən münasibətlər olub. Uzun müddət bizdən “millətin nədir” sualına “müsəlmanıq” cavabını vermişik. Yəni din amili önə keçib. Amma indi zaman dəyişib. Qloballaşma prosesini, cəmiyyətin günü-gündən mürəkkəbləşdiyini nəzərə almaqla bu məsələnin aktuallığını vurğulamalıyıq. Yer üzü din sistemlərinə görə deyil, ölkə-ölkə, dövlətlər üzrə bölünüb və hər bir dövlətin arxalandığı əsas baza oradakı xalqlar, millətlərdir. XIX əsrdə müsəlman aləmində belə bir müzakirə oldu ki, İslam aləmi get-gedə çökməkdədir, çıxış yolu nədə ola bilər. Onda ağıllı adamlar fikirləşdilər ki, İslam aləmi geniş məvhumdur, ümumi problemlərlə bağlı ümumi strategiyanın qəbul edilməsi sonu məlum olmayan xaos yarada bilər. İmkan yaradılmalıdır ki, millətlər özləri də inkişaf etsinlər, onların inkişaf etməsi ilə ümumən İslam aləmi inkişaf edə bilər. Yəni belə bir yanaşma ortaya çıxdıqdan sonra İslam aləmində milli kimlik məsələsi bir qədər önə keçdi. Bu istiqamətdə düşünənlər oldu, nəzəriyyələr, yanaşmalar meydana çıxdı. Bu günkü reallıq onu deyir ki, İslama məqsəd kimi yox, dinimiz kimi baxmalıyıq. Hər hansı dinə bir xalqın, millətin inkişafı üçün köməkçi vasitə kimi yanaşmalıyıq. Yəni əsas məqsədimiz o deyil ki, islamçı olaq və ibadət edək. İndiki dövrdə elmi nəzəriyyə də göstərir ki, hər bir ölkə üçün ən mühüm olan həmin ölkənin tərəqqisidir. Əslində, demokratiya da ölkənin tərəqqisi üçün vasitədir. Tərəqqini əldə etmək üçün ən mühüm məsələlərədən biri milli-mənəvi məsələlərdir. Mənəvi zənginlik tərəqqidə mühüm rol oynayır. O ölkə tərəqqi edir ki, orada əhali get-gedə fiziki cəhətdən sağlamlaşır, mənəvi cəhətdən zənginləşir və əməyə yaradıcı münasibət artır. Bizim mənəvi zənginliyimizdə din hədsiz dərəcədə yardım edə bilər. Dinsiz cəmiyyət tərəqqi üçün çox böyük problemlər yaradır. İslam dininin isə böyük potensialı var. Biz çox şükür ki, dəyərlərimizi türklük və islamçılıq üzərində qurmuş bir millətik, bayrağımızda da bunlar öz əksini tapıb. Bir daha təkrar edirəm, tərəqqiyə nail olmaq üçün mənəvi zənginlik əsas şərtdir. Mənəvi zənginlik üçün dini dəyərlərə böyük ehtiyac var. İslam dini dəyərləri də istər elmi baxımdan, istərsə də digər cəhətlərinə görə mütərəqqi dəyərlər sistemidir. Orta əsrlər İslam aləmində dinin əsas gücü alimlərlə bağlı idi. Mütərəqqi bir din kimi İslam da həmin ölkələrin tərəqqisinə xidmət edirdi. Amma elə ki, mütərəqqi, həqiqi alimləri müxtəlif səbəblər üzündən mühafizəkarlar əvəz etdi, dünyəvi elmlərə də kölgə salındı. Bundan sonra İslam aləmində çox böyük bir aşınma başladı. İndinin özündə də çoxlu problemlər var və vəziyyətdən çıxış yolu, dediyim kimi, ölkənin tərəqqisi düsturundadır.

 

Fuad Babayev: Çox sağ olun. Biz hər söhbətimizə bir şüar seçirik. Bu dəfəki söhbətimizin şüarı kimi Ümummilli Liderdən bir sitat götürdük: “Heydər Əliyev: İnsan hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq, gərək öz milliliyini qoruyub saxlasın.” Dünyada assimilyasiya prosesi gedir. Ona görə də azərbaycanlılar yaşadıqları ölkədəki şəraiti mənimsəyərək, özləri üçün yaxşı mövqe tutmalıdırlar. Ancaq bununla belə, daim öz milli- mənəvi dəyərlərinə, milli köklərinə sadiq olmalıdırlar. Hamımızı birləşdirən, həmrəy edən Azərbaycançılıq ideyasıdır, Azərbaycançılıqdır. Buyurun, dəyərli qonaqlarımız, mövzunu davam etdirin.

 

Firudin Qurbansoy: İslam bizə ümumbəşəri dəyərləri dərk etdirdi, indi o bizim qanımızdadır. Çox vaxt deyirlər ki, İslam belə gözəl, mütərəqqi dindirsə, niyə bütün müsəlman ölkələri bu gündədir?Əgər tarixə baxsaq, bilərik ki, XIII əsrdə ingilislərin heç əlifbası yox idi. Həmin əsrdə ingilislər latın əlifbasını götürdülər. Halbuki, o dövrdə bizim artıq Nizamimiz var idi, bu faktdır. XVII əsrdə ingilislər Osmanlı imperiyasını dağıtmaq üçün “Yüz illik plan” tərtib etdilər və bunu mərhələ-mərhələ icra etdilər. Yüz il ərzində bu ölkə dağılmalı idi; əməlli-başlı pullar da qoymuşdular, xüsusi bank da yaratmışdılar. Adı “Cəmiyyəti-Hüccətiyyə” olan həmin bank indi də fəaliyyət göstərir. İndiki dövrdə də oradakı pullardan İslama qarşı istifadə olunur.

Bilirsiniz ki, XVII əsrə qədər xaç yürüşlərində məqsəd ilk növbədə buradakı kitabları əldə etmək idi və istəkləri də o idi ki, Quran İslam cəmiyyətində işləməsin. Ona görə Quranı xüsusi mətbəələrində qəşəng formada, qızılı kağızlarla çap etdilər, hətta üstünə xüsusi parıldayan daşlar da qoydular. Quran bir vaxtlar sümüyün üstündə, palma budağında, dərinin üzərində yazılırdı. Onlar da Qurandır, amma belə təmtəraqlı nəyə lazımdır. Bu, əslində Qurana məhəbbət yox, onu hörmətdən salmaq üçündür. İnanmıram ki, o qızıla bürünmüş qutudakı Quranı onu alan açıb oxuyur. O adam sadəcə gəlib gedənə göz dağı verir ki, görürsünüz, mənim belə Quran kitabım var. Quranı ediblər adi dekorotiv gözəl bir şey. Eyni zamanda həmin “Cəmiyyəti-Hüccətiyyə”nin maliyyəsi İslama qarşı yönəlib və hər bir ölkədə İslama xeyir verə biləcək bütün layihələri dağıtmaq və ağıllı, öncül adamları sıradan çıxarmaq məqsədi daşıyır. Bunun üçün ilk növbədə pulla şirnikləndirmə ilə öz tərəfinə çəkmək, bu mümkün deyilsə, fiziki cəhətdən aradan qaldırmaq kimi yollardan istifadə edirlər.

Təxminən 30 il bundan öncə avropalılar həyəcan təbili çalmışdılar ki, Avropa başdan ayağa islamlaşır, belə getsə bu qitədə xristian qalmayacaq. Amerikada da bunu təsdiq edirdilər ki, bəli, bu belədir. Sonra nə oldu? İslama etiqad edənləri vəhşi kimi göstərməyə başladılar. İslam ölkələrində muzeyləri qarət edirdilər, qəsdən bir-iki nəfər ərəb geyimli adamın əlinə çəkic, balta verirdilər ki, buranı vur, sındır. Əslində nə lazımdırsa aparıblar, dəyəri az olan şeyləri isə təbliğat üçün sındırıb sonra bunu da çəkib dünyaya yaydılar. Buddanın keçmişdə əsas məkanlarından biri də Əfqanıstanda idi. Dünyanın hər yerindən buddistlər gəlib orada ibadət edirdilər. Həmin ölkədə Buddaya aid abidəni partlatdılar. Həmin abidə ümumdünya mədəni irs siyahısına salınmış bir tarixi obyekt idi. Ondan sonra da İŞİD məsələsi başladı. Dünyaya islamın dırnaqarası vəhşiliyini göstərdiər və bununla guya bu dinə axının qarşısını aldılar. O cümlədən, bizdə də bəziləri hələ də tərəddüd edir ki, müsəlman olum, ya yox. Hətta, genetik müsəlman olsa da, ibadət etmir, heç bir islami dəyərlərə qiymət vermir, sadəcə yasdan yasa gedib “Allah rəhmət etsin” deyir, yalandan salavat çəkir. Yəni bunlar bizim problemimizdir.

Bu mövzunun çox böyük elmi, həm də praktiki dəyəri var. Əgər insanlar fikirlərini bir mövzuda cəmləyərlərsə, çıxış yolunu axtararlarsa, o yolu taparlar. Düşmənlər bizim heç nəyimizdən qorxmurlar, qorxduqları yalnız  İslamdır. İslam əqidəmizdən elə qorxurlar ki, heç nədən elə qorxmurlar. İslam əsas silahımızdır. Amma o qətiyyən dünyəvi elmlərə qarşı deyil və bilirsiniz ki, avropalılar imam Cəfər Sadiq (ə) əsərlərinin bazasında öz dəqiq elmlərini qurublar.

 

Dilavər Əzimli: Mövzu doğrudan da aktualdır. Oxuduqlarımızdan bilirik ki, dünyada beş minə qədər din var. Dünyanın, insanın yaranışı məsələsi böyük institutlara bəllidir. Amma dünyanın yaranışına münasibət özü elə formada aparılır ki, cəmiyyət bölünsün və daima antaqonist şəkildə bir-biri ilə çırpışsın, bundan başqa  deizim, ateizm və sair kimi məsələlər daim mövcud olsun. Hesab edirəm ki, bu da onların fikrincə idarə etmək üçün şərtdir. Dinlər məsələsinə niyə toxundum. Bəllidir ki, bütün dinlərin əsası Yaradanla bağlıdır və hamısında da xeyirxahlıq, ata-anaya, bacı-qardaşa, cəmiyyətə xeyirxahlıq təlqin olunur. Bir var qlobal, bir də var regional dinlər. Buddizm, Xristianlıq və İslam qlobal dinlərdir. İudaizm məhəlli dindir. Amma Buddizmə, Xristianlığa və İslama etiqad edənlərin sayı çoxdur. Belə götürsək, Allah-Təala bu dünyaya nə xristianlıq, nə buddist, nə də islam adı verib.

İslam nədir? İtaət edən, Allahı tanıyan deməkdir. Bizim qəbul etdiyimiz formada dünyanı Allah yaradıb və kitabları da Allah göndərib. Səmavi kitabları, suhufları göndərib ki, bəşəriyyəti normal münasibətlər üzərində qlobal bir sistemdə yaşamağa dəvət etsin. Bunlar tədricən sıradan çıxarılıb, amma əlimizdə olan tarixi baxımdan yeganə kitab Qurandır ki, Allah kəlamı kimi qeyd olunur və əsaslandırılır. Bunu deməyə əsasımız var. Belə götürsək, insan dünyaya müsəlman kimi gəlir.  Amma indi görək bu milli kimlik məsələsi “Qurani-Kərim”də necə öz əksini tapıb. Bütün adamlar, sosial şəbəkələrdə də hamı ümmət  yazır. Düşünürəm ki, Allah-Təalanın göndərdiyi Quranda, “Əl-Hucurat”  və digər surələrdə bu öz əksini tapıb. Allah bu Kitabı nəyə görə öz elçiləri vasitəsilə göndərib? Çünki insanlıq o istədiyi formada inkişaf etmirdi. Nəyə görə orada göstərir ki, biz sizi tayfalara, qəbilələrə böldük və sizlərdən ən yaxşısı bizim yolumuzu qəbul edənlərdir. Yəni demir ki, bu türk, talış, tat, ləzgidir. Orada belə şey öz əksini tapmır. Təbii ki, qəbilə böyüyür tayfa olur, tayfa qəbiləyə çevrilir, sonra axırda dövlət yaranır. Ona görə də Quranda bu milli kimlik məsələsi öz əksini tapıb. Hesab edirəm ki, ümmət o vaxt ola bilər ki, insanlar yaxşı insan olsun, bir-birinə kömək etsin, imkanlı olanlar yetimlərə, imkansızlara yardım etsin və Allahın bütün buyruqlarını yerinə yetirsin. Zəkat elə-belə yaranmayıb. Ağıllı cəmiyyət olandan sonra artıq əsl qlobollaşma mövcud ola bilər. Yəni səni mən yaratmışam, hamınız bərabərsiniz, amma biz əvvəl sizi bölürük, yəni ibtidai icma quruluşu və sair. Adəm və Həvvanın yaşadığı dövrdə cəmiyyət əslində bərabər idi, qeyri-bərabərlik sonradan yarandı. Türklər bu istiqamətdə demək olar ki, tarixdə çox şey yazıb. Nə üçün bu sözü deyirəm. Dünyada dövlətçilik quran bir çox xalqlar olub. Onlardan biri də bizik. Bizim tarixi dövlətçiliyimiz var, imperiya qurmuş millətik və xüsusilə orta əsrlər dövlətçilik tariximizin ən parlaq dövrüdür. Türk imperiyalarının tarixinə nəzər salanda görürsən ki, hamısında Yaradana qarşı bir məhəbbət var. Çingiz xan və digərləri də qeyd edirdi ki, yalnız Allah tərəfindən müjdələnmiş, şərəfləndirilmiş bir insan padşah ola bilər. Yəni deyirdi ki, mən seçilmişəm, müjdələnmişəm və Allah tərəfindən qoyulan buyruqları yerinə yetirməliyəm. Dünya tarixinə baxanda da görürük ki, Makedoniyalı İsgəndər, Çingiz xan, Əmir Teymur və sair hökmdarların yanında dinşünas alimlər də oturub və bu istiqamətdə iş aparıblar. Hesab edirəm ki, yalnız Cənnət qurulandan sonra milli kimlik məsələsi yoxa çıxa bilər. Allah-Təala da məsələni elə qoyur ki, kimlər, hansı xalqlar, millətlər  o yolu apara bilər.

İslami münasibətlərdə Azərbaycanın özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Məhz bu konteksdən çıxış etsək, Azərbaycan həm dini münasibətlər, həm də milli kimlik münasibətlərinə görə buna çox uyğundur. Bayaq qlobal dinlər: Buddizm, Xristianlıq və İslama elə-belə toxunmadım. Bir anlıq düşünək ki, VII  əsrdir, Allah tərəfindən “Qurani-Kərim” göndərilib və öz ailəmizə baxaq. Həmişə demişəm, çoxları qəbul etmir, hətta sosial şəbəkələrdə də bəzən hücuma keçirlər. Məsələn, biri yazır ki, biz Tanrıçılıqla bağlı olmuşuq. Deyirəm, bəli, bizim söykəndiyimiz bir Tanrıçılıq olub. Amma Tanrıçılıq nədir?  Bu adama deyirəm ki, mənə bunun əsaslarını izah et, cavab verə bilmir. Deyirəm ki, bu bir həyat tərzidir, tək Allahı tanımaqdır. İnsan yarananda başı üstə günəşi görüb onu Allahın rəmzi bilib, ona sitayiş edib. Mərkəzi də Azərbaycan olub. Ən qədim maqlar, muğlar buna sübutdur. Nəyə görə Makedoniyalı İsgəndər gəldi Əhəməni dövlətini yıxdı, bu əraziləri Atropata verdi. Çünki Atropat bu ərazilərin dini başçısı idi. Sonra onlar necə dəyişdilər, atəşpərəst oldular, o bir başqa məsələdir. Demək istəyirəm ki, biz təktanrıçılığa dərhal uyğunlaşmışıq. Tutaq ki, xristianlıq gəlib, təktanrıçılıq olubdur deyə qəbul etmişik, iudaizmi də o səbəbə görə qəbul etmişik. VII əsrə qədər türk tayfalarından hansı biri xristianlığa, yaxud buddizmə giribsə əriyib yox olub, hansı biri islamı qəbul edibsə öz milliliyini saxlayıb. Deyə bilərsiniz ki, qaqauzlar da xristiandırlar. Amma qaqauzlarda milli kimlik sonradan güclənib. İslam olan yerlərdə milli kimlik özünü qoruyub saxlayıb.

 

Firudin Qurbansoy: Qaqauzlar XIX əsrdə xristian olublar.

 

Dilavər Əzimli: İslam sosial dindir, elə bir dindir ki, orada insan hər şeyi tapır. Qurandan gələn ayələrdə hətta deyir ki, öz qulunu azad edib onunla evlənə bilərsən. Bəzən deyirlər ki, bu din ərəblərindir. Müqəddəs kitabın kimə aid olub olmaması da orada öz əksini tapıb. Hesab edirəm ki, bu kimlik məsələsi bizim dinimizin içərisindən gələn həm də bir baxışdır və bu baxışla da biz İslamı qəbul edib özümüzünkünə çevirdik, XI əsrdən sonra onun əsas daşıyıcısına çevirilərək həm də onun qoruyucusu olduq. Təsəvvür edin,“Kitabi-Dədə Qorqud”u açırsan əvvəlində başlayır ki, Peyğəmbəri salamlayıram, sağımda oturan Əbu Bəkrə əhsən, Ömərə əhsən, Osmana əhsən, Əliyə əhsən. Hamını yığıb bir yerə. Nizamiyə baxırıq, o da hamısını göstərir, Peyğəmbərdən başlayır, Həzrəti Əbu Bəkr, Həzrəti Ömər, Həzrəti Osman, Həzrəti Əlinin, Həsənin, Hüseynin adlarını çəkir. Xristianlıq vaxtilə elm adamlarını tonqala atırdı, yandırırdı, öldürürdü. Amma İslam elm dini idi. Gördülər ki, İslam  gücləndi, içərisində fanatizmi yaymağa başladılar.

 

Fuad Babayev: Udinlər də azərbaycanlıdırlar, amma tutaq ki, xristiandırlar. Yəni bizim milli kimliyimizin formalaşmasında təkcə islam dəyərləri deyil, həm də, tutaq ki, xristian dəyərləri də rol oynayırmı?

 

Əhməd Niyazov: Gözəl bir nüansı vurğulamaq istərdim. Fuad müəllim, siz, söhbətin açılışını kimdən başlayaq deyəndə, Dilavər müəllim ağsaqqaldır deyə birbaşa Əhməd müəllimi göstərdi. Peyğəmbər əleyhissalamın bir hədisi var. “Kiçiyimizə mərhəmət göstərməyən, böyüyümüzə hörmət etməyən bizdən deyil!” (Tirmizi, Birr 15; Əbu Davud, Ədəb 58; Bihar, 72-ci cild, səh-458 –red.). Məsələn, bu gün bir qərb xristian ölkəsində olsaydıq, bu sual ortaya qoyulsaydı, görəsən ağsaqqala söz verilərdimi. Bu davranış bizim həqiqətən də milli kimliyimizin özüdür. Mədəniyyət dinin formalaşmış şəklidir deyənlər var və mədəniyyəti dindən süzmə bir şəkil, forma olaraq görənlər də var. Sosioloq Maks Veber deyir ki, Avropanın bu günkü səviyyəsinin əsasında xristianlığın kalvinizm düşüncəsi yatır. Çünki bu kalvinizm dünyəvi olaraq çalışmağı, həmçinin zöhdü əsas götürdü. Zöhd nədir? Dünyaya dalmadan, onun içərisində itmədən dünyanı vasitə etmək. Mövlanə Cəlaləddin Rumi insanı və dünyanı tərif edərkən, tamahkar insan portretini göstərərkən deyir ki, nəfs, tamah nədir, insan dünya malı ilə münasibəti necə qurmalıdır. Deyir ki, dünya malını bir dənizə oxşadaq, insanı da bir gəmi kimi düşünək. Su o gəminin içinə girmədiyi müddətdə gəmi salamatdır. Ancaq nə vaxt ki, o dünya malı, tamah girəcək içinə, o zaman gəmini batıracaq. Avropada da Con Kalvin dindən o zöhdü, zahidliyi, dünyəvilikdən də çalışmağı əsas götürərək ikisini birləşdirdi və bir intizam yaratdı, ölçüsü qədərincə yaşamağı öyrətdi. Avropanın gəldiyi indiki səviyyənin kökündə xristianlığın kalvinizm düşüncəsini görürlər. Həqiqətən də, mədəniyyətlərin formalaşmasında dinin böyük töhfələri vardır. Din tənzimləyici rola malikdir. Hətta ictimaiyyətin hədəf etdiyi, arzuladığı, ancaq çata bilmədiyi hədəflərə bəzən din o ictimaiyyəti çatdıracaq xüsusiyyətə malikdir. Ümummilli Liderin bir sözü heç yadımdan çıxmır. Deyir ki, biz, inancımızdan və dinimizdən dönməyəcəyik, mənəvi mənbələrimizdən istifadə edərək gələcəyimizi quracağıq. Hər şey ortadadır, yəni Azərbaycandakı mədəniyyət bu milli kimliyi yaratmışdır. Bu milli kimliyin təməlində dini faktorlar da vardır. Bəs Azərbaycanda bu fərqli xalqların, mədəniyyətlərin həyatın ortaq dəyərlərini paylaşaraq birgə yaşamasını nəyə bağlayırıq. Arxivləri, sənədləri araşdıranda gördüklərimi demək istəyirəm. Məsələn, XIX əsrdə Azərbaycanda, xüsusilə də şimal-qərb bölgəsində xüsusi bir sufi düşüncə var idi. Bu, eyni zamanda tək sufi düşüncə deyil, İslam mədəniyyətidir. Bu sufi düşüncəyə görə yaranmış hər şeyə əmanət olaraq baxmaq lazımdır. Əgər başqa dindəndirsə, məsələn, Quran açıqca yazır ki, sizin Allahınızı söyənlərə qarşı söyüşlə cavab verməyin. Siz başqasının İlahına söyməyin, yoxsa o da sizin İlahınıza söyər. Başqasına hörmətlə yanaşın ki, onlar da sizə və sizin Allahınıza hörmət etsinlər. Məsələn, şimal-qərb bölgəsində sufi düşüncə xristian gürcülərdə, eyni zamanda katolik polyaklarda da var. Çar Nikolay Qafqazı “isti Sibir” adlandırıb radikal raskolçuları, malakanları Azərbaycana sürgün etmişdir. Rostislav Fadeyev (görkəmli rus hərbi tarixçisi, publisisti, general-mayor – red.) yazır ki, 1863-cü ildə baş vermiş Çar Rusiyasına qarşı Zaqatala üsyanına səbəb sufilərin qiyamı  olub. Ona görə də onların kəfən geyinərək “ya ölüm, ya qalım” mübarizəsini başa düşürük. Onlar torpağını və dinini qorumaq üçün mübarizə edirdi. Amma katolik polyakların, Dombrovskinin xristian icmasının öz adamları ilə bu sufilərlə birlikdə kəfən geyinərək bizə qarşı savaşmalarını başa düşmürəm. Başqa bir misal verək. Məsələn, Balakənin Qabaqçöl məscidi böyük bir came məsciddir. Xristian Leko adında bir gürcünü vadar edən nə idi ki, Qabaqçöl məscidinin bütün taxta-şalbanını təmin etsin. Leko eşidir ki, burada müsəlmanlar məscid tikəcəklər, gəlib deyir ki, bütün taxta-şalbanı mən verirəm. Bu xristianı vadar edən nə idi ki, müsəlmanlara kömək etsin. Çarizm Qafqazda xristianlığı dəstəklədiyi və müsəlmanların həyat şərtlərini ağırlaşdırdığı halda, yenə də İslam dini xristianlar arasında yayılırdı. Ruslar məcbur olub xristianları müsəlmanların qonşuluğundan uzaqlaşdırmağa başladılar. O şəkildə gürcüləri qorumağa çalışdılar. Xristianlar müsəlmanlarla birləşərək Çar Rusiyasına qarşı savaşırdı, həm də kəfən geyinərək.

 

Fuad Babayev: O üsyan hər halda lokal bir hadisə idi. Bu fakt ümumilikdə bu coğrafiyada xristian, müsəlman həmrəyliynin bir etalonu kimi qəbul oluna bilməz. Başqa faktlar da kifayət qədər var. Tutaq ki, xristian ermənilərin azərbaycanlıları qətlə yetirmələri.

Əhməd Niyazov: Əlbəttə, Çar Rusiyasının aydın siyasəti var idi, milli zəmində qaynar bir qazan yaradıb idarə edə bilsin. Din də bizə deyir ki, insanı yaşat ki, insan yaşasın. Çünki Allah bizə həyat haqqı tanımışdır. Bu həyat haqqı hər kəsin müqəddəs haqqıdır. İslamda belə bir şey var: heç kəsin hüququ hüdudsuz deyildir. Sizin hüququnuz başqasının hüququnun başlandığı yerə qədərdir. Bu, İslamın ümumi təməl prinsipidir. Ona görə də bir ayə var, dində məcburiyyət yoxdur. “Hud surəsi”nin 16-cı ayəsində deyir ki, Allah yaratdığı hər canlıya ruzisini vermişdir. Ana bətnindəki uşağın belə Allah ruzisini verir. İslam da o uşağa şəxsiyyət gözü ilə baxır. Ana bətnindəki uşağın əgər atası ölərsə, bətndəki o uşağın ondan miras haqqı var. İslam hələ anadan olmamış uşağa bir şəxsiyyət gözü ilə baxır və ona görə də aborta icazə vermir.

Heyvanlar haqqında nə deyilir? Məsələn, əcdadımız nə edirdi? Bir yerdə tonqal qalayırdısa, torpağı iki yerə ayırırdı ki, orada həşərat olarsa, yanmasın. Çünki yandırmaq haqqında Peyğəmbər əleyhissalamın hədisi var ki, bir canlını cəhənnəmdə yandırmaq haqqı Allaha aiddir, insan heç bir canlını yandıra bilməz, haramdır.

Bəs bugünkü islamafobiya və ya radikal qrupların əli ilə insanları İslamdan ürkütmək nə deməkdir. Məsələn, İŞİD  iordaniyalı pilotu tutub qəfəsin içində yandırdı. Rəsulallah əleyhissalam Mutə döyüşünə (628-ci ildə  müsəlmanların özlərindən 70 qat çox olan düşmənə qalib gəldiyi döyüş – red.) gedərkən əsgərlərinə, əsabələrinə deyir ki, sivil xalqa toxunmaq, ibadət edənlərə dəymək, meyvə ağaclarını kəsmək, quyuları, suları kirlətmək olmaz. Kim əsir ələ keçirsə, yediyindən ona da yedirsin, geyindiyindən geyindirsin. Hətta bir İslam alimi deyir ki, o zaman əsir almaq əsir olmaqdan daha pis idi. Yəni İslamın təməl prinsipi budur.

İslam insanlara və canlılara həyat haqqı tanıyaraq onları bizə əmanət etmişdir. Bir iman edən şəxsə görə ətrafındakı hər şey əmanətdir. Ona görə Azərbaycanda da İslam düşüncəsi güclü, köklü əsaslarla insanların həyat tərzi olmuşdur və onlar xristianlara Allahın əmanəti olaraq baxmışlar, haqqlarına riayət etmişlər.

Qax bölgəsində 4 il bundan əvvəl olan bir hadisəni danışmaq istəyirəm. 90 yaşlı Minayə xala danışırdı ki, babam deyərdi, ruslar ətrafdakı xristian gürcüləri bizdən uzaqlaşdırırdı ki, onlar müsəlman olmasınlar. Bir gürcü uşaq onlardan qaçır, “mən müsəlmanlarla yaşamaq istəyirəm” deyərək gəlib babamın mədrəsəsində yaşayır və bu kitabı da o yazıb. O uşağın adı sonra Rəcəb olub. Rəcəb Əfəndinin hal-hazırda o əlyazma kitabı da məndədir. Yəni böyük bir alim olub. Bu uşaq xristian idi, bəs onu müsəlmanlarla yaşamağa vadar edən nə idi və İslama gəldikdən sonra o insan bu dində nə tapdı. Müsəlmanlardan gördüyü həyat tərzini o real həyatda tapdı. Həqiqətən, İslamda elə dəyərlər var ki. Məsələn, sufizmi öyrənən bir Endi Meri adlı alman qadını var. O deyir ki, müsəlmanların əlində, xüsusilə bu sufi düşüncə elə böyük qüvvədir ki, mən onu ancaq bu şəkildə izah edə bilərəm. Həyətimdə alman cinsindən olan bir  itim var. Mən ona həmişə guya ehtiyacı olan yeməklərdən verirəm və o mənə itaət edir. O it özündəki gücü bilsə, məni parçalayar. İslamın da həqiqətən bir din olaraq əsas xüsusiyyətlərindən birincisi, tənzimləyici xarakteri olması, ikincisi, ictimaiyyətə arzuladığı hədəfə çatdıracaq imkanlar verməsidir. Cəmiyyət hansı dövrdə bunu tətbiq edibsə, o dövrdə onun müsbət nəticəsini görmüşdür. Ancaq, bugünkü islamafobiyaya gətirib çıxaran o məqsədyönlü işlər…

 

Fuad Babayev: Biz o barədə danışacağıq.

 

Əhməd Qəşəmoğlu: Söhbətlər çox gözəl gedir. Bəlkə yaxşı olar ki, bütün bu fikirlərin hamısına dövlətçiliyimizlə tənasübdə baxaq. Yoxsa ki, İslam haqqında saatlarca çox gözəl fikirlər danışa bilərik.

 

Nadir Bədəlov: Ümumiyyətlə, İslamda da qeyd olunub ki, Allah təkəbbürü sevmir. Biz hətta dini təkəbbürdə olmamalıyıq. Desək ki, “bizdən yoxdur”, bu mümkün deyil. Əvvəla, bizdən var.  Gəlin gedək islam ölkələrinə, onların oturmağına, təmizliyinə baxaq, sonra gedək Avropanın  xristian ölkələrinə baxaq. Onlar bizdən yaxşı yaşayırlar. Gəlin bunu açıq deyək, obyektiv olaq.

 

Firudin Qurbansoy: Səbəbləri var.

 

Nadir Bədəlov: Gəlin səbəblərdən danışaq. Milli kimlik, millət sözünün etimalogiyasından başlayaq. Bu gün İslamda millət sözü işlətdiyimiz mənada yoxdur, ümmət var. İslamda millət sözü var, amma bu söz dini mənsubiyyət deməkdir. Lakin bu millət sözü nə vaxt bizim bu gün başa düşdüyümüz mənada işləndi? Bizim bu gün bu şəkildə başa düşdüyümüz millət sözü tərcümədir. XVII əsrdə, daha dəqiq desək 1648-ci ildə Avropada 30 illik və 80 illik müharibələrə son qoydular, Vestfaliya sülhü oldu, o sülhdən sonra qərara gəldilər ki, suveren dövlətlər yaransın. Suveren dövlətləri də kim yaradacaq, əlbəttə ki, orada, həmin ölkələrdə yaşayan aparıcı xalqlar. Oradan da artıq etnik mənsubiyyət, xalq anlayışı yayaş-yavaş siyasiləşdi, dönüb millət anlayışı oldu. Bu isə bizim İslamda yox idi. İslam ölkələrindən yeganə Osmanlı imperiyası, bugünkü Türkiyədir ki, heç vaxt müstəmləkə olmayıb. Qalan bütün islam ölkələri hamısı müstəmləkə olub. Amma türklərə qarşı daha böyük təhlükə var idi. Artıq XVIII əsrdə Osmanlı dövləti bir-birinin ardınca uduzmağa başlayırdı. Nəyə görə? Ona görə  ki, silahda geridə idi, eyni zamanda ordu da düz qurulmamışdı. Orduda islahat keçirmək istəyəndə yeniçərilər (XIV-XIX əsrlərdə Osmanlı ordusunda daimi piyada qoşunu – red.), köhnə mühafizəkar partiyalar ayağa qalxırdılar və onların da başında üləmalar dururdu. Qoymurdular ki, yox, buna əl dəyməyin, Allaha xoş getməz və icazə vermirdilər. Bir neçə dəfə islahat aparmaq istədilər. Qərb, xüsusilə də Rusiya maraqlı idi ki, Osmanlı dağılsın. Rusiya düşünürdü ki, Osmanlı imperiyadır, ərazisində nə qədər millət var, bunların bəzisi xristiandır. Biz bunları azad etməliyik.

 

Fuad Babayev: Bolqarları.

 

Nadir Bədəlov: Bəli, bolqarları, macarları. 1839-cu ildə sultan II Mahmud (1808-1839-cu illərdə Osmanlı sultanı – red.) vəfat edir. Amma II Mahmud çox böyük işlər gördü. Yəni bunun üçün elə bil zəmin yaratdı və hər şey Gülhanə xətti-şərifi (1839-ci ildə Gülhanə parkında oxunan və “Gülhanə Xətti-Şərifi” adlandırılan Sultan Əbdülməcid tərəfindən verilən Fərman – red.) qəbul olunandan sonra başlandı. Millət sözü türk dilində o vaxtdan, əsasən də 1850-1851-ci illərdə Namiq Kamal (1840-1888—Türkiyə şairi, jurnalist, nasir, tərcüməçi və ictimai xadim – red.), İbrahim Şinasi,(1826-1871 —Osmanlı dövləti zamanında İstanbul şəhərində doğulan jurnalist, şair və dramaturq – red.) Əli Süavi(1839–1878— Osmanlı mütəfəkkiri və yazarı – red.) “İttifak-i Hakimiyet” (“Yeni Osmanlılar” – 1865-ci ildə yaradılan gizli millətçi təşkilat – red.) cəmiyyətini yaratdıqdan sonra bugünkü mənada anlaşılmağa başladı.  Namik Kamal o zaman orada yalandan Peyğəmbərin adından bir hədis qurdu ki, vətəni sevmək imandandır. Belə bir şey yoxdur.

 

Firudin Qurbansoy: Əslində var. Peyğəmbər (əleyhissəlam) Məkkədən Mədinəyə gələndə o vaxt qızdırma xəstəliyinə tutulmuşdu. Buna da iqlimi dəyişmə   səbəb olmuşdu, həm də hava da yaxşı deyildi. Onda Bilal adlı müəzzin o yana  keçirdi “ah” deyirdi, bu yana keçirdi “ah” deyirdi. Yəni hey ah çəkirdi. Məhəmməd (əleyhissəlam) da üç dəfə” ah vətən” deyir. Bunu deyəndən sonra həmin hədisi söyləyir. Bu, kitablarda da var. Yəni uydurma deyil.

 

Nadir Bədəlov: Kitablarda çox şey ola bilər. Quranda heç bir istinad tapa bilmərik. Çünki yoxdur. Sən harada ibadət edirsənsə, ora sənin vətənindir. Həmin dövrdə millət anlayışının ortaya gəlməsinin əsas səbəblərindən biri də həm təriqət, həm də şəriət alimlərinin səlahiyyətlərini bir qədər məhdudlaşdırmaq idi ki, sosial məsələlərə toxunmasınlar. Məsələ ondadır ki, bu hadisələr artıq XVI-XVII  əsrlərdə Avropada getməkdə idi. Dediyiniz kimi, o zamana qədər xristianlar insanları odda yandırır, elmin inkişafına imkan vermirdilər. Bunlar başa düşdülər ki, bu yolla inkişaf olmayacaq. Qarşımızda Osmanlı dayanıb, bunlarla vuruşmalıyıq. Onu elə bil ki, oradan çıxardılar, buna sekulyarizm (dinin insanların düşüncə və hərəkətlərində və cəmiyyətdəki institutlar üzərində təsirinin azalması – red.) deyirlər. Sekulyarlaşma, millətçilik – bunlar yanaşıdır. Müəyyən mənada tənzimat (islahat – red.) deyilən bir anlayış var. O tənzimat da bu islam sekulyarlaşmasıdır.

Bu yaxınlarda mənşəcə ərəb böyük  Amerika alimi Tələt Əsədin bir yazısını oxudum. Bildiyiniz kimi, bu gün artıq din cəmiyyətə qayıtmaqdadır. O, olduqca maraqlı bir müşahidəsini verir ki, sekulyarizm dindən çıxma deyildir. Xristianlıq öz vəzifəsini çox incə şəkildə dünyəviliyə  ötürdü, yəni bunu siz də edin. Bu mənim tərəfimdən ediləndə mən öz ehkamlarımı pozmuş oluram. Təxminən belə bir şeyi əhalisinin əsasən müsəlman olduğu və özlərinə də türk deyil, müsəlman dediyi Türkiyədə həmin o “İttifak-i Hakimiyet” cəmiyyətinin üzvləri açıq şəkildə olmasa da edə bildilər. Onlar böyük şəxsiyyətlərdir, amma demək olar ki, Namiq Kamaldan başqa hamısının sonu pis qurtardı.

Müəyyən qədər millətçilik  Avropadan da ekspansiya olunurdu ki, müsəlmanları islami dəyərlərdən uzaqlaşdırsınlar. Bizdə əsl millətçilik konsepsiyasını yaradan Məmməd Əmin Rəsulzadədir və onun 1930-cu ildə Parisdə etdiyi  gözəl bir çıxış var. Onu bizə məktəbdə keçmirlər.  O, panturanizm haqqında çıxışında qeyd edir ki, XIX əsrdə ki milli dövlətlər yaranmağa başladı, bunun üstün cəhəti ola bilərdi ki, biz özümüzə milli dövlət yaradaq. Milli dövlət yaratmağımız heç də başqa millətlərə qarşı deyil, əksinə Avropada millətçilik aqressiv xarakter daşıyırdı. Çünki millətçilik siyasi mənadadır.

 

Fuad Babayev:  İrlandlar və ingilislər, yumşaq desək yola getmir. Biri protestantdır, biri katolik. Orada əsas təriqətdir, məzhəb davasıdır, yoxsa irlandlarla ingilislərin bir-birini görən gözləri yoxdur.

 

Nadir Bədəlov: Tək məzhəb deyil, orada irlandların milli özünüdərki güclüdür və muxtariyyət istəyirlər.

 

Əhməd Qəşəmoğlu: Əvvəla, millətin formalaşması tam təbii tarixi prosses idi.  Görürük ki, hər bir varlıq həyatda özü inkişaf  prosesində sistemləşir və hər bir şey sistemləşəndə alt sistemlər orada ayrılmağa  başlayır. Sistemin o vaxt fəaliyyəti daha uğurlu olur ki, alt sistemlər ayrıca, fərdi olaraq sağlam olur və qarşılıqlı əlaqədə bu sistemi gücləndirir. Yer üzündə inkişaf davam etdikcə o sistemləşmə prossesi də getməlidir. Yəni sistemləşmə prossesi gedəndə də təbii prosses olaraq alt sistemlər yaranmalı idi. İndi o alt sistemləri millət deyə ayırmaq olar. Amma bir iş də var.  Bu ayrı-ayrı formalaşan alt sistemlərin arasında ziddiyyət olsa yaxşıdır, yoxsa həmahənglik. Daha yüksək intellekt, daha yüksək mənəviyyat sahibi deyərdi ki, bunların hamısını Allah yaratmışıdır, bu xalqların da arasında qarşılıqlı həmahənglik olmalıdır. Çox təəssüf ki, yalnız Avropa düşüncəsində, əsasən də XVI-XVII əsrdən sonra bu praqmatiklik, rasionalizm daha öncül rol oynayıb. Min illərdir bizə dini kitablar, peyğəmbərlər, müdrük insanlar nə deyir? Deyir ki, hər hansı bir yerdə, hər hansı bir sosial sistemdə mənəvi dəyərlər daha mühüm rol oynayanda, o sosial sistem özü özünü tənzimləyir, orada daha mütərəqqi hadisələr baş verir.

 

 

Natiq Bədəlov: Necə baş verə bilər?

 

Əhməd Qəşəmoğlu: O yerdə ki maddi dəyərlər, fürsətçilik, praqmatiklik önə keçir, istər-istəməz ziddiyyətlərin yaranması qaçılmazdır.  Yəni bu sizin, mənim düşüncəmdən asılı deyil. Bu sosial sistemin xarakteridir.

 

Nadir Bədəlov: Bizim hamımızın tapındığımız din var – İslam. Yığışaq orada: “Allahu əkbər”, “Allahu əkbər” deyib ibadət edək. O da bir lazer şüasını buraxıb hamımızı kəsib doğrayır. Bu necə xilas edə bilər. O vaxtlar ancaq kilsədə elm öyrənmək ola bilərdi.  Bu, onu kilsədən çıxardı ki, silah hazırlayın, biliyin, tərəqqinin, elmin arxasınca gedin. İslamda başqa cürdür. Elmin bir məqsədi var – silah, biliyin bir məqsədi var – silah, silahlanma.

 

Əhməd Qəşəmoğlu:  Silah vasitədir. O kilsələrdə necə oldu elm inkişaf etdi. Yeddinci əsrdən əvvəlki dövrü cahiliyyə dövrü adlandırırlar. O zaman doğrudan da elmdə böyük bir böhran baş vermişdi, bir pərakəndəlik var idi, amma elmi düşüncəli insanlar çox idi. Məsələn, sufilik (mistisizm) islamla başlamırdı, islamla başlayan təsəvvüfdür. Sufilik lap qədimdən gələn bir şeydir. Bu insanlar var idi. İslam yarananda gördülər ki, bunların indiyə kimi çayxanalarda, məclislərdə düşündüyü şeylərə bir sistem vermək olar. Bu sistemin köməkliyi ilə təsəvvüf elmi, təsəvvüf fəlsəfəsi yarandı. Təsəvvüf fəlsəfəsi yaranandan sonra İslam çox gücləndi. Təssəvvür edin ki, elə ölkəmizdə Səlcuqların əsas gücü elm idi və Nizamülmülk (Səlcuqi sultanları Alparslan va Məlikşahın vəziri olmuş şəxs – red.) kimi böyük vəziri oturtmuşdular orada, elmlə irəli gedirdilər. Xristianlar fikirləşdi ki, bunlar güclənir və buna ilk reaksiya verən də kilsələr oldu. Kilsələr də elm öyrətməyə başladı. Məhəmməd Peyğəmbər özü dünyəvi elmlərə çox böyük önəm veriridi. Çünki görürdü ki, ilahiyyat elmlərini, lap elə “Qurani-Kərim”i də savadlı adam savadsızdan daha yaxşı dərk edir. İmam Cəfər Sadiq də həmən işıqda formalaşdı. Xristianlar görəndə ki, İslam elmlə qabağa gedir, hətta Əndəlüsə qədər İspaniyanı ələ keçirib orada da inkişaf edir, ilk öncə kilsələrdə elmə diqqət ayırdılar, amma bunu da hiyləgərcəsinə etməyə başladılar. Elm sahəsi kilsədə formalaşmağa başladı. Bütün ərəb dilində və ya ərəbcəyə tərcümə olunmuş dünyəvi elmlər, kitablar İspaniyadan Avropaya keçdi. Avropa onun praqmatik tərəfini götürdü. Orta əsr İslam elmi strateji cəhətdən ən düzgün idi. Çünki orta əsr İslam alimi vəyhlə dünyəvi elmləri birləşdirmək istəyirdi. İbn Sinanın bununla bağlı kifayət qədər söylədikləri var. Orta əsr islam alimləri vəyh və dünyəvi elmləri birlikdə götürürdülər və böyük də uğur qazanırdılar. Nəsirəddin Tusi boş yerə gedib həbsdə bunları yazmırdı.

 

Nadir Bədəlov: Onlar təqib olunurdu.

 

Əhməd Qəşəmoğlu: Təqib olunurdu, onun səbəbi başqadır.  Xristianlıq özünü müdafiə, silah, vuruş üçün elmi götürdü. Mənim bir neçə məqaləmdə var: həqiqi İslam alimi ilə müasir qərb aliminin fərqi nədədir. İslam alimi üç əsas özül üzərində dayanır. Birinci, islam alimi deyir ki, təsəvvüfçülər bunu belə aydınlaşdırıb. Əsl alim əvvəlcə qəlbini təmizləməlidir. Qəlb bir güzgüdür, o təmiz olanda dünya da orada düz əks olnur. Yox, qəlb çirklidirsə, dünya orada səhv əks olunacaq. Deməli, islam həqiqi aliminin daxili, mənəvi təmizliyi əsas şərtdir. İkincisi, islam alimləri dini kitablara: “Qurani-Kərim” və o birilərinə eyni zamanda bir ideya mənbəyi kimi baxır. Yaponlar 1945-ci ildən sonra bütün inttellekti ona yönəltdilər ki, görək dini kitablarda bu ayələrin arxasında nə var. O sirri axtara-axtara bu dəqiqə də inkişaf edirlər. Deməli, ikinci şərt odur ki, islam alimləri dini kitablardan bir mənbə kimi bəhrələnməlidir. Üçüncü özül isə intellektdir. Amma qərb alimi birinci və ikinciyə o qədər əhəmiyyət vermir. Qalır intellekt. Bir var stul dörd ayaqlı ola, rahat oturasan, bir də var ki, bir, iki ayaqlı ola. Yer üzü ona görə bu gündədir ki, elmlər hamısı bir-birindən təcrid olunub. Bugünkü iqtisadiyyat elminin kökündə Adam Smit dayanır. Adam Smit nə deyirdi? Deyirdi ki, Yer üzündə resurslar məhduddur, insanların tələbatını maksimum ödəməyə çalışmalıyıq. İkisi də dini kitablara ziddir. Yer üzündə resurslar məhdud ola bilməz. Çünki hər varlığın özünün qidası var. İkinci, insanların tələbatını maksimum ödəmək barədə. “Əxlaqi-Nasiri”(Nəsirəddin Tusinin 1235-ci ildə yazdığı əsər – red.) deyir ki, ay bala, qələt edirsən maksimum ödəyirsən, nəfsini tərbiyə etməlisən.

 

Fuad Babayev: Şəms xanım, buyurun.

 

Şəms Bağırova: Milli kimliyin formalaşmasında dindən danışırıq. Ümumiyyətlə, milli kimlik dedikdə nə başa düşülür. Bir milləti digər millətlərdən fərqləndirən, onun tanınmasını təmin edən cəhət kimi mədəni özəlliklər, xüsusiyyətlər başa düşülür. Bizim milli kimlik hər hansı mədəniyyətə sahib olmağımıza görədir və cəmiyyətin iki əsas təməl daşları var: biri mədəniyyətdir, digəri isə dindir. Azərbaycanda da hal-hazırda müxtəlif mədəniyyətlər, etnik qruplar və dinlər mövcuddur. Bunlar ta qədimdən mövcud olub, yəni bu günlərdə yaranmayıb. Məsələn, dağ yəhudilərini təmsil edən yəhudilərin ölkəmizdə mövcudluğu eramızdan əvvəl I əsrə gedib çıxır. Xristian dininin nümayəndələri İsa Məsihin həvariləri dövründə Qafqaz Albaniyası mövcud olanda Azərbaycana nüfuz etmişdilər. İslam dini isə ilk dəfə 639-cu ildə Azərbaycana gəldi. Burada dinin xüsusiyyətlərinə toxunuldu. Bizdə baxmayaraq ki, müxtəlif etnik qruplar və dinlər var, amma dinin birləşdirici xüsusiyyəti burada daha çox özünü göstərir. Mövcud tolerantlıq və əmin-amanlıq dinlər arasında münaqaişəyə yox, dialoqa səbəb oldu.

Yaxın keçmişə nəzər salmaq istəyərəm.Sovet dövründə də dinin ehkamlarını gözəl bilən və ona əməl etməyə çalışan həqiqi dindarlar var idi. Bir qrup insanlar da vardı ki, ailədən, qohumlardan, yaşlılardan gördükləri adət-ənənələri yaşatmağa çalışırdılar. Başqaları da var idi ki, ateist idilər, Allahın varlığını və İslamı qəbul etmirdilər. Sovet dövründə hakimiyyətin də İslam dininə qarşı çıxmasına baxmayaraq, azərbaycanlıların demək olar ki, milli kimliklərində İslam artıq özünə yer etmişdi. Digər dinlər də, etnik qruplar da öz qaydasında dinlərini qoruyub saxladılar. Bu gün də onlara hər cür şərait yaradılıb ki, rahat şəkildə yaşaya və öz dinlərində ibadət edə bilsinlər.

Milli kimlikdən danışərkən həm də fərdi kimliyə toxunmaq istəyirəm. Cəmiyyət fərdlərdən təşkil olunub və fərdi kimliyin formalaşmasında da yenə müxtəlif amillər rol oynayır. Ailə, müəllimlər, yoldaşlar, oxuduğu kitablar, aldığı təhsil və düşdüyü əhatə, mühit hamısı müəyyən qədər bu və ya digər şəkildə fərdin formalaşmasına öz təsirini göstərir. Burada fərdin inkişafında və formalaşmasında dini təhsildən danışmaq istəyirəm. Çünki dini təhsil bu baxımından önəmlidir. Dini təhsil zamanı dini ehkamlar düzgün şəkildə çatdırılmalı, öyrədilməli, millətin gələcəyi olan tələbələr, gənclərlə düzgün təbliğat aparılmalı, onlara dinin düzgün tərəfləri öyrədilməlidir. İslamın xeyirxahlığı təbliğ etməsi tələbələrə, gənclərə olduğu kimi aşılanmalıdır. Konya Universitetinin müəllimi Halis Ayhan sırf milli kimliyin formalaşmasında dini təsvirin rolundan danışıraraq deyir ki, milli kimliyimiz üzərində rol oynayan toplumsal amillərin başında dinin gəldiyini düşünərək hərəkət etməliyik. Çünki tarixi həqiqətlərin bizə açıq şəkildə göstərdiyi kimi milli varlığımızı qorumaqda əsas dayağımız islamiyyət olmuşdur. Hər cür sosial və iqtisadi böhranları həll etmək və milli birliyimizi qorumaq üçün mənəvi gücümüzdən təhsillə faydalana bilərik. Bundan başqa dil, ədəbiyyat, əhval, adət-ənənə və sənət anlayışlarına dinin də çox böyük təsiri olduğu aydındır.

 

Fuad Babayev: Çox sağ olun, çox minnətdaram. Mirzə Ələkbər Sabirin məşhur şeirlərindən birində belə bir misraları var: “Cin görürəm, can görürəm, qorxmuram”. Amma sonra da deyir ki, “Harda müsəlman görürəm, qorxuram!….” Məni düşündürən nədir. Mirzə Ələkbər Sabir kimi nəzərdə tuturdu?

 

Firudin Qurbansoy: İstərdim bu məsələ ilə bağlı iki qlobal faktı deyim. Bilirsiniz ki, Sultan Səlim Yavuzun (I Səlim –1470–1520-ci illər –9-cu Osmanlı sultanı və 88-ci islam xəlifəsi – red.) vaxtında masonlar Osmanlı saraylarına yol açdılar və onlara əndərunilər deyirdilər. İran hökümətinə, İran hakimiyyətinə də bunlar Ağa Məhəmməd şah Qacarı Qarabağda qətl edəndən sonra girə bildilər. O vaxta qədər hakimiyyətə yol tapa bilmirdilər. Onların təlqini ilə Çaldıran döyüşü oldu, iki qardaş xalq, iki dindaş xalq bir-biri ilə düşmən oldular. Şah İsmayıl haqqında elə böhtanlar yazırlar, danışırlar ki, adamın tükləri biz-biz olur. Mən bu məsələni qoyuram qırağa, bu, masonların oyunu idi, indi də lazım gələndə bu faktla bizi qıcıqlandırırlar. İkinci barədə danışmaq istərdim. İslam deyəndə doğrudan da ətrafımıza baxırıq görürük islam ölkələri nə gündədir. Şəhərlərin çoxunda salamat bina yoxdur, Misirdən üzü aşağı cəmi iki dövlətdə bir balaca sabitlik var. Azərbaycanı əlbəttə, kənara qoyuram. Biz Azərbaycandan baxırıq, Türkiyə Cümhuriyyəti, bir də İran hələ ki, o bombardmana, müsibətlərə məruz qalmayıb. Qalan məmləkətlər hamısı pis gündədir. Vamberi (macar əsilli şərqşünas,  türkoloq, səyyah – red.) 18-ci yüzillikdə Kayzerin yanına gəlib dedi ki, düşmənimiz Rus imperiyası deyil? Onu dağıtmağın asan yolu var. Xəritəyə bax, harada ki, türk xalqları yaşayır, onların birliyi olsa, onları hər şeylə təmin etsək və bizim proqramımızla getsələr rusu məğlub edərlər. Plan qəbul olundu. Vamberinin bu planı mərkəzi başda Berlin və İslanbul olmaqla bütün türk xalqlarını əhatə etdi və sonradan pantürkizm deyilən bir cərəyan yarandı. Birinci dünya müharibəsində, ikinci dünya müharibəsində də Almaniya türklərin yanında idi, müttəfiq idilər. Amma indi Almaniya türklərdən imtina edir.

 

Fuad Babayev: 3 milyon türk əsilli vətəndaşı ola-ola.

 

Firudin Qurbansoy: Niyə? Çünki, artıq bu plan işləmir. Gördülər ki, dünya qədər pul xərclədilər, Rus imperiyası çökmədi. Sonra çarizmi sovetlər əvəz elədi, amma rusun tükü də tərpənmədi. Deməli, bu plan işləmədi, qoydular kənara. Demək istəyirəm ki, ağıllı adamlar az olur, tək-tük olur, amma onları bir yerə yığıb qlobal bir plan qurmalıyıq ki, Vamberinin planı kimi heç olmasa yüz il işləsin. Yoxdur elə bir plan.

 

Dilavər Əzimli: Portuqallar dünyada söz sahibi olanda kralın başçılığı ilə belə bir məsələ müzakirə olunur ki, Şərqdə qələbə çalmaq üçün nə edək və sünni-şiə münasibətlərini kəskinləşdirmək üçün hansı variantlardan istifadə edək. Uzun müddət bunun üzərində işlədilər. Bunun üçün məhz ifrat millətçilik məsələsini gündəmə gətirdilər. Mövhümatı, fanatizmi də gücləndirməyə başladılar. Adam Oleari ( 1599  — 1671, məşhur alman alimi, riyazıyyatçı, coğrafiyaşünas və diplomatı –red. ) XVII əsrdə Şamaxıya gəldiyi zaman mədrəsəyə girəndə gördü ki, əmmaməli molla necə dərs keçir. O, uşaqlara Evklid həndəsəsini, Koperniki, daha nələri öyrədir. Sonra oradakı qlobusa baxdı, gördü ki, bu mədrəsə əməlli-başlı bir universitetdir. Amma Şamaxıda sonra nə baş verdi. XIX əsrdə Rusiya gəldi, məktəbləri ayırdı ki, sən Əli məktəbisən, sən Ömər məktəbisən, siz bir-birinizə düşmən olmalısınız. Şeyx İsmayıl Şirvani Rusiyaya qarşı mübarizəyə başlayanda cəfəri, nəqşbəndi, şiə, sünni fərq etmədən müsəlmanların hamısı ona qoşuldu, döyüşdü. Təəssüf ki, sonra mövhumat, fanatizm baş alıb getdi. Amma başda Məmməd Əmin Rəsulzadə olmaqla qısa vaxtda bunun öhdəsindən gəldilər. 1918-ci ildə Cumhuriyyət qurulanda Pişnamazzadəni (1853–1932 – Zaqafqaziya şeyxülislamı, axund – red. ) çağırdılar ki, bu məsələni həll etmək lazımdır. Məktəbləri birləşdirdilər, xeyli iş gördülər.

Müsəlman türk dünyasında ən çox yayılan cərəyanlar hansılardır: hənəfilik, şafiilik, cəfərilik. Bunlarda daha çox Peyğəmbərə, onun ailəsinə, Əhli-beytə qarşı böyük məhəbbət var. Həmçinin bizdə sufilik də böyük rol oynayıb. Həmişə deyirəm ki, əlimizdən bunu da aldılar. Avropanın böyük institutları sufiliyi, təsəvvüfü öyrənir. Türkiyədə konfransda bir qadınla rastlaşdım, gördüm ki, bektaşidir. Dedi ki, Amerikada 4 milyon bektaşi var. Soruşdum ki, bəs nədən sufiliyə vuruldun. Dedi ki, məni ona vurğun edən İslamın təsəvvüf yönü oldu.

Demək istəyirəm ki, bu dəyərləri əlimizdən aldılar. Rusiya başımıza nə oyunlar açdı. Amma sevinirəm ki, dinimizi yenə saxlaya bildik. Hal-hazırda Heydər məscidi bizim milli kimliyimizin nümunəsidir. Bir misal deyim. Bizim Pedaqoji Universitetdə elmi konfransa Türkiyədən qonaqlar gəlmişdi. Dedim onları aparaq Heydər məscidində cümə namazını qılsınlar. Fikirləşdim, kaş bu gün müftinin növbəsi düşəydi. Təsadüfən elə müftinin növbəsi oldu. Sonra qonaqlar gəlib Hacı Sabirlə görüşdülər və belə bir ifadə işlətdilər ki, nə qədər izləmişik, amma Səlcuqlardan bu yana belə bir məscid görməmişik. Həmişə deyirəm, Azərbaycan İslam məsələsində bir nümunədir. Fəzlullah Nəimi “Vəsiyyətnamə”sində deyir ki, vəhdətin günəşi Azərbaycandadır.

 

Fuad Babayev: Yekun olaraq çox istərdim ki, burada hər bir iştirakçımız bu söhbətin yekun tezisini səsləndirəydi.

 

Əhməd Qəşəmoğlu: Mənə elə gəlir ki, bu məsələyə indiki Yer üzündə gedən prossesləri nəzərə alaraq yanaşmalıyıq. Çalışmalıyıq ki, dinimizdən güclü bir vasitə kimi istifadə edərək milli kimliyimizi o qədər möhkəmlədək ki, milli kimliyimiz də sonra ümmətimizə daha güclü olmağa kömək etsin. Mənim gəldiyim qənaət belədir.

 

Firudin Qurbansoy: Düşmənimizə fikir verək. Ermənilər özlərini rusa elə sevdiriblər ki, yəni biz islama, türklüyə qarşı sizin siyasətinizin önündəyik. Şərqdə iki problem var: biri erməni məsələsi, o biri kürd məsələsi. Kürd məsələsi indi daha çox gündəmdədir. Demək istəyirəm ki, biz bu ümumtürk məsləkini saxlamaqla sadəcə olaraq Almaniyanı yox, Amerikanı mərkəz kimi götürsək, məncə uduzmarıq. Ümumtürk məsələsində, vəhdətində siyasətimizi Amerikaya mərkəzləşdirsək, mənə elə gəlir ki, həmin türklük bundan qazanacaq.

 

Nadir Bədəlov: Millət anlayışına iki cür yanaşma var. Kimsə etnik köklərini, tarixini axtarır, köklərlə qürurlanır, kimsə sabahı düşünür, milləti üçün gələcəyə yönəlmiş layihə və proyektlər qurur. Bayrağımızı görün necə düzgün yaradıblar. Üç rəngin olması bizim layihəmizdir: türkləşmə, islamlaşma, müasirləşmə. Vaxtilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə çıxışlarında qeyd edib, Heydər Əliyev də deyirdi ki, biz Azərbaycanlıyıq və bunu unutmamalıyıq. Azərbaycan bizim dövlətimizdir və biz bu dövləti yaradan xalq, millət olaraq onu qorumalıyıq. İkincisi, İslamdır. Biz sakral dəyərlərimizdən imtina edə bilmərik. Üçüncüsü daha vacibdir, yəni elmdir, müasirləşmədir. Biz silahlanmalıyıq, müasir silahlarımız olmalıdır. Bizim nə qədər təbii sərtərvətlərimiz, nemətlərimiz olsa da, müdafiəmiz olmasa, bunlar heç bir şeydir. Nə qədər desək ki, biz türkük, islamıq, bundan gözəli yoxdur, bizi qırıb məhv edərlər. Təhsilimiz bu gün qənaətbəxş deyil. Pullar beyinlərə, kəşflərə qoyulmalıdır. Biz balaca xalqıq. Dünyanı kəşflərimizlə təəccübləndirməliyik. Təkcə şairlərlə iş bitmir, elm sahəsində də bizdən tanınmış insanlar çıxmalıdır.

 

Əhməd Niyazov: Quranda deyir ki, sizə savaşanlara qarşı savaşın. Bunun üçün də elm lazımdır. Din üçün, İslam üçün alimlər belə deyiblər ki, İslam sırf mənəviyyatdır deyənlər də, İslam sırf elmdir deyənlər də yanılır. Elmsiz din kor, dinsiz elm də topaldır. Əlbəttə, dinin elmi cəhətini Avropa bizdən oğurladı. Din bizə hər şeyi ölçüyə görə istifadə etməyimizi təlqin edir. İnsanımızın o fəlsəfi düşüncəsini, fəlsəfi düşüncə tarixini nəzərdən keçirməyimiz və ona müraciət etməyimiz şərtdir. Çünki orada hər şey ölçü ilədir. Əgər qarşı tərəfdə sizi məğlub edəcək biri varsa, din sizə ona görə də təmkinli davranmağı təlqin edir. Bu da bir ölçüdür. Əgər qarşıda sizi məğlub edəcək bir silah varsa, bu dəfə ondan daha yaxşısını istehsal etmək qarşınızda vəzifə olur. Din də bunu deyir. Həyatı qorumaq üçün, özümüzü qorumaq üçün bu ölçülər bizim mənəviyyat fəlsəfəmizdir. Bu mənəviyyatın ənənəvi qaynaqlarını müasir dövrün imkanlarına görə nəzərdən keçirməyimiz lazımdır.

 

Dilavər Əzimli: Məncə, imansız alim çox fəsadlar törədər. Milli kimlik və dini kimlik bir-birini tamamlayır. Din nədir? O, bir çərçivədir.O çərçivədə ancaq xeyir əməllər var, dünyaya, insana, Tanrıya məhəbbət var. Dini kitablarda, dinlərdə məhz insan haqları, insani münasibətlər təbliğ olunur. “Qurani-Kərim”də elə ayələr var ki, dünyanın ən məşhur insan hüquqları üzrə təşkilatları onu qapısına vurmalıdırlar. Ona görə hesab edirəm ki, milli kimlik və dini kimlik bir biri ilə çox uzlaşır. Əslində onları bir-birindən ayıranda dünyada fəsadlar baş verər, necə ki hazırda dünyada baş verir. Biz elə sistemlər qurmalıyıq ki, nə uduzaq, nə də əriyib yox olaq. Yəni malik olduğumuzu ortaya qoyaq. Bu millətin çox böyük varidatı, potensialı var və onu üzə çıxarmalıyıq.

Hazırladı: Mehman İbrahimov, Aydan Abaslı

1905.az