Ermənilərin etnogenezi, milli identikliyi, linqvistik xüsusiyyətləri, tarixi və s. haqqında müxtəlif vaxtlarda və bir-birinə zidd olan fikirlər irəli sürülmüşdür. Bəzi müəlliflər ermənilərin tarixi başlanğıcını bəşər sivilizasiyasının ilk çağlarına aparır və onların mənşəyinin bilavasitə Anadolu yaylası və Qafqaz ilə bağlayır, bu ərazilərin avtoxton əhalisinin məhz ermənilər olduğunu iddia edirlər və bu zaman daha çox etibarlı tarixi mənbələrə deyil, həqiqiliyi kifayət qədər şübhə doğuran mifik-dini xarakterli məlumatlara əsaslanırlar.

Ermənilərin bir xalq kimi Anadolu yaylasında təşəkkül tapdığını iddia edənlərin əsas istinad nöqtəsi Moisey Xorenasinin, tamamilə mifik xarakter daşıyan, tarixi reallıqlarla heç bir əlaqəsi olmayan “Ermənistan tarixi” kitabıdır. Bu kitabda erməni tarixinin Nuh peyğəmbərin dövründən başlandığı, ermənilərin isə Nuh peyğəmbərin oğlu Yasəfin nəslinə aid olduqları iddia olunur: “Yafəsdən Qamer, Qamerdən Tiras, Tirasdan Torqom, Torqomdan Hayk, Haykdan Aramenak, Aramenakdan Aramais, Aramaisdən Amasiya, Amasiyadan Gelam, Gelamdan Qarm, Qarmdan Aram, Aramdan Gözəl Ara dünyaya gəlmişdir”. Bu siyahıda yer almış şəxslərdən hər-hansı birinin tarixiliyini, əlaqədar mənbələrin yoxluğu səbəbindən sübut etmək qeyri mümkündür. K. Patkanyan qeyd edir ki, “Bu şəcərə bütövlükdə (Hayk-Aramenak, Aram-Ara) miflərdən təşkil olunmuşdur…”

Xorenasinin “Ermənistan tarixi” kitabının əfsanələr üzərində qurulduğu, kitabı rus dilinə tərcümə edərək, 1858-ci ildə Moskvada nəşr etdirmiş Nikita (Mkrtıç) Osipoviç Emin tərəfindən də etiraf edilir. Əsərin mənbəşünaslıq bazasına toxunan tərçüməçi qeyd edir ki, üç kitabdan ibarət olan (dördüncü kitabın itdiyi bildirilir) və ilk insanın yaranmasından 433-cü ilədək olan dövrü əhatə edən “Ermənistan tarixi” çoxsaylı mənbələr əsasında yazılmışdır. Buna baxmayaraq, sadalanan mənbələrdən biri – suriyalı Mar Abas Katina – əsas mənbə hesab edilir. M. Xorenasinin qədim dövr tarixini, “müxtəlif mənbələrdən əxz olunduğu və buna görə də, həqiqətə uyğunluğu ilə hər yerdə eyni dərəcədə seçilmədiyi” qeyd olunan bu mənbə əsasında yazdığı bildirilir. Başqa sözlə, N. Emin Mar Abas Katinanın əsərinin etibarlı mənbə olmadığına eyham vurur.

Eminin bildirdiyinə görə, Mar Abas Katinanın e.ə. 140-120-ci illər arsında ərsəyə gətirdiyi və dörd kitabdan ibarət olan əsəri əsasən haldey əsatirləri əsasında yazılmışdır və M. Xorenasi həmin əsərin yunan dilinə tərcümə olunmuş variantından istifadə etmişdir. O, qeyd edir ki, “I kitabım IX bölümündən XIII bölümünə qədər –Haykdan Arama qədər – yəni Assuriya monarxiyasının yaranmasına qədər Mar Abasda rəsmi mənbə yoxdur”.

Bəzi müəlliflər hətta M. Xorenasinin “Ermənistan tarixi”nin saxta olduğunu vurğulayırlar. Bu mənada fransız müəllif Karrierin fikirləri diqqəti cəlb edir. O, sübut edir ki, M. Xorenasi erməni patriarxlarını Bibliya nümunəsində təsvir edir və bu mənada onun əsəri saxtakarlıqdan başqa bir şey deyildir.

Əslində, Mar Abas Katinanın əsərinin ermənilərin xeyrinə uyğunlaşdırılaraq M. Xorenasi tərəfindən mənimsənildiyini, bu zaman sonuncunun məqsədyönlü fəaliyyət göstərdiyini, yəni komkret sifariş yerinə yetirdiyini güman etmək olar. M. Xorenasinin sifarişlə işlədiyini bildirən V.T. Sirotenko yazır: “Qədim Ermənistan tarixçisi, erməni naxararı Saka Baqratuninin sifarişi ilə işləyən Moisey Xorenasi “Ermənistan tarixi”ni yazmışdır. Bu əsəri tərtib edərkən, Moisey Xorenasi Mar Abas Katinanın “Ermənistanın ilkin tarixi”ndən istifadə etmişdir”. M.N. Tixomirov da qeyd edir ki, “Rəvayətə görə, Ermənistanın nüfuzlu knyazlarından biri ona Ermənistanın tarixini yazmağı təklif etmişdi”.

Erməni saxtakarlıqlarının ifşa olunmasında əhəmiyyətli rol oynamış İ.Q. Çavçavadzenin 1902-ci ildə Tiflisdə rus dilində işıq üzü görmüş “Erməni alimləri və fəryad edən daşlar” əsərində M. Xorenasinin kitabının mənbə kimi əhəmiyyətini heçə endirən fransız tədqiqatçı Fransua Lenormanın aşağıdakı fikri yer almışdır: “Biz təkzibolunmaz fakt kimi bir həqiqəti qəbul etməliyik ki, ermənilərdə Kirin müasiri Birinci Tiqrana qədər heç bir milli ənənə mövcud olmamışdır. Bu dövrə qədər olan hadisələr haqqında söylənilənlər, erməni yazıçılarının nəql etdikləri hər şey mənbə olaraq Moisey Xorenasinin, yalançı salnaməçi Marobaza Katinanın quraşdırmalarının sadə surətindən başqa bir şey olmayan əsərinə əsaslanır”.

E.A. Akopyan özünün rus dilində nəşr etdirdiyi “Moisey Xorenasinin “Ermənistan tarixi” K. Patkanyanın qiymətləndirilməsində” əsərində M. Xorenasinin məlumatlarının doğruluğunun Gudşmid, Karrier, Katrmer və başqa müəlliflər tərəfindən şübhə altına alındığını qeyd edir. M. Xorenasini “düzgün tarixçi”, “əsl vətənpərvər” adlandırmasına baxmayaraq, K. Patkanyan da onun əsərini üstüörtülü şəkildə şübhə altına alır: “Əgər Xorenasi qeyri-yunan olan hər şeyə şübhə ilə yanaşmasaydı, xalq deyimlərinə daha çox diqqət ayırsaydı, yalnız çətinbaşadüşülən eyhamlarla məhdudlaşmasaydı, onda onun kitabı ikiqat udardı”.

Xorenasinin ənənəvi olaraq V əsrdə yaşadığı bildirilir. “Ermənistan tarixi” müəllifinin yaşadığı dövrə diqqət yetirilməsi tədqiq olunan mövzu ilə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Belə ki, M. Xorenasinin öz kitabında təsvir etdiyi bəzi hadisələr V əsrə qədər deyil, sonrakı dövrlərə aiddir. Q.A. Xalatyants bildirir ki, M. Xorenasinin “Ermənistan tarixi”nin ilk çap variantı 1695-ci ildə, zəngin erməni koloniyasının olduğu Amsterdamda işıq üzü görmüşdür və “…Qərbi Avropa alimlərinin Xorenasi ilə ilkin tanışlığı zamanı, onun Tarixi… sərt və amansız tənqidə məruz qalmışdır”. Berlin Kral Kitabxanasının rəhbəri, XVII əsr fransız şərqşünası, Q. Xalatyantsın fikrinə görə erməni dilinin mükəmməl bilicilərindən olan La Kroz M. Xorenasinin əsərində yer almış anaxronizmlərə əsaslanaraq, onun V əsrdə deyil, IX və ya X əsrdə yaşadığını bildirir. Fransız müəllif qeyd olunan anaxronizmlərə misal olaraq, bizim eranın VI əsrində tarix səhnəsinə çıxmış bulqarların Xorenasi tərəfindən e.ə. II əsrə, yenə bizim eranın VI əsrində əsası qoyulmuş Bayberd qalasının I əsrə aid edilməsini göstərir. La Krozun fikirlərini XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəllərində yaşamış hollandiyalı ermənişünas İoakim Şreder də bölüşmüşdür. M. Xorenasinin V əsrdən sonrakı dövrdə yaşaması ilə bağlı fikirlər Y.A. Manandyan, İ.M. Dyakonov, A.P. Novoseltsev və başqaları tərəfindən də müdafiə olunur. Bütün bunlar onu deməyə imkan verir ki, ermənilərin başqa xalqların tarixini və mədəniyyətini mənimsəmək, özlərinə saxta tarix yaratmaq adətləri M. Xorenasidən başlamışdır və onun “Ermənistan tarixi” kitabı ciddi tarixi mənbə kimi nəzərdən keçirilə bilməz.

Aqil Şahmuradov

1905.az