Dəyərli qonaqlarımız Rövşən Yerfi və Xan Rəsuloğlu ilə Azərbaycan Kitabından, kitaba münasibətimizdən danışdıq.

Fuad Babayev: Bir neçə gün bundan əvvəl feysbukda Rövşən müəllimin kitabla bağlı bir statusuna rast gəldim. “özünü ZİYALI sayan bir həpəndin gözlərindən oxuduqlarım” adlı statusunda Rövşən müəllim yazır: “’Ə, nə kitab, kitab nədi, mənim indi kitab oxuyan vaxtımdı? Vaxtında oxumuşam, lap rüşvətlə almışam, diplomum var, vəssalam. Mənə puldan, maldan, gəlirdən, vəzifədən danış. Hardan nə çırpışdırmaq olar, ondan danış. Görmüşük də kitabla oturub-duranların axırını, bir həsir, bir məmmədnəsirdilər, ömürləri də borc, kredit ödəməklə keçir. Hindi istəyirsən əvələn-güvələn kitabını oxuyum, hə? Neynim, salam mələk xətrinə bir başından, bir dalından da olsa gərək vərəqləyəm..” Belə bir stereotip var ki, kitab oxuyan, evində çoxlu kitabı olan şəxs kasıb adamdır. Bu stereotiplə Siz razısınız?

Xan Rəsuloğlu: Yerinə düşən söz oldu.Mənim xırda bədii deyimlərə, aforistik deyimlərə böyük həvəsim var. Bir dəfə belə söz demişdim ki, kitab oxuyanların çoxu kasıbdir. Ona görə kasıbdırlar ki, kitab oxuyurlar. Bunun sanki maddi və mənəvi tərəfi var.

Fuad Babayev: Seçim edirlər.

Xan Rəsuloğlu: Bəli. Mən öz həyatımdan nümunə gətirmək istəyirəm. Çox zəngin bir insanla eyni binada yaşayırdıq. O ömrü boyu mənim telekanallara çağırılmağıma, 4-cü sinifdə oxuyanda qəzetdə şeirim çıxmasına, uşaq vaxtı “Cırtdan” televiziya teatrının baş aktyoru olmağıma qibtə edirdi. Mən isə onun bir aydan bir velosipedini dəyişməsinə qibtə edirdim.

Haşiyəyə çıxaraq deyim ki, mən indiyə kimi insanlara 50-60 min kitab bağışlamışam. Bir dəfə çoxlu kitab bağışladığım şəxslərdən biri mənə dedi ki, bu qədər xeyirxah olduğum halda   evim belə yoxdur. Mən isə ona dedim ki, burada Allahlıq bir şey yoxdur, təbii seçimdir. Çünki, həmin şəxs pul istəyib, Allah da ona pul verib. Mən isə Sokratdan, Platondan, Hegelden, Kantdan, Lao Tszıdan tutmuş dünyanın bütün dahilərini oxumaq istəmişəm və buna da nail olmuşam. Kitablara sərf etdiyim enerjinin beşdə birini biznesə sərf etsəydim mən ən azı milyonçu olardım.

Birindən olursan, birinə gedib
Yerindən olursan, dərinə gedib.
İstidən olursan,sərinə gedib,
Soyuğa can atıb, xəstələnirsən.

Sən hələ olmadan qurulub tələ,
Başına oyunlar gələcək hələ.
Hər şeyi apaydın görsən də belə,
Özün öz içindən tüstülənərsən.

Fuad Babayev: Buyurun Rövşən müəllim. Bu stereotip nə ilə izah olunur?

Rövşən Yerfi: Əvvəllər, Sovet dövründə kitaba münasibət fərqli idi. Hər bir evdə yaraşıq üçün də olsa kitab var idi.

Fuad Babayev: Hökmən evlərdə kitab rəfləri və orada Nizaminin “Xəmsə”si, Ordubadinin kitabları, rus müəlliflərinin əsərləri və s. olurdu.

Rövşən Yerfi: Yəni kitab evlərin atributu idi.Amma zaman dəyişdikcə insanların kitaba münasibəti də dəyişib.Yəqin Siz də təsdiq edərsiniz ki, kitabın cəmiyyətdə nüfuzu aşağı düşüb, artıq insanlar evlərində kitab saxlamaq istəmirlər. O kitabları ya bağışlayırlar, ya da satırlar. Çünki həmin ailələr üçün kitab evdə artıq yer tutur.

Fuad Babayev: 80-ci illərdə böyük qardaşımla makulatura yığırdıq. 20 kiloqram makulaturaya görə verilən talon vasitəsilə tapılmayan kitablar alırdıq. Sovet dönəminə aid bu fenomen nə ilə izah oluna bilər? Bəziləri bunu həmin dövrdə internetin olmaması ila əlaqələndirir.

Xan Rəsuloğlu: Həzrət Əlinin məşhur sözü var.Övladlarımız bizdən daha çox zəmanələrinə bənzəyir. Bu təbii prosesdir. İndi həqiqətən yüksək texnologiyalar dövrüdür. Biz istəsək də, istəməsək də zamanla ayaqlaşmağa məcburuq. Artıq təhsil sistemində də fundamental biliklərə yiyələnmək deyil, operativ qərar çıxarmağa üstünlük verilir. Yəni bu gün Karl Marksın 5 cildlik “Kapital”nı yenidən oxumağa ehtiyac yoxdur. Artıq “Ekonomiks” kitabları var. Burada təlimin əsas mahiyyəti olan izafi dəyər kiçik bir düsturla ifadə edilib.

Fuad Babayev: Elə “Kapital”ın özü də yığcam formatda çap olunub.

Xan Rəsuloğlu: Amma qeyd edim ki, fundamental biliklərə yiyələnmədən mükəmməl şəxsiyyət və alim kimi formalaşmaq mümkün deyil. Nə qədər xoşagəlməz olsa da, Eynşteynin məşhur bir cümləsini öz sözlərimlə ifadə etmək istəyirəm. Eynşteynin fikrincə, çağdaş təhsil sistemi insanların fərdi qabiliyyətlərinə uyğun qurulmayıb. Bu sistem insanları inkubator cücələri kimi bir-birinə bənzətməyə xidmət edir ki, onları idarə etmək asan olsun. Bu gün də həmin sistemi görürük. Bir var utopiya, bir də var antiutopiya. Utopiyalar xoşbəxt gələcək haqqında idi, amma antiutopiyalar insanın öz mahiyyətindən çıxıb insansızlaşması, öz mahiyyətindən uzaq bir məxluqa çevrilməsidir.

Fuad Babayev: “1984”ün (Corc Oruelin romanı – red.) qəhrəmanları kimi.

Xan Rəsuloğlu: Bəli. Yevgeni Zamyatini, Corc Orueli, “Cəsur yeni dünya” romanının müəllifi Oldos Hakslini və başqalarını da göstərmək olar. Bizim Anarın da “Ağ qoç, qara qoç” adlı antiutopik əsəri var.

Fuad Babayev: Az öncə Rövşən müəllimin də vurğuladığı kimi bizdə nə üçün Sovet dövründə kitab maniyası var idi?

Xan Rəsuloğlu: Həmin dövrdə insanlar zamanlarını doldurmağın yollarını bilmirdilər.Bu boyda respublika üçün bir televisiya var idi. Nə qədər radioya qulaq asmaq olar? Çox zaman da eyni musiqilərə qulaq asırdıq.Sovet dövründə bu ideologiyaya xidmət edən insanları irəli çəkirdilər, xaricə aparırdııar. Bunların hamısı zəmanə ilə əlaqədar idi.

Təmkin Məmmədli: Siz qeyd etdiniz ki, insanın özünü kitaba həsr etməsi onun təbii seçimidir. Amma kitaba aludəçilik sanki müasir dövrdə insanın immunitetini, onun cəmiyyəyə adaptasiyasını əlindən alır. Kitaba bağlılıq həyatda insana həm də ədalətli davranış, ədəb-ərkanlı, nəzakətli olmaq vərdişləri aşılayır. Bəlkə bu cəhətlər müasir gənclərə həyatda uğur qazanmağa mane olduğu üçün onlar kitabdan imtina edir.

Fuad Babayev: Qoy “İdiot”da Knyaz Mışkini oxumasınlar, bizim həyatımıza uyğun kitabları oxusunlar.

Xan Rəsuloğlu: Elə bil ki, bu gün Dostoyevskinin “İdiot”nu deyil, “Mən necə idiot oldum”u (Fransız yazıçısı Martin Pajın əsəri – red.) oxuyurlar. Çox maraqlı kitabdır.

Fuad Babayev: Bəlli mənada kitab çapından uzaqlaşmağımız bizim insanların kitaba pul verib almaq həvəsinin olmaması ilə də izah oluna bilər. Baxmayaraq ki, Britanika ensiklopediyası da artıq digital formatda çıxır. 

Xan Rəsuloğlu: Mən 7 yerdə kitabxana düzəltmişəm. Həmin kitabxanalardan biri də Yaşmada yerləşən hərbi hissəmizdədir. Bu yaxınlarda Qubaya 4 maşın kitab göndərmişəm.

Fuad Babayev: O kitabları Siz haradan əldə edirsiniz?

Xan Rəsuloğlu: Bunun ən sadə yolunu deyim. Mən kitab üçün 800-dən çox evdə olmuşam. Mənim köhnə kitab aldığımı bilən insanlar kitabları özləri gətirib mənə verirlər. Elə bu gün səhər tezdən Sumqayıtdakı dükanıma 400-ə yaxın kitab gətirdilər. Deməyim odur ki, evlərdən kitab alarkən çox zaman mənə onları pulsuz verirlər. Yəni mən 50-60 min kitab bağışlamağı qəhrəmanlıq hesab etmirəm. Çünki yaxşılıq etmək üçün də adamın imkanı olmalıdır.

Fuad Babayev: Rövşən müəllim, mən istərdim yazıcının problemlərindən danışaq. Mən bilirəm ki, Siz öz kitablarınızın elektron variantda oxunma statistikasını diqqətdə saxlayırsınız.

Rövşən Yerfi: Kitabın nüfuzdan düşməyi kitab mağazalarının təyinatı üzrə fəaliyyət göstərməməsindən başladı. Biz qloballaşan dünyanın bir parçasıyıq. Dünyada baş verənlər yaxşı və ya pis olmasından asılı olmayaraq bizə də çatır. Şübhəsiz ki, informasiya texnologiyalarının, kömpüterin həyatımızda müstəsna rolu var. Günümüzün əksər hissəsi kompüter arxasında keçir.

Fuad Babayev: Siz əsərlərinizi də kompüterdə yazırsınız?

Rövşən Yerfi: Xeyr. İlkin variant əlyazmada olur. Gözümə heyfim gəlir. Təbii ki, əlyazmanın köçürülməsi və redaktəsi kompüterdə olur. Yəni artıq dövr dəyişib, kompütersiz mümkün deyil. Amma mən hər şeyi kompüterin üstünə yıxmağın da tərəfdarı deyiləm. Çünki bizdən də artıq inkişaf etmiş Yaponiya, Almaniya, İngiltərə, Finlandiya kimi ölkələrdə il ərzində oxunan kitabın sayı kifayət qədər yüksəkdir. Həmin ölkələrdə insanlar kitaba daha çox önəm verirlər. Mənə elə gəlir ki, burada bir səbəb də özümüzdədir. Açıq etiraf etmək lazımdır ki, bizim xalqımızın kitaba münasibəti yetərincə ürəkaçan olmayıb. Xalqımızın dahi şəxsiyyətləri, mütəfəkkirləri olmasına rəğmən ümumən kitaba münasibətimiz qənaətbəxş olmayıb.  Mirzə Fətəli Axundzadənin “Xırs quldurbasan” komediyasından misal çəkmək istəyirəm. Tanrıverdi Pərzadı istəyir. Amma Pərzad  oğurluq edə bilməyən, çapıb-talamağı bacarmayan Tanrıverdini bəyənmir, həmin xüsusiyyətlərə malik Bayramı sevir. Əsərdə də deyilir ki, əgər istəyirsənsə sənə qız versinlər, sən də çapıb-talamağı bacarmalısan. Bizim mentalitetmizdə döyüşmək, diribaş olmaq əsas yer tutur. Bu gün də həmin baxış öz qüvvəsində qalır. O dövrdə karvan qabağı kəsirdilər, bu gün isə rüşvət almayan və ya gələcəkdə rüşvət almaq şansı olmayan şəxsə qız vermək istəmirlər. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Mirzə Səfər” hekayəsində də, Mirzə Ələkbər Sabirin satiralarında da, Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində  də oxuyan adama və yaxud kitaba münasibətimiz öz əksini tapıb. “Arşın mal alan”da Soltan bəy deyir ki uçitelə, injinerə qız verməz.

Fuad Babayev: “Evləri köndələn yar” tamaşasında da kitaba münasibətimiz qalın kitabların arasında pul saxlamaq və ya kitaba çəkisinə görə qiymət vermək şakərimiz öz əksini tapıb.

Rövşən Yerfi: Kütləvi şəkildə götürəndə kitaba hörmət azdır. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən “Arqumentı i faktı” qəzetində («Аргументы и факты» – 1978-ci ildən SSRİ-də informasiya büllüteni kimi nəşr edilməyə başlayıb. Hazırda Rusiyanın həftəlik qəzetidir – red.) belə bir statistikaya rast gəlmişdim ki, Azərbaycan kitab satışına görə yalnız Türkmənistandan irəlidədir. Mənim oxuduğum məktəbdə hər 20 nəfərdən yalnız biri bədii kitaba pul verirdi. Həmin dövrdə məktəb kitabxanalarının və sinifdənxaric oxunun uşaqlara müəyyən təsiri var idi. İndi isə məktəb kitabxanaları da yoxdur.

Fuad Babayev: Rövşən müəllim, yazıcı kimi Siz bu kitab məsələsi ilə bağlı hansı problemləri görürsünüz? Kitab yazırsınız, kitabı alan olmur.

Rövşən Yerfi: Mənim kitablarımı pdf formatda internetdə yerləşdirməyim çarəsizlikdən çııxş yoludur. Çünki belə görürəm ki, insanlar kitaba pul vermək istəmirlər. Ona görə də kitabımın heç olmasa pdf formatda oxunmasına da sevinirəm.

Fuad Babayev: Xan müəllim, Siz kitab satışı biznesi ilə peşəkar şəkildə məşğul olursunuz. Bu problemi aradan qaldırmaq və insanlarımızın kitaba münasibətində pozitiv meyilləri stimullaşdırmaq üçün nələr etməyə ehtiyac var?

Xan Rəsuloğlu: Siz yəqin ki, məni ədəbiyyat adamı kimi deyil, yalnız kitabçı kimi tanıyırsınız. Məşhur Amerika yazıçısı və filosofu Henri Devid Toronun təbirincə desək hər bir yazıçı özünün müqəddəs kitabını yazıb ortaya qoymalıdır. Yalan danışmaq günahdır. Amma həqiqəti söyləmək qəti cinayətdir. Əslində yazıçıların çoxu yarıhəqiqəti söyləyirlər. Ümumiyyətlə, həqiqəti söyləmək çox təhlükəlidir. Hər insanın onu söyləməyə cəsarəti çatmır. Ona görə də çox vaxt həqiqəti müəyyən bəlağətə bələyib ortaya qoyuruq. İstəsək də, istəməsək də əxlaqından, mentalitetindən, xalqa və dövlətçiliyə baxışdan tutmuş Allaha, dinə qarşı hər şeydə biz yarıhəqiqətlə danışırıq. Həqiqəti tam deyənlər də düşmən qismində görülür. Hətta müəllimlər də ilahi nur olan bilgiyə su qatıb bizə verirlər. Gələk ədəbiyyat məsələsinə. Gəncliyimdə mən kəşfiyyatçı olmaq istəyirdim.  Ona görə də iti oxu kursundan tutmuş yaddaşı möhkəmləndirməyə qədər bir çox kurslara getmişəm. Mən öz üsulumla 50-60 min kitab oxuduğumu deyəndə çoxları bunu təbəssümlə qarşılayır.

Mənim kiçik tirajla 12 kitabım nəşr olunub. Əvvəllər böyük tirajla kitabları nəşr edilən yazıçı və şairlərimiz var idi. Bu gün Anarın, Elçinin kitabları 500 tirajla nəşr edilir. Biz bəzən oxucuları kitab almadıqları üçün qınayırıq. Mən bü gün əsər yazırımsa fikirləşməliyəm ki, onu yapon, yəhudi və ya alman oxuyacaqmı? Mən onları nə ilə heyrətləndirə biləcəm ki, əlimə qələm alıb yazıram. Deyə bilərsiniz ki, mən kitabı onları heyrətləndirmək üçün yazmıram, öz fikirlərimi ifadə edirəm. Bu gün mənim 20-yə yaxın kitabım çapa hazırdır. Onları çap etməyə heç bir stimul görmürəm. Yazdıqlarımı çap etsəm təxminən 10 min səhifəlik kitabım var. Əgər öz övladlarım mənim 120 səhifəlik kitabımı oxumursa, oradan bir şeiri əzbər bilmirsə, mən bunu başqa adamdan necə tələb edə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, əsəriniz zəifdir. Xeyr, mən yazdıqlarıma zəif demirəm. Bayaq qeyd etdiyim həqiqətlərin hamısı orada var. Mən də o həqiqətləri atmaca ilə deməyə məcburam. Dolanışığa sərf edilən enerji və vaxt isə bizim yaradıcılıq qabiliyyətimizə və imkanlarımıza xələl gətirir. Oxuduğum kitablar arasında dünyanın dini və fəlsəfi kitabları, ən məşhur əsərlər var. Mən yapon ədəbiyyatından İhara Saykakuya (İhara Saykaku – XVII əsrdə yaşamış yapon şairi – red.) heyran qalmışam. Azərbaycanda bəlkə də onun adını bilmirlər.

Fuad Babayev: Vaxtilə Elçinin tərcüməsində hokkular (Hokku – yapon poeziyasındakı janrlardan biridir. Hokku 3 sətirdən ibarət olub 5-7-5 heca sisteminə əsaslanır – red.) kitabı çıxmışdı.

Xan Rəsuloğlu: Biz şikayət edirik ki, Azərbaycanda bizi niyə oxumurlar. Heç Türkiyədə də demək olar ki, bizim ədəbiyyatı tanımırlar. Türkiyədə Bəxtiyar Vahabzadə və Anardan başqa heç kimi tanımırlar. Gözəl olanı təbliğ etmək, gözəl olmayan əsər yazmaqdan min qat faydalıdır.  Bu baxımdan gözəl ədəbi nümunələri təbliğ etməklə mən öz borcumdan çıxıram. Mən kitab dükanımda həm də öz müəllimlik missiyamı yerinə yetirirəm. Mənim ətrafımda olan çox gözəl insanlar artıq ədəbi mühitdə parlayır.

Fuad Babayev: Norveçdə norveç dilində yazan yazıçı Yu Nesbönin kitabları operativ tərcümə edilir və 10 milyonlarla tirajla çap edilərək dünyada satılır. Biz bunu edə bilmirik. Belə bir rəy də var ki, pul gücünə Türkiyədə kitab çap etdirən bəzi yazarlarımız bizim imicimizi korlayıblar.

Xan Rəsuloğlu: Qurunun oduna yaş da yanır.

Fuad Babayev: Bəli. Artıq türk oxucusu yeni azərbaycanlı yazıçını kəşf etməkdə maraqlı deyil. Həm də onun industriyası yoxdur. Amma bizim yazarlarımız var. Kitaba hörməti qaytarmaq üçün, kitabın nüfuzunu ona haqqı çatan formada təqdim etmək üçün nələrsə etmək lazımdır. O cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatının hörmətini artırmaq lazımdır. Bizdə yazıçı defisiti hiss olunur. Söhbət Rövşən müəllim kimi fədailərdən getmir. Bir çox böyük potensialı olan insan bu işin perspektivsizliyini dərk etdiyi üçün qələmi və yaxud klaviaturanı kənara qoyub başqa sahədə çalışırlar. Biz nə edək ki, onlar öz peşələrinə qayıtsın. Çıxış yolu nədədir?

Xan Rəsuloğlu: Hər şey təhsilin başında durur. Hazırda büdcədə təhsilə ayrılan vəsaitdən kənara çıxmamaq şərtilə 15 il ərzində təhsil sistemini dəyişərdim. Kurikulum (təlim prosesi ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilini, məqsədyönlü və ardıcıl həyata keçirilməsini təmin edən konseptual sənədlər sistemi – red.) çox gözəl sistemdir. Sadəcə bu sistemin müəllim bazasını hazırlamadan onun heç bir nəticəsi olmayacaq. Müəllimliyin müqəddəsliyini müəllimlərə qaytarmaq lazımdır. Müəllimlər çörək dərdi çəkməməlidir. Ən yüksək bal toplayan abituriyentlər pedaqoji təhsil verən institutlara daxil olmalıdır. Sözsüz ki, savadlı olub uşaqları sevməyənlər də var. Müəllim şagirdləri öz balası kimi istəmirsə, onun sinfə daxil olmağa haqqı da yoxdur. Məşhur aforizmdə deyildiyi kimi uşaqlar qab deyil ki, biliyi ora qoyasan, uşaqlar məşəldir, onları yandırmaq lazımdır. Uşaqlara bu həvəsi öyrətmək lazımdır. İkinci məqam nəşriyyatlara sərbərstlik verilməsi ilə bağlıdır. Nəşriyyatara şərait yaratmaq lazımdır ki, onlar da kitabların satış qiymətini aşağı sala bilsinlər. Dərsliklərin yazılması da peşəkarlara həvalə edilməlidir.

Fuad Babayev: Yəni kitaba hörməti qaytarmaq üçün ən sadə formada desək təhsilə önəm vermək lazımdır.

Xan Rəsuloğlu: Təhsilə önəm verilməlidir və bir də dövlət orqanları kitab çapı üçün tətbiq edilən vergini azaltmalıdır.

Rövşən Yerfi: Yəqin ki, hamımızın Türkiyədə, Gürcüstanda ədəbiyyatın vəziyyəti haqqında məlumatı var. Onların yazıçılarının əsərləri xarici dillərə tərcümə edilir, beynəlxalq müsabiqələrdə iştirak edirlər. Amma bizdə bu məsələlər haqqında illərlə danışılsa da heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Kitaba tətbiq edilən 18 faiz ƏDV-nin (çap məhsullarına tətbiq edilən əlavə dəyər vergisi – red.)hələ də qalıb-qalmadığı haqqında məlumatım yoxdur.

Xan Rəsuloğlu: Ən azı 300-400 dəfə kitabı gətirib mənə pulsuz olaraq hədiyyə veriblər. Əgər həqiqətən bizdə kitaba qarşı hörmətsizlik olsaydı, həmin şəxs əziyyət çəkib onları gətirib mənə verməzdi. Əslində Azərbaycanda kitaba qarşı mən həmişə böyük sayğı görmüşəm. Amma bəzən ziyalılarımız da görürsən deyir ki, 2-3 aydır ki, kitab oxuya bilmir. Sadəcə dövrün də bizə təsiri var. Biz 3 il “Yeni Azərbaycan” qəzetinin həftəlik ədəbiyyat əlavəsini hazırlamışıq.

Fuad Babayev: Bu hansı illər idi?

Xan Rəsuloğlu: 2001-2003-cü illər.Məsul katibimiz “Ədəbiyyat” qəzetinin indiki baş redaktoru Azər Turan idi. Amma bütün yük Xanəmirlə mənim üzərimə düşürdü. Azərbaycanın bütün ədəbi qüvvələrini orada səfərbər etmişdik. İndi isə ayrı-seçkilik, korporativ təfəkkür buna mane olur.

Rövşən Yerfi: Pessimizmə çox da qapılmaq lazım deyil. Məhəmmədəmin Rəsulzadənin təbirincə desək bu xalqın çırağı heç vaxt sönməyəcək. Əgər qaranlığın içərisindən Məmmədquluzadə, Axundzadə, Sabir kimi adamlar çıxıbsa, gələcək əsrlərdə də onlara bərabər adamlar yenə olacaq.

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, 1905.az

Söhbət 21 aprel 2021-ci il tarixində baş tutub.

Materialda “www.epravda.com.ua” saytının fotosundan istifadə edilib.