“1905.az” Diskussiya klubunda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Şıxıyeva, C.Məmmədquluzadə ev-muzeyinin böyük elmi işçisi Yeganə Məmmədova, ssenarist, kino mütəxəssisi Nadir Bədəlov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fərhad Cabbarovla Nəsimi, Əhməd bəy Ağaoğlu və Cəlil Məmmədquluzadə barədə danışdıq.

 

Fuad Babayev: Nəsiminin 650 illiyi, Əhməd bəy Ağaoğlunun 150 illiyi, Cəlil Məmmədquluzadənin 150 illiyi bu ilə təsadüf edir. Mən bu söhbətə hazırlaşarkən Nadir müəllimin 2007-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə və Nəsimiyə həsr edilmiş “Dahilərin divanı” proqramlarına təkrar baxdım.

 

Nadir Bədəlov: Ağaoğlu da var idi orda.

 

Fuad Babayev: Düşünürdüm ki, o da var, ancaq yalnız ikisinə baxa bildim. Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı söhbətdə Vaqif İbrahimoğlu əsas çıxışçılardan biri idi. Bu gün onun da 70 illiyu qeyd edilir. Ruhu şad olsun.

 

Nadir Bədəlov: Bu da bizim üçün bir yubileydir.

 

Fuad Babayev: Bəli, bu da bir yubileydir. Amma biz bu gün Nəsimi, Cəlil Məmmədquluzadə, Əhməd bəy Ağaoğludan və bu böyük şəxsiyyətlərin yubileylərinin qeyd olunmasından danışacağıq.

Nadir müəllim bu üç şəxsiyyətin hər biri haqqında “Dahilərin divanı” proqramını çəkib. Bəlkə də Azərbaycan teleməkanında yeganə proqramdır ki, üstündən 10-12 il keçsə də insanlar ona müraciət edirlər. İl artıq başa çatmaq üzrədir və yubileylərlə bağlı əsas hadisələr demək olar ki, artıq arxada qalıb. Sizi dinləyək.  Necə keçdi bu il?

 

Nadir Bədəlov: Cəlil Məmmədquluzadə və Nəsiminin ənənəvi olaraq  yubileyi keçirilib. Bizim üçün yeni olan Əhməd bəy Ağaoğludur. Çünki biz Ağaoğlu ilə 1990-cı ildən sonra tanış olmağa başladıq. Əsasən Əhməd bəy Ağayevlə. Bu il Əhməd bəy Ağaoğlu ilə tanışlıq mənasında bizə çoxlu araşdırma kitabları hədiyyə edildi. Hətta keçən il müəyyən monoqrafiyalar, araşdırma kitabları çıxdı. Yəni Əhməd bəy gün keçdikcə bizə daha da yaxınlaşdı. Əhməd bəy Ağaoğlunun yubileyi təntənəli olaraq hələ tam keçirilməyib, yəqin ki, keçiriləcək. Yubiley təkcə hansısa əsrdə, hansısa illərdə yaşamış insanın həyatı və ya onun dövrü haqqında bilgilər vermir. Yubiley daha çox hansı cəmiyyətdə, hansı dövrdə keçirilirsə o cəmiyyət, o dövr haqqında məlumat verir.

“Dahilərin divanı” verilişində biz  100 azərbaycanlını müzakirə etdik. Mən dedim ki, 100 yox 2 olsaydı onlardan biri Əhməd bəy Ağaoğlu olardı. Bu da təəccüb doğurdu. Mən qeyd etdim ki, Ağaoğlu demək olar birinci adam idi ki, azərbaycanlı kəlməsi ortalığa gələndə o, biz kimik sualına cavab axtardı. Ciddi şəkildə bizim identikliyimizi, kimliyimizi axtarırdı.

 

Fuad Babayev: Xeyli dərəcədə ritorik suallardır. Yəni, məqsədimiz nədir?

 

Nadir Bədəlov: Bu suallar onu daim düşündürürdü. Əhməd bəy Ağaoğlu ictimai fiqur kimi, filosof kimi statik adam deyildi. Müəyyən mənada ziddiyətli idi.

 

Fuad Babayev: Bütün canlı insanlar kimi. Bəs Nəsiminin, Cəlil Məmmədquluzadənin yubileyinə diqqət hiss olunan dərəcədə idi? Mənə elə gəlir ki, Nəsimi haqqında daha çox danışıldı.

 

Nadir Bədəlov: Nəsiminin 600 illiyi bizim çox yaxşı yadımızdadır. Onunla müqayisə oluna bilməz. Bütün Azərbaycan cəmiyyəti, bütün Sovet İttifaqı Nəsiminin yubileyini qeyd edirdi. Balaca uşaqlar Nəsiminin qəzəllərini deyirdi.

 

Fuad Babayev: Bir neçə il sonra “Nəsimi” filmi də çəkildi.

 

Nadir Bədəlov: Filmin meydana gəlməsi zirvə oldu. İsa Hüseynov çox böyük yazıçıdır, çox böyük ssenaristdir. Ancaq bizim filmdən tanıdığımız bir çox şeylər, Həsən Seyidbəylidən gəlir.

 

Fuad Babayev: Ssenarini də özü yazmışdı?

 

Nadir Bədəlov: Bəli, özü yazmışdı. Həsən Seyidbəyli ora bəzi mətləblər gətirib, Allah və insan  məsələsi qoyulub. Allah və insanın birləşdiyi məqam məsələsi işıqlandırılıb.

 

Fuad Babayev: Nadir müəllim, Cəlil Məmmədquluzadənin bundan öncəki yubileyini necə xatırlayırsınız?

 

Nadir Bədəlov: O vaxtlar mən uşaq idim. Cəlil Məmmədquluzadənin 100 illiyində ən böyük töhfəni elə Anar verdi. Anar 1967-1968-ci illərdə “Novıy Mir” jurnalında bir məqalə yazdı. O, məqalə “Anlamaq dərdi” adlanırdı və indi də aktualdır. Tofiq Kazımovun “Ölülər” tamaşası isə digər bir töhfə oldu.

 

Fuad Babayev: Yeganə xanım, il başa çatmaq üzrədir. Siz Cəlil Məmmədquluzadənin 150 illiyi bağlı hadisələrin gedişatı barədə nə deyə bilərsiniz?  Ümumiyyətlə C.Məmmədquluzadənin ad günü nə vaxtdır?

 

Yeganə Məmmədova: Cəlil Məmmədquluzadə 9 fevral 1869-cu ildə anadan olub.

 

Fuad Babayev:  Yəni, artıq 150 illiyi oldu.

 

Yeganə Məmmədova: Bəli, artıq oldu. Cəlil Məmmədquluzadə yubileydən yubileyə xatırlanmalı mütəfəkkir deyil. O, hər gün xatırlanmalıdır. Millət, dil, vətən mövzuları hamımızın həyatında, ictimai həyatda bu gün də aktualdır. Xüsusilə dil məsələsi.

 

Fuad Babayev: Siz Nadir müəllimin proqramda Cəlil Məmmədquluzadə ilə bağlı söhbətinə baxmısınız?

 

Yeganə Məmmədova: Bəli, baxmışam.

 

Nadir Bədəlov: Bizim bu yubileyə görə bir filmimiz də hazırlanır. “Cəlil Məmmədquluzadənin Azərbaycanı”- işçi adı belədir.

 

Fuad Babayev: Bu il həmin film ekranlara çıxacaq?

 

Nadir Bədəlov: Çalışacağıq ki, bu il çıxsın.

 

Fuad Babayev: ALLAH qoysa. Buyurun, Yeganə xanım.

 

Yeganə Məmmədova: Cəlil Məmmədquluzadənin 25 il öncə 125 illiyi oldu. Həmin vaxt bizim muzey Ulu Öndər tərəfindən ilk dəfə olaraq insanların üzünə açıldı. Muzeyin açılması üçün fərman verilmişdi, amma ekspozisiya qurulmamışdı. Yəni ilk dəfə olaraq Heydər Əliyev Mirzə Cəlilin 125 illiyində 1994-cü ildə 28 dekabr tarixində özü şəxsən muzeyimizə gəldi. Bizim üçün gözəl bir tarix yaşandı. O, Həmişə Cəlil Məmmədquluzadəni sevib, Ulu Öndərin ən sevdiyi əsər “Ölülər” idi. O, öz çıxışında da qeyd etmişdi ki, mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, “Ölülər” əsəri dünya səviyyəli  əsərdir. Heydər Əliyev Mirzə Cəlilə belə dəyər verib. O, muzey işçilərini də təqdir etdi, onların topladığı eksponatlara görə təşəkkürünü bildirdi. Həmin hadisə bizə çox böyük əhval-ruhiyyə verdi. Biz muzeydə 9-10 əməkdaşıq. Bilirsiniz ki, muzey əməkdaşları vaxtilə çox az məvacib alırdı, biz heç vaxt Mirzə Cəlilə xidmət edəndə maddi yönü düşünməmişik.

Bizim Mirzə Cəlilə olan sevgimiz çox böyükdür. Məni başqa işə də dəvət etmişdilər, ancaq mən düşündüm ki, Mirzə Cəlili atıb getsəm ona xəyanət etmiş olaram. Mirzə Cəlilin təbliği mənim üçün xüsusi əhəmiyyətlidir. Az-çox nə bacarıramsa bu yolda edirəm.

 

Fuad Babayev: Necə oldu ki, siz orda fəaliyyətə başladınız?

 

Yeganə Məmmədova: Bunun da çox maraqlı tarixçəsi var. Mənim yoldaşım aspirant idi və biz Bakıya köçmüşdük. Yoldaşım “Bakı” qəzetinə məqalələr verirdi. O vaxt redaktor Nəsir İmanquliyev idi. O, yoldaşımın məqalələrini çox bəyənir. Ona məqalələrin yoldaşıma məxsus olduğunu deyirlər. Yoldaşımın aspirant olmasından və mənim işsiz olmağımdan da xəbər tutur. Bilirsiniz ki, Nəsir İmanquliyev xeyriyyəçi insan olub. O, Mədəniyyət Nazirliyinə zəng edərək mənim işimlə bağlı müraciət etdi və bir neçə ay sonra mən işə başladım. Əvvəlcə elmi işçi daha sonra böyük elmi işçi kimi fəaliyyət göstərdim. Ulu Öndər Heydər Əliyev gələndə də ekskursiyanı mən aparırdım. Çox yüksək səviyyədə oldu. Bütün hökümət nümayəndələri orda idi. Heydər Əliyev  belə bir sual verdi ki, axı mən 16 il əvvəl sərəncam vermişəm niyə muzey indi açılır? Mənim cavabım isə belə olmuşdu ki, böyük şəxsiyyətlərə böyük şəxsiyyətlər qiymət verər. Bu cavabım hər kəsin alqışına səbəb oldu.

 

Fuad Bababyev: Səadət xanım Nəsiminin 650 illiyi necə oldu? Rixter şkalası ilə təsvir etsək yubileylə bağlı fəaliyyət neçə ballıq idi?

 

Səadət Şıxıyeva: Baxır kim hansı dərəcədə hiss etdi? Mənim üçün 10 ballıq idi. Çünki bu son 10 ayda Nəsimi ilə əlaqədar yığıncaqların, tədbirlərin hamısında iştirak etmək çox gərgin oldu. Bununla bağlı ölkə miqyasında müəyyən işlər görüldü. Sərəncama uymaq həvəsi, yarışı insanları hərəkətə gətirdi. Müəyyən nəticələr var, onları yox saymaq olmaz. Amma çox təəssüf ki, bütün görülən işləri müsbət dəyərləndirmək mümkün deyil. Çünki bu coşğunun içində neqativlər də var. Məsələn, müəyyən bir qərəzlə, öz adını duyurmaq, səsini eşitdirmək istəyi ilə ortaya əsər qoymaq cəhdi Nəsimi ilinə nə verə bilər? Təbii ki, heç nə. Çox təəssüf ki, mən bunların da şahidi oldum.

Neqativ başlasam da söhbəti belə davam etməyəcəm. Müəyyən qədər təcrübə də qazanmış olduq. Mənim fikrimcə gələcək yubileylər üçün ciddi mərkəzlər yaradılmalıdır və bu kimi işlər həmin mərkəzlər tərəfindən tənzimlənməlidir. Bizi dünya səviyyəsində tanıdan, Azərbaycanın fəxri olan mütəfəkkirin kortəbii şəkildə öyrədilməsinin, onun irsinə, şəxsiyyətinə süni maraq yaradılmasının gözəl nəticə verə biləcəyini düşünmürəm.

 

Fuad Babayev: Hətta bir mahnı da var idi.

 

Səadət Şıxıyeva: Çox uğursuz bir mahnı idi. Çox yaxşı ki, sonradan Sami Yusuf gözəl bir mahnı ilə ilimizə möhür vurdu…

 

Fuad Babayev: Nəsimidən danışmaq üçün biz kimə haqq verə bilərik? Nəsimini tədqiq edən insan hansı göstəricilərə malik olmalıdır?

 

Səadət Şıxıyeva: Çox gözəl sualdır. Mən belə düşünürəm ki, yubiley, təltif gözləmədən, illərlə Nəsimiyə aid problemləri səbrlə araşdırmış və mütləq bir neçə dil bilən şəxsin Nəsimidən danışmağa haqqı var. Biz hamımız öz sahəmizdə fədaiyik. Nəsimini azərbaycanca bir neçə qəzəl əsasında tədqiq etmək imkansızdır. Əvvəla, Nəsimi özü üçdillidir. Onun ərəb, fars dillərində olan irsinə orijinaldan bələd olmaq lazımdır. Digər tərəfdən Nəsiminin fikri bazası hürufilikdir. Hürufi mətnlərinin, xüsusilə Fəzlullahın özünün fəlsəfi irsi fars dilindədir. Fars dilini bilmədən Nəsimi haqqında hər hansı fikir irəli sürmək yenə bir natamamlıq yaradacaq. Bu mənada Nəsimi haqqında söz demək bir neçə dili bilən ciddi tədqiqatçıların haqqıdır.

 

Fuad Babayev: Azərbaycanda mən inanmıram ki, belə tədqiqatçıların sayı çox olsun.

 

Yeganə Məmmədova: Mən də bir şeyi əlavə edim, bunun üçün bir az da filosof olmaq lazımdır. Yalnız tədqiqatçı olmaq kifayət etmir.

 

Səadət Şıxıyeva: Bəli, Nəsimi özü çoxcəhətli olub. Onun yaradıcılığı təkcə şeirdən ibarət deyil. Şeirin arxasında fəlsəfi, irfani düşüncə, hürufilik, musiqi elmi, “Quran”, kəlam elmi, təfsir elmi var. Yəni Nəsimi öz tədqiqatçısını özü səviyyədə olmasa da, özünə yaxın bir səviyyədə yetişdirir. Nəsimi “İncil”in “Tövrat”ın adını çəkirsə məcbur olursan sən də onları oxuyasan ki, bu mütəfəkkiri həmin kitabları oxumağa nəyin vadar etdiyini biləsən. Nəsimi sıx-sıx “Quran”dan istinadlara, iqtibaslara yer verir. Onların da fəlsəfəsini anlamaq lazımdır. Onun şeirində çəkisi ağır gələn irfani düşüncələr var. Həmin irfani düşüncələri də araşdırmaq lazımdır ki, bu düşüncələrin nə qədərini Mövlanadan, Əttardan aldığını, nə qədərinin Nəsiminin öz düşüncəsi olduğunu biləsən. Bunun üçün də irfanı öyrənmək lazımdır. Yəni Nəsimi irsini öyrənmək üçün mütləq çoxcəhətli olmaq lazımdır. Bir istiqamətdə Nəsimini dəyərləndirmək mümkün deyil.

 

Fuad Babayev: Sevindirici haldır ki, Nəsimini təkcə bizim tədqiqatçılar yox, dünya tədqiqatçıları da araşdırır, eləcə də alman tədqiqatçısı Mixail Hess. Təmkin müəllim hətta ondan müsahibə də götürdü.

 

Təmkin Məmmədli: Onun yeganə iradı o idi ki, Mən Nəsiminin qələmindən çıxmış əlyazmaları görmək istəyərdim.

 

Fuad Babayev: Ümumiyyətlə Nəsiminin öz əlyazması var?

 

Səadət Şıxıyeva: Mixail Hess ciddi tədqiqatçı, gözəl türkoloqdur. Nəsimini əsasən dil baxımından araşdırır. O, Nəsiminin avtoqraf nüsxəsini görmək istəyir, onu hər birimiz görmək istəyərdik. Çox təəssüf ki, yoxdur. Türkiyədə bir nüsxə vardı o, uzun illər Nəsiminin avtoqraf nüsxəsi hesab olunurdu. Lakin, Kamal Edib adlı bir tədqiqatçı müəyyənləşdirdi ki, bu əlyazma Nəsiminin ölümündən 60 il sonra yazıya alınıb və avtoqraf nüsxə deyil. Nəsiminin dövrünə yaxın əlyazmaları, əlbəttə, dəyərlidir. Çünki nə qədər onun həyatına yaxındırsa bir o qədər katib müdaxiləsi azdır. Üzü köçürülə-köçürülə daha çox təhriflərə məruz qalır.

 

Fuad Babayev: Bəli, deformasiyalar qaçınılmazdır.

 

Səadət Şıxıyeva: Təəssüf ki, avtoqraf nüsxə əldə olunmayıb, amma ola bilər ki, tapılıb üzə çıxarılsın.

 

Fuad Babayev: Bu yaxınlarda Filarmoniyada Əhməd bəy Ağaoğlunun 150 illik yubileyinə həsr edilmiş yaddaqalan bir tədbir oldu. Çox minnətdaram Fərhad müəllimə ki, bizi də ora dəvət etmişdi. İTV-də çəkilmiş çox gözəl bir film nümayiş etdirildi. Fərhad müəllim, Siz özünüz nə əlavələr etmək istərdiniz?

 

Fərhad Cabbarov: Təvazökarlıqdan uzaq da olsa deməliyəm ki, bizim muzey (Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi – red.) bu təşəbbüsü hələ 2018-ci ilin yanvar ayında irəli sürmüşdü. Ölkə başçısına minnətdarıq ki, bizim səsimizə səs verdi və 2019-cu ilin aprelində yubileyin keçirilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Sözsüz ki, Ağaoğlu kimi şəxsiyyətlərin yubileylərində ən yaddaqalan hadisə onların əsərlərinin nəşridir. Nadir müəllimin sözünə qüvvət Ağaoğlu elə bir şəxsiyyətdir ki, biz onu Mirzə Cəlillə, Nəsimi ilə müqayisədə nisbətən təzə öyrənmişik. Bu vaxta qədər Mirzə Cəlilin də, Nəsiminin də əsərləri dəfələrlə nəşr olunubsa, Ağaoğlunun əsərləri 20 ildən bir qədər artıq müddətdir ki, bizə məlum olub. Mən hesab edirəm ki, bu yubileydə ən böyük töhfə təkcə Azərbaycanda Əhməd bəy Ağaoğlu ilə bağlı müxtəlif mövzularda 10-a yaxın kitabın nəşr olunmasıdır. Digər tərəfdən oktyabrın 2-3-ü tarixində Bakıda Əhməd bəy Ağaoğlunun yubileyi ilə bağlı beynəlxalq simpozium keçirildi. Bu Azərbaycan tarixində onun adına həsr olunan ilk beynəlxalq səviyyəli tədbir idi. Azərbaycan alimləri ilə yanaşı orada Türkiyədən, İrandan, Rusiyadan, Niderlanddan gələn tədqiqatçılar da var idi. Simpozium iki gün davam etdi. Çox maraqlı çıxışlar, diskussiyalar oldu. Əhməd bəy Ağaoğlu elə şəxsiyyətdir ki, onun irsini diskussiyasız müzakirə etmək mümkün deyil. Bakıda əlavə bir neçə tədbir də keçirildi. Bazar ertəsi İstanbulda (söhbət 18 oktyabr 2019-cu il tarixdə baş tutub– red.) İstanbul Universiteti, Türk ocaqlarının İstanbul şöbəsi və bizim İlahiyyat İnstitutu ilə müştərək bir konfrans olacaq. İlin sonunda Moskvada da bir tədbir nəzərdə tutulur. Orada bu il Türkiyə Mədəniyyət Mərkəzi yaradılıb və tədbir onların xətti ilə təşkil ediləcək. “Millətin Fədaisi” filminə siz də toxundunuz. O da ötən günlərdə təqdim olundu. Bu yaxınlarda televiziyada da göstərdilər. Müsbət məqamlarla yanaşı müəyyən problemlər də var. Simpoziumda da səsləndi ki, bu vaxta qədər bizim əlimizdə Əhməd bəy Ağaoğlunun əsərlərinin külliyatı yoxdur. O, çox məhsuldar insan olub. Təsəvvür edin ki, Bakıda, Peterburqda, Parisdə, Londonda, İstanbulda, Ankarada olan nəşrlər bir qırağa, təkcə dövri mətbuatda minlərlə məqaləsi var.  “Kaspi” qəzetində 1000-ə yaxın məqaləsi çıxıb. Bizim başqa bir ciddi problemimiz odur ki, 1905-1908-ci illərdə, yəni Ağaoğlu hələ Bakıda yaşadığı müddətdə onun əski əlifba ilə çıxan qəzetlərimizin əksəriyyətində olan məqalələri indiyə qədər oxunmayıb. Bu da bizim mütəxəssislərin əksəriyyətinin əski əlifba ilə tanış olmaması ilə bağlıdır. Əhməd bəy “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi” kimi qəzetlərin baş redaktoru olub və demək olar ki, onların hər nömrəsində məqalələri çixib.

 

Fuad Babayev: Yəni düşünmək olarmı ki, adını çəkdiyiniz nəşrlərin bir yerə tikilmiş nüsxələri var.

 

Fərhad Cabbarov: Bəli, hamısı var. Beynəlxalq simpoziumda ölkə ictimaiyyəti adından, alimlər adından ölkə başçısına müraciət olunaraq Əhməd bəy Ağaoğlunun əsərlərinin tam külliyatının  çap olunması barədə qərar da qəbul olundu. 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycanda elə bir ictimai-siyasi xadim tanımıram ki, onun tam külliyatı çap olunsun. Məsələn, Nəriman Nərimanovun seçilmiş əsərləri var. Məhəmmədəmin Rəsulzadənin də əsərlərinin külliyatı hələ tam yoxdur. Rəhmətlik Şirməmməd müəllim (Şirməmməd  Hüseynov – red.) mühacirətə qədərki dövrü çap etdirib, artıq Nəsiman Yaqublu onun 20-ci illərdən sonrakı məqalələrini, yazılarını toplayır. Ədəbiyyat xadimlərinin olsa da, ictimai-siyasi xadimlərin tam külliyatı hələ də bizdə yoxdur. Bu məqsədlə də biz cənab prezidentə müraciət etdik ki, sərəncam və ya göstəriş verilsin və onun müxtəlif ölkələrdə, arxivlərdə, kitabxanalarda saxlanılan əsərləri toplanılsın. Həm yerli, həm xarici mütəxəssislər var. Türkiyədən Yavuz Akpınar gəlmişdi, o böyük məmnuniyyətlə bildirdi ki, bu işə qoşula bilər. İrandan gələn bir alimimiz dedi ki, farsca olan yazılar barədə kömək edə bilər, hətta qeyd etdi ki, İranda da onun əsərləri var. Mən bir də onu demək istəyirəm ki, bizdə yubileydən yubileyə xatırlanma tendensiyası var, bu belə olmamalıdır. Çünki sizin bu gün mövzu olaraq qoyduğunuz şəxsiyyətlər elə şəxsiyyətlərdir ki, onlar həmişə xatırlanmalıdır.

 

Fuad Babayev: Xatırlanmalıdır, hökmən.

 

Fərhad Cabbarov: Əhməd bəy Ağaoğlu heç zaman yaddan çıxmayacaq bir şəxsiyyətdir. Çünki onun məqalələrinin əksəriyyətində qoyulan problemlər bu gün də aktualdır. Onun məşhur bir məqaləsi var “Hanı bizim ziyalılarımız?”

 

Fuad Babayev: Hələ çox uzun müddət aktual olacaq.

 

 

Fərhad Cabbarov: Əhməd bəy həmin məqalədə çox maraqlı bir xarakteristika verir ki, ümumiyyətlə ziyalı kimdir və necə olmalıdır. Ziyalı niyə xalqdan belə uzaqdır. Məsələn, “Həyat” qəzetində bir məqaləsi var, orda deyir ki, hamı oturur danışır ki, kömək etmək üçün pul yığmaq lazımdır, məktəb açmaq, qəzet açmaq lazımdır. Sonra bir nəfər durur deyir ki, ianə toplamağa başlayaq. Biri deyir ki, mənim filan yerdə görüşüm var çıxır gedir, axund deyir ki, namaz vaxtıdır mən getməliyəm. Yəni danışmağa hamı danışır, hərəkətə gəldikdə isə hamı qaçır. Mövzudan bir qədər kənarlaşdım, çatdırmaq istədiyim odur ki, bu şəxsiyyətlərin yubileyləri ərəfəsində artıq hazırlıq işləri görülməlidir. Bu da müəyyən qədər təşəbbüs məsələsi ilə əlaqədardır.

 

Fuad Babayev: Əhməd bəy Ağaoğlunun heykəlinin olması, film çəkilməsi  ilə bağlı ideyalar varmı? Məsələn Nəsiminin heykəli var.

 

Fərhad Cabbarov: İdeya var idi. Qənirə Paşayeva bir dəfə Milli Məclisdə heykəl qoyulması məsələsini səsləndirmişdi. O, təklif etmişdi ki, Qarabağda qoyulsun. Amma əlbəttə ki, belə bir şəxsiyyətə Bakıda heykəl qoyulması çox vacibdir. Ən azı ona görə ki, 1905-ci ildə Bakı kəndlərindən müsəlmanların köçürülməsinin qarşısının alınmasında Ağaoğlunun müstəsna xidməti olub. Ən azı Bakıda da bu insana heykəlin qoyulması vacibdir.

 

Səadət Şıxıyeva: Fərhad müəllim, belə də ola bilər ki, Bakıda heykəli qoyulsun, Qarabağda isə büstü.

 

Fərhad Cabbarov: Bəli, elə də ola bilər.

 

Fuad Babayev: Yeganə xanım, bəs Cəlil Məmmədquluzadənin heykəli hardadır?

 

Yeganə Məmmədova: Nizami muzeyində.

 

Nadir Bədəlov: Naxçıvanda çox gözəl heykəli var.

 

Yeganə Məmmədova: Cəlil Məmmədquluzadənin heykəli hər kəsin ürəyindədi. Bütün Azərbaycan xalqının.

 

Fuad Babayev: Auditoriyaya bu böyük insanların yubileyləri ilə bağölı daha hansı mesajları ötürmək istərdiniz?

 

Nadir Bədəlov:  Bu yaxınlarda belə bir ziyalı məclisində söhbətimiz oldu. Məsələ qalxdı ki, Nəsimi yoxsa Füzuli bizim dilimizə daha yaxındır. Mən Füzuli dedim. Bəziləri dedi ki, yox Nəsimi daha yaxındır. Çünki onun yaradıcılığında türk dili daha çoxdur. Belə bir fikir səsləndirdim ki, sənət əsərinə münasibətdə o əsəri başa düşmək 1-ci yerdə dayanmır, 5-6-cı yerdə dayanır. 1-ci sən əsərin aurası ilə yaxın olmalısan. Füzulinin aurası Azərbaycana daha yaxındır. Bizim atalarımız, babalarımız daha çox Füzuliyə bələddirlər. Nəsimi bizə demək olar ki, yubileydən sonra yaxınlaşdı. 90-91-ci illərdə yəqin ki, yadınızdadır, çox ağır illər idi. O vaxtlar Füzuli məclisi keçirilirdi və ondan böyük həvəslə danışılırdı. Çünki Füzuli uzun illər ərzində onlara doğmalaşdırılıb. Nəsimini biz ancaq akademik dairələrlə bağlasaq o, heç vaxt xalqa doğmalaşmayacaq. Nəsimi də, Əhməd bəy Ağaoğlu da, Cəlil Məmmədquluzadə də bizim dilə tərcümə olunmalıdır. Bu il mən Əhməd bəy Ağaoğluya üstünlük verirəm. Onun yubileyi daha yaxşı keçirildi. Əhməd bəy Ağaoğlu ictimai mənada cəmiyyətə bir az da yaxınlaşdı.

 

Səadət Şıxıyeva: Sosial şəbəkələrdə fəalam və insanlarla da sıx-sıx ünsiyyətdə oluram. Mən həqiqətən bəzən gərəyindən artıq marağı gördüm. Bəzən insanlar o qədər ifrata varır ki, bilinən şeyləri də təkrar-təkrar söyləməli olursan. Görürsən ki, yox bu adam bu sahədə bilikli deyil və məcbur olursan, onu məsələnin kökündə başqa həqiqətlər olması barədə maarifləndirəsən. Mən ünsiyyətdə olduğum insanlarda, eləcə də ətrafdakı insanlarda bu il Nəsiminin şəxsiyyətinin önə çəkilməsinə narazılıq görmədim. Əksinə insanlarda maraq, mənəvi ehtiyac hiss etdim. Bir daha demək istəyirəm, baxmayaraq ki, söhbət ərzində dönə-dönə vurğuladıq. Bu klassiklər yubileydən yubileyə xatırlanmamalıdır. Onların köklü şəkildə öyrənilməsi, xalqa daha da yaxınlaşdırılması üçün bizim tədrisimizə yenidən nəzər salınmalıdır. Çox təəssüf ki, dərsliklərdə bu şəxsiyyətlər yetərincə tanıdılmır. Ya ötəri, səthi məlumatlar verilir, ya da Nəsimi nağıllar, rəvayətlər əsasında təqdim olunur. Bu tamamilə yanlış yanaşmadır. Onların haqqında bəhs etdiyi ümumbəşəri, mənəvi dəyərlər bu gün də aktualdır. Nəsimi bizə nələri təlqin edirdi? İnsan öz dəyərini bilməlidir, insan nəfsinə qalib gəlməlidir. İnsan yalandan, ikiüzlülükdən, hiylədən uzaq durmalıdır. Bu məsələlər bu gün də aktualdır.

 

Fuad Babayev: Həmişə aktual olacaq.

 

Səadət Şıxıyeva: İnsan özünü tanımalıdır. Haradan gəlib və hara getdiyini bilməlidir. Bunlar Nəsiminin yaradıcılığında qırmızı xəttlə keçən məsələlərdir. Nəsimi insanları saflığa, paklığa, sözündə bütövlüyə çağırırdı. Nəsiminin ən çox nifrət etdiyi keyfiyyətlərdən biri yalançılıq idi. Yəni, biz Nəsimini nə qədər dərindən öyrənsək, onun dünyagörüşünə, şəxsiyyətinə nə qədər yaxınlaşsaq biz insanımızı da o əxlaqi düşüncələrdə tərbiyələndirə bilərik. İnsanlarımızı Nəsimi kimi olmasa da, Nəsimi şəxsiyyətinə yaxın bir şəkildə formalaşdıra bilərik.

 

Fuad Babayev: Hər halda buna cəhd edə bilərik.

 

Səadət Şıxıyeva: Bəli, edə bilərik. Sovet dövründə necə idi? Tərbiyənin əsasında cismən və mənən kamil insan dururdu. Nəsimi də kamil insandır. Cəmiyyətdə öz yeri olan, kainatda baş verən bütün dəyişikliklərə sevgi ilə yanaşan, hər şeyi Allahda görən xüsusilə də gözəllikləri və xeyiri, Allahı sevən bir insan Nəsiminin idealıdır. Özü də o cür insan idi. O, öz həyatı, şəxsiyyəti ilə də idealdır. Biz Nəsiminin şəxsiyyətini nə qədər çox öyrənsək, nə qədər çox təbliğ etsək insanlarımızı da fərqli axara yönləndirərik.

 

Fərhad Cabbarov: Fuad müəllim, bayaqdan həm qulaq asıram, həm də sual ətrafında düşünürəm. Onu deməliyəm ki, Əhməd bəy Ağaoğlunu Mirzə Cəlillə, Nəsimi ilə müqayisə etsək sosial qayğılarla yüklənən sıravi Azərbaycan vətəndaşına çatdırmaq bir qədər çətindir. Çünki Əhməd bəy Ağaoğlunun vaxtilə müraciət etdiyi auditoriya əsasən ziyalı təbəqəsi olub. Yəni onun yazdıqları orta statistik kütləyə ünvanlanmamışdı. Onun bu məqamda şairlə, yazıçı ilə fərqi çoxdur. Bu yaxınlarda Türkiyə səfirliyinin mədəniyyət müşaviri İrfan bəy Ağaoğlu barədə çox maraqlı bir şey dedi ki, siz niyə sovet dövründə Ağaoğlunun burjua ideoloqu kimi yazılmasına qıcıqlanırsınız?  Axı o, elə burjua ideoloqu olub. O, burjuaziyaya, ziyalılara ünvanlanmış əsərlər yazıb. Bir növ elitaya ünvanlanmış.

 

Səadət Şıxıyeva: Fərhad müəllim, sizin sözünüzə qüvvət elə bizim divan ədəbiyyatımız da elədir. Füzulinin də, Nəsiminin də irsi xüsusi mütaliəli, ziyalı təbəqə üçün nəzərdə tutulub.

 

Fuad Babayev: Yəni düşünən insanlar üçün.

 

Səadət Şıxıyeva: Bəli, düşünən və mütaliəli insanlar üçün. Məsələn, Nəsiminin elə beytləri var ki, nə qədər cəhd etsən də hazırlıqsız insana onu anlatmaq mümkün deyil. Əhməd bəyin irsi haqqında dediklərimiz bizim orta əsrlər klassiklərimiz üçün də keçərlidir.

 

Fuad Babayev: Amma burda bir məsələ var. Əhməd bəy həm də “Difai” ilə bağlıdır. “Difai” özü insanlarımıza çox doğma gələrdi.

 

Fərhad Cabbarov: Əməli fəaliyyət haqqında danışsaq, əlbəttə, onun müsəlmanların hüquqlarının qorunması, erməni terrorunun qarşısının alınmasında “Difai”nin fəaliyyəti digər tərəfindən Türkiyədə Atatürklə münasibətləri, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında fəaliyyəti geniş bir dairəni əhatələyə bilər. Amma onun ədəbi, fəlsəfi irsi hər insan üçün nəzərdə tutlmayıb.

 

Təmkin Məmmədli: Yeganə xanım, mən hər üç şəxsiyyətlə bağlı təftiş meyillərinə münasibətinizi bilmək istərdim. Nəsimiyə, Əhməd bəy Ağaoğluya münasibətdə Cəlil Məmmədquluzadə daha çox təftiş və tənqid olunur deyə bilərik?

 

Səadət Şıxıyeva: Elə Nəsimi üçün də eyni situasiya müşahidə olunur.

 

Fuad Babayev: Nəsimini ərəb, fars dili məsələsi xilas edir hardasa. Ancaq Cəlil Məmmədquluzadədə dil bariyeri yoxdur.

 

Yeganə Məmmədova: Cəlil Məmmədquluzadənin milləti tənqid etdiyi deyilir. Ancaq belə deyil. Buna görə Mirzə Cəlili yox, çar Rusiyasının müsəlmanları sıxıb boğduğu mühiti tənqid etmək lazımdır. Bax buna düzgün yanaşma yoxdur. Yəni ətaflı baxmaq, dərinə enmək lazımdır.

 

Fərhad Cabbarov: Əhməd bəy Ağaoğlu barədə də eyni problem mövcuddur. Onun üçün də deyirlər ki, müsəlman cəmiyyətini təhqir edir. Əlbəttə təhqir etmir, tənqid edir. Bəli, kəskin tənqid edir, xüsusilə bizim din xadimlərimizi, dırnaqarası ziyalıları. Hətta bəzən bizi erməni ilə, rusla müqayisə edir. O, sadəcə olaraq dövrün mühitini göstərmək istəyirdi.

 

Yeganə Məmmədova: Mirzə Cəlilin felyetonlarını oxuyanda insana elə gəlir ki, sanki müasir dövrü görərək yazıb, onun irsi bu qədər aktualdır. O, insanlara kimliyini öz dilində izah edirdi. Mirzə Cəlilin toxunduğu dil məsələsi bu gün də bir ziyalı kimi məni narahat edən mövzulardandır. Mən hara gedirəm rus dili ilə qarşılaşıram. İnsanlar hətta evdə də rus dilində danışır, uşaqlar rus bölmələrində təhsilə yönləndirilir. Mən razıyam insan bir neçə dil bilməlidir. Elə bir həddə gəlib çıxmışıq ki, insanlara bir yox, bir neçə Mirzə Cəlil lazımdır.

 

Səadət Şıxıyeva: Nəsimi tədqiqatçısı kimi mən də o məsələlərlə rastlaşıram. Nəsiminin haqsiz yerə tənqid olunması, ona irad tutulması və.s. Ona ən çox irad tutulan məsələ “Ənəlhəqq” söyləməsidir. Sovet dövründə formalaşdırılan zehniyyət təəssüf ki, hələ də güclüdür. Bir şeyə də çox təəssüflənirəm ki, sovet dövründə “Nəsimi” filmində bu məsələlər çox qabardılıb, ifrata varılıb, çox təhriflərə yol verilib.

Filmin keyfiyyətinə, aktyorlarımızın oynama tərzinə, ssenariyə, rejissorun işinə heç bir iradım yoxdur. Çünki hər biri mükəmməldir. Amma ideologiya zərərlidir. Bu il onlarla tədbirdə iştirak etdim, müxtəlif müsahibələr verdim, məqalələrlə çıxış etdim. Nəsimi haqqında daşlaşmış zehniyyəti dağıtmaq çox çətindir. Çünki qarşıda film var və insanlar filmdəki Nəsimini tarixi Nəsimi hesab edirlər. Mən var gücümlə insanları maarifləndirməyə çalışıram ki, Nəsimi din xadimi, din alimi olub. Bu faktdır, əsərlərində özü din xadimi olduğunu deyir. Nəsimi dövrünə yaxın yaşamış təzkirəçilər də onun “Quran” alimi, vaiz olduğunu bildirirlər. İnsanlar onun “Ənəlhəqq” sözünü tarixi konteksdən ayırır və Nəsimini ittiham edirlər. Nəsimi təsəvvuf düşüncəsindən çıxış edərək bu sözü söyləyirdi. Nəsimi öznü Həllac Mənsurun (IX-X əsrlərdə yaşamış məşhur sufizm nümayəndəsi-red.) ruhunun daşıyıcısı saydığından təkrar-təkrar “Ənəlhəqq” sözündən istifadə edir. Mövlana bu ifadəni belə izah edir. O kimsə ki deyir , mən Allahın quluyam o iki varlığı iddia edir, bir mən varam, bir Allah var. O kimsə ki deyir “ƏnAllah”, deməli o, artıq haqqa qovuşub, aşiqi vasil halındadır. Çox təəssüf ki, Nəsiminin ən çox tənqid olunan fikri məhz “Ənəlhəqq”dir.

 

Yeganə Məmmədova: Tənqid də hər insanın işi deyil. Gərək o qədər dərin biləsən ki, ortaya sağlam bir tənqid çıxsın.

 

 

Hazırladı: Aytac Hüseynova, 1905.az