Suallarımızı AMEA-nın Tarix İnstitutunun şöbə müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Natiq Məmmədzadə cavablandırdı.

 

– Natiq müəllim, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  apardığı  iqtisadi  siyasətin   mahiyyəti  nədən  ibarət  idi?

 

– Əslində bu  dərin, geniş  bir  sualdır.  Bu  sualı  cavablandırmaq  üçün ilk növbədə Cümhuriyyətin elan olunduğu dövrdəki  siyasi-iqtisadi  şəraitə nəzər salmaq lazımdır. Birinci Dünya  müharibəsi yekunlaşmaqda idi, Rusiyada böyük siyasi-inqilabi  sarsıntılar  baş verirdi, üstəlik   Azərbaycanın   özü  erməni  təcavüzünə  məruz  qalmışdı,  soyqırımlar  bu  dövrdə  baş  vermişdi. Cümhuriyyəti  elan edənlər  həqiqətən  belə   taleyüklü  bir  məqamda   tarixi  addım  atdılar. Bu addımın çətinliyini  dərk  etmək  üçün  bircə fakt göstərmək kifayətdir: cümhuriyyət  başqa  bir  ölkənin  ərazisində, Tiflisdə   bəyan  olunmuşdu.   Bakı  düşmən  Bakı  Sovetinin  əlində  olduğundan, Gəncə müvəqqəti  paytaxt  elan    İqtisadi  məsələ    təbii  ki, dövlət  yarandığı  gündən  onun mövcudluğunun, fəaliyyətinin   özəyi,   fundamentidir. Bu baxımdan iqtisadiyyatı  düzgün    istiqamətdə  inkişaf  etdirmək  lazım idi.   Cümhuriyyətin yarandığı dövrdə, 1918-ci  ilin  mayı-iyununda   vəziyyət   elə  idi  ki,  iqtisadiyyat  dağılmışdı.  Bir  mühüm  məsələni də son  vaxtlar    bəzi  alimlərimiz  danır,  ondan  yan  keçir, amma  bu  faktdır ki,  həmin  dövrdə  çox  dərin  sosial  münaqişələr   cərəyan  edirdi. İnqilabi  vəziyyət,  oktyabr  çevrilişi,  sosialist  hərəkatı  boş  yerdən  yaranmamışdı. Həqiqətən  də  fəhlələrlə   sahibkarlar  arasında ciddi bir münaqişə  mövcud  idi. Cümhuriyyət   xadimləri  dövləti  elan  etdikdən,  hökuməti  yaratdıqdan   sonra   ümdə  məsələlərdən  biri   də  mövcud  olan  bu  problemlərin   həll  olunması  idi. Sosial-iqtisadi kontekstdən yanaşsaq,  fəhlə  məsələsi, torpaq  məsələsinin həlli, ticarəti  inkişaf  etdirmək sahələrində qanunverici bazanın  yaradılması  və   icrası vəzifəsi hökumət qarşısında dururdu. Ümumiyyətlə, ilk gündən cümhuriyyətin  iqtisadi  kursu    bir   dilemma  qarşısında idi: hansı  kurs seçilməlidir –  liberal  siyasət, yoxsa sosial  yönümlü  siyasət? Bu  məsələ  ətrafında  həm mətbuatda, həm də hökumət dairələrində  çox  geniş  mübahisələr  gedirdi. Həmin məsələnin  hökumətin  konkret   siyasi  fəaliyyətində  əks  olunması   isə ilk  növbədə  onun  partiya   simasından, siyasi mənsubiyyətindən asılı idi.

 

– Məlumdur ki, Cümhuriyyət dövründə beş hökumət fəaliyyət göstərib. Bu hökumətlərin iqtisadi siyasətini necə xarakterizə etmək olardı?

 

– Birinci hökumət  iyun  böhranı  ilə  bağlı   tez  dağıldı, demək  olar  ki,  fəaliyyət  göstərmədi.  Fətəli  Xan  Xoyskinin   başçılıq  etdiyi ikinci hökumət  sırf   sağçı  hökumət  Yəni daha  çox   sahibkarların,  iri  kapitalın  mövqeyini, onların  mənafeyini  güdürdü. Hökumətin   strukturunda Əmək  Nazirliyinin  olmaması,  Zaqafqaziya  Seymi  tərəfindən  sosialist  xarakteri  daşıyan aqrar  qanunun  qüvvədə  qalmasının   Azərbaycan  ərazisində  qadağan  edilməsi, Bakı Soveti tərəfindən neft sanayesinin milliləşdirilməsinin ləğvi də bunu sübut edir. 1918-ci ilin  dekabrında parlamentin fəaliyyətə başlamasından  sonra   yaradılmış və  Fətəli  Xan  Xoyskinin   başçılıq  etdiyi üçüncü hökumət isə sol  mərkəzçi  mövqedə   dururdu.  Təsadüfi  deyil  ki,  bu  hökumətin   tərkibindəki  ən   görkəmli  simalardan  biri    əmək  naziri    Aslan  bəy  Səfikürdski  idi.   Bu  sol-mərkəzçi  koalisiya 1919-cu ilin sonlarına  qədər  fəaliyyət  göstərdi. Yəni 1919-cu ilin aprelində işə başlayan Nəsib  bəy  Yusifbəylinin başçılıq etdiyi dördüncü hökumət də mahiyyət baxımından sol-mərkəzçi  koalisiya idi. 1919-cu  ilin  sonlarında isə Nəsib bəy Yusifbəylinin sədrliyi ilə artıq geniş  koalisiya  yaradıldı.  Demək  istəyirəm  ki,  nazirlərin  partiya   mənsubiyyətindən  asılı  olaraq   hökumətin  iqtisadi  kursu   da  müəyyən  dəyişikliklərə  məruz  qalırdı. Əlbəttə,  hökumət  sağçı  və  ya  sol  yönümlü  ola  bilər, yaxud  mərkəzçi  mövqedə  dayanar, amma 23 ay ərzində  fəaliyyət  göstərən Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin iqtisadi kirsunu səciyyələndirən əsas cəhət ondan ibarət idi ki, hökumət kabinetləri iqtisadiyyat   üzərində    dövlət  nəzarətinin  tətbiq  edilməsinin   tərəfdarı  idi. Bizim  indi  düşündüyümüz  liberal  siyasət fikirlərindən  uzaq  idi,  etatist   bir  mövqedə   dururdu.  Ümumiyyətlə,  Cümhuriyyətin  qarşısında  belə  bir   məsələ  dururdu – etatist  siyasət kapitalist dövlət  inhisarı  kontekstində  qurulmalıdır,  yoxsa  sosialist  nəzəriyyəsinin reallaşdırılması istiqamətində    formalaşdırılmalıdır. Cümhuriyyət  xadimləri   etatist  idilər.   Və  bu səbəbdən də onlarla  iri  sahibkarlar arasında qarşıdurma mövcud idi. Cümhuriyyətin  faciəsi   ondan  ibarət  idi  ki,  dövlət  siyasəti  həm  solçu  qüvvələr  tərəfindən, həm də  sahibkarlar, iri  kapital   tərəfindən  qəbul  edilmirdi.  Cümhuriyyət  hökuməti  isə    çalışırdı  ki,  hər  iki  tərəfin  maraqlarını, həm  solda, həm də sağ  tərəfdə  olanların  maraqlarını  ifadə  etsin, birləşdirsin,  barışdırsın.

 

– Hökumət neft  faktorundan  da istifadə  edə 

 

– Ümumiyyətlə, neft  çox qəliz  məsələdir.

 

– Bəlkə elə  ona  görə iri kapitalla hökumət arsında bir  ziddiyyət  var  idi?

 

– O da  var    Amma  nəzərə  almaq  lazımdır  ki, əvvəl  neft  məsələsi  demək  olar  ki,  türklərin  nəzarəti  altında idi, sonradan isə ingilislərin  nəzarəti  altında  oldu. 1919-cu  ilin  avqustunda    ingilis  qoşunları   artıq  buradan  çıxdı. Yalnız bundan sonra  Cümhuriyyət   müstəqil  olaraq  bu  siyasəti  apara  bilərdi və  təbii  ki,  aparmağa  çalışırdı. Ancaq  məlum  hadisələr,   artıq  1920-ci  ilin  əvvəllərindən  şimal  təhlükəsi üzündən ağır vəziyyət yaranmışdı. İndi  bəzən  deyirlər  ki, Cümhuriyyət   tutaq  ki,  aqrar  məsələni  həll  və başqa  məsələləri  həll  etmədi. Amma   cəmi  23  ay  ərzində  bütün  bu  məsələləri  həll  etmək  mümkün  deyildi. Buna   baxmayaraq, belə  bir   qısa  dövr  ərzində   həqiqətən  tarixi    nailiyyətlər  əldə  olunmuşdu. Müstəqil  maliyyə sisteminin formalaşdırılması,  dövlət  bankının   yaradılması, dövlət  quruculuğunun  özü,   həmin  bu  nazirliklərin  yaradılması,  görkəmli  siyasi  xadimlərin bu  istiqamətdə  konkret   addımları, sosial   sahədə, ticarət  sahəsində həyata keçirilən tədbirlər – bütün bunlar mühüm nailiyyətlər idi.

 

– Yeni pul   nə  vaxt  tədavülə  buraxıldı? 

 

– Aydın məsələdir ki, Cümhuriyyətin  ərazisində   bir  neçə  valyuta, pul  mübadilədə  Hətta  çar  dövründən  qalan  pullar, müvəqqəti  hökumətin  buraxdığı  pullar, Zaqafqaziya  Seyminin bonları,  hətta  Bakı Soveti dövründə Bakı şəhər özünüidarə orqanı tərəfindən buraxılan pullar – bonlar tədavüldə idi. Sonra isə əsas  valyuta Cümhuriyyət tərəfindən buraxılan Bakı   bonları  oldu.  Milli valyutanın tədavülə buraxılması  planlaşdırılırdı. Artıq  1919-cu  ilin  sonlarından adını  belə  qoymuşdular -Azərbaycanın  dövlət pul  nişanları. Amma  faktiki  olaraq  bunlar həmin  o  Bakı  bonları  idi. 1920-ci  ilin  aprelində  maliyyə  naziri  Rəşid  bəy  Qaplanov  qərar  qəbul  etdi  ki,  neftin  alqı-satışı  yalnız Azərbaycan  pulları  ilə  aparılsın və  Zaqafqaziya  bonlarından   tam  şəkildə  imtina  olunsun. Lakin   XI  Qızıl  Ordunun  işğalı nəticəsində bu məsələni, eləcə də iqtisadi siyasətlə bağlı bir çox başqa məsələləri  reallaşdırmaq mümkün  olmadı.

 

 

– Natiq müəllim,  hökumət  kabinetində  tez-tez  böhranların  baş verməsi   iqtisadi   səbəblərdən  irəli  gəlirdi,  yoxsa  siyasi  səbəblərdən?

 

 

– Həm iqtisadi,  həmdə siyasi səbəblərdən.  Amma  elə  böhranlar var idi  ki, daha  çox  iqtisadi  məsələlərin təsiri ilə baş verirdi.  1919-cu  ilin  fevral  böhranı bunlardandır. “İttihad”  partiyası  parlamentdə  qəti  şəkildə  məsələni elə  qoymuşdu  ki,   hökumət  xalqa  qarşı  iqtisadi  siyasət  yürüdür,  sahibkarları   müdafiə   Fətəli  Xan Xoyski  maraqları   birləşdirməyin,  barışıq yolunun mümkünsüzlüyünü gördüyündən, 1919-cu  ilin  fevralında istefa vermişdi.  Konkret  həmin  böhran  ilk  növbədə  iqtisadi  vəziyyətlə, sosial  münaqişənin artması ilə bağlı idi.

 

– “Müsavat” partiyasının  özünün   iqtisadi  proqramı  var  idimi?

 

– Əlbəttə var  idi  və mən  deyərdim  ki,  bu proqram  daha  çox  sosialist  yönümlü  bir  proqram  Heç  də  təsadüfü  deyil  ki, 1917-ci  ildə   “Müsavat”  partiyası  sosialist   partiyaları  ilə    çox  fəal  şəkildə  əməkdaşlıq  edirdi. Çünki“Müsavat”  partiyası  da  sosialist  partiyaları  kimi   tələb  edirdi  ki, səkkiz  saatlıq  iş  günü  tətbiq  olunsun,  istehsalatda  fəhlə  nəzarəti    tətbiq  edilsin,  torpaqlar  kəndlilərə  paylanılsın. Amma  “Müsavat”ın  içində  bir  neçə  qanad  var  idi:  sağçı,  mərkəzçi və solçu  qanad. Aqrar  məsələ  nəyə  görə  həll olunmadı?   Ona   görə ki,  sahibkarlar  və  onların  maraqlarını  ifadə  edən  siyasi  qüvvələr  tələb  edirdilər  ki, bu  torpaqların  bir  qismi  elə sahibkarların əlində  qalsın və  ya  onların əllərindən alınması müqabilində sahibkarlara kompensasiya  ödənilsin. Halbuki,  başqa  layihələr də var idi. Məsələn,  sosialist  Səməd  bəy  Ağamalının  başçılıq   etdiyi  parlament  komissiyasının layihəsi, 1919-cu  ilin  ikinci  yarısında  əkinçilik  naziri,  “Əhrar”  partiyasının  nümayəndəsi   Aslan  bəy  Qardaşovun   hazırladığı   aqrar  layihə  nəzərdə  tuturdu  ki, dövlət  torpaq  fondu  yaradılsın və  bütün  torpaq  onun  nəzarəti  altında  olsun. Başqa sözlə desək,  bütün  torpaqlar   dövlətin  ixtiyarına  keçsin.  Mübahisə  doğuran əsas  məsələ  ondan  ibarət   idi  ki, sahibkarların  əlindən torpaq  alınandan  sonra  onlara  pul,  kompensasiya  ödənilsin, ya  yox.  Bu problemin aradan qaldırılmaması, onunla bağlı çox  kəskin, qızğın siyasi  mübahisələr nəticəsində aqrar  məsələnin  həllini  reallaşdırmaq mümkün olmadı.

 

– Ümumiyyətlə, neçə partiya   təmsil  olunmuşdu  parlamentdə?

 

– Əslində nəzərə alınmışdı  ki, parlament   120 nəfərdən  ibarət    Amma  de-fakto  parlamentin  iclaslarında  120 nəfərin hamısı   müntəzəm  olaraq   iştirak  etmirdi.  Hətta  parlament  yaradılandan  sonra  1919-cu  ilin  əvvəllərində   79  nəfər  iştirak  edirdi. Parlamentdə “Müsavat”partiyası, onlarla  müttəfiq  olan  bitərəf  demokratlar  qrupu, sağçı mövqedən çıxış edən, daha çox  klerikal  əhval-ruhiyyəli insanların, qrupların  maraqlarını  ifadə  etməyə  çalışan “İttihad” partiyası təmsil olunmuşdu. Bunlardan əlavə, Sosialist  Bloku  çox  güclü  bir  qüvvə  idi. Bu bloka Sosial-Demokrat və “Hümmət”partiyalarının üzvləri daxil idi. 1919-cu ildə “Əhrar”partiyası ölkənin partiya sisteminə qoşuldu. “Əhrar”partiyası öz  proqramına  görə  daha  çox  “Müsavat”partiyasına yaxın  idi. Əhrarçılar sosializmin  və  liberalizmin  ideyalarını  öz  proqramında    birləşdirməyə  çalışırdılar.  Milli  azlıqlar Slavyan-Rus İttifaqı, Milli azlıqlar, Erməni və “Daşnaksütyun” fraksiyalarında cəmləşmişdilər. Çox  paradoksal bir  məsələ  ondan  ibarətdir  ki, Cümhuriyyətin  bu  siyasi  partiyalar  məkanında, partiya  sistemində   həm  sistemli  siyasi  qüvvələr, həm də qeyri-sistemli, yəni Cümhuriyyətin  mövcudluğunu, müstəqilliyini  tanımayan  siyasi  qüvvələr  fəaliyyət  göstərirdi.Tutaq ki, ümumrusiya   siyasi  partiyalarının Azərbaycan  şöbələri,  məsələn, sosial-inqilabçılar -eserler və ya parlamentdə təmsil olunan vahid, bölünməz  Rusiya  ideyasını  ifadə  edən  Slavyan-Rus Cəmiyyəti. Yəni bu qeyri-sistemli qüvvələr yalnız bolşeviklərdən ibarət deyildi. Hər halda Azərbaycan Cümhuriyyəti o qədər  demokratik  dövlət  idi  ki,  hətta  onu  tanımayan  siyasi  qüvvələrin  də   dövlətin  fəaliyyətində  iştirakını təmin etməyə  çalışırdı.

 

Gündüz Nəsibov, 1905.az