Televiziya jurnalisti Mirsəməd Cəfərli və sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Nigar Sultanlı ilə Azərbaycanda növbə mədəniyyətindən danışdıq.

Fuad Babayev: Azərbaycanda növbə mədəniyyəti ilə bağlı çox ciddi bir problemin olduğunu etiraf edirsiniz?

Nigar Sultanlı: Öncə onu deyim ki, hazırkı dövr üçün bunu etiraf etməmək mümkün deyil. Amma ötən əsrin 80-ci illərinə nəzər salsaq görərik ki, bizim insanların çox gözəl növbə mədəniyyəti var idi. Uşaq da olsam həmin dövr yaxşı yadımdadır.

Fuad Babayev: Biz o barədə danışacağıq. Hazırda vəziyyət necədir?

Nigar Sultanlı: Hazırda vəziyyət qənaətbəxş deyil.

Fuad Babayev: Mirsəməd müəllim, Siz necə düşünürsünüz?

Mirsəməd Cəfərli: Mən düşünürəm ki, bir neçə il bundan əvvəlki dövrlə müqayisədə sanki müsbət tendensiyaları hiss etmək mümkündür. Xüsusilə sosial məsafə məsələsi aktuallaşandan sonra elə bil insanlarda birqədər məsüliyyət hissi formalaşıb.

Nigar Sultanlı: Mirsəməd müəllim, baxır cəmiyyətin hansı hissəsindədir o qayda-qanunlar. Siz dediyiniz qoruyucu qayda-qanunlar çox təəssüf ki, adi məişət səviyyəsində gözlənilmir. Təbii ki, şüurlu insanlarımızın sayı çoxdur.

Fuad Babayev: Aydındır. Bizdə növbə mədəniyyəti ilə bağlı problemin mümkün səbəbləri hansılardır?  Necə düşünürsünüz? Niyə görə növbə mədəniyyətində biz geri qalmışıq?

Nigar Sultanlı: Çünki insanların beynində bir xaos var. Hər kəs tələsir, hər kəsdə istəyinə tez çatmaq arzusu var. Əsas səbəb odur ki, bu gün istər məktəbdə, istər səhiyyədə, istərsə də müxtəlif dövlət strukturlarında bəzi qayda-qanunlara yetərincə əməl olunmur. Əgər şəxs haqqı olan şeyi daha gec əldə edirsə, gücü, tanışı, sözü keçərli olan daha irəli gedirsə bu insanlarda bir inamsızlıq yaradır. Düşünürəm ki, növbə mədəniyyəti insanların beynində özünü sübut etmək anlayışı ilə bağlıdır. Yəni mən də irəli keçə bilərəm, mən də bunu bacara bilərəm fikri növbə mədəniyyətinə təsir edir. Mən hər şeyi insanların üzərinə yükləmək istəmirəm. İnsanların qanunlara inanması və qanunlara riayətin aliliyini dərk etməsinin özü də kiçik bir qanundur.

Mirsəməd Cəfərli: Bu problem təkcə Azərbaycanda deyil. Maraqlıdır ki, keçmiş Sovet İttifaqının l bir çox respublikalarında da bu məsələ aktualdır.  Hətta Rusiya mediasında bunu bizim çox böyük defisit dövründən keçməyimizlə əlaqələndirirlər. Həmin dövrdə tapılmayan, talonla satılan məhsullar olub. İnsanlar düşünüblər ki, əgər mən öz növbəmi gözləsəm həmin məhsul mənə çatmaya bilər.

Fuad Babayev: Biz total defisit dövrünü yaşamış insanlarıq.

Mirsəməd Cəfərli: Bəli. Elə vaxtlar olub ki, mağazalarda ümumiyyətlə heç nə yox idi.

Nigar Sultanlı: Amma növbələr var idi. Yadıma gəlir mən məktəbdən qayıdanda mağazaların qabağında növbələr görürdüm.

Mirsəməd Cəfərli: Amma bəzən o növbəni gözləmək istəməyən insanlar da olurdu.

Nigar Sultanlı: Elə insanlar həmişə olub.

Mirsəməd Cəfərli: Təbii ki, burada mədəniyyətin də rolu var var. Əgər növbə mədəniyyətindən danışırıqsa, bu insanın daxili mədəniyyəti ilə də uzlaşmalıdır. Əgər insan mədənidirsə, o növbə mədəniyyətini də gözləyəcək. Avtomobil sürərkən də növbə mədəniyyətini gözləmək lazımdır. İnsan özünü necə aparırsa avtomobili də elə idarə edir. Heç bir fərq yoxdur. Eyni zamanda növbə mədəniyyətində müsbət tendensiyaları da sezməmək mümkün deyil. Mənim fikrimcə, ASAN Xidmət Azərbaycanda bürokratik əngəllərin aradan qaldırılması, şəffaflıq kimi müsbət işlərlə yanaşı, həm də insanlara bir qədər növbə mədəniyyətinin aşılanması baxımından da faydalı oldu. Hazırkı pandemiya dövründə ASAN xidmətdə onlayn növbə sistemi çox səmərəli fəaliyyət göstərir. Banklarda da artıq onlayn növbə sistemi tətbiq olunmağa başlayıb. Bunlar da müəyyən dərəcədə sosial məsafənin gözlənilməsi, növbə mədəniyyətinin aşılanması baxımından müsbət işlərdir.

Fuad Babayev: İstərdim ki, Sovet dövrünə bir qədər ekskurs edək. İrina xanım öz fikrini bildirsin. Növbə mədəniyyəti baxımından Sovet dövrü ilə indiki dövrün fərqi nədir?

İrina Muxtarova: Mirsəməd müəllim qeyd etdi ki, Sovet dövründəki növbələrin səbəbi defisit idi.

Mirsəməd Cəfərli: Qismən.

İrina Muxtarova: Bəli, qismən. Misal üçün sosioloqar deyir ki, Britaniyada növbə mədəniyyəti 40-cı illərdə ölkədə defisit olduğu dövrdə yaranıb. Buna baxmayaraq britaniyalılar özlərini növbədə çox mədəni aparırlar. Təbii ki, bu mədəniyyət onların gündəlik davranışında da özünün göstərir.

Nigar Sultanlı: Bilmirəm nə dərəcədə doğrudur. Deyilənə görə növbə mədəniyyəti Avropadan gəlib.

İrina Muxtarova: Demək istəyirəm ki, defisit vaxtı da Avropada növbə mədəniyyətinə riayət olunurdu. Sovet dövründə əlbəttə bizdə dəhşətli növbələr olurdu. Hamı ərzaq qıtlığından əziyyət çəkdiyi üçün növbəsiz mal almağa can atırdı. SSRİ-nin son dövrü ilə nisbətdə indi vəziyyət yaxşıdır.

Fuad Babayev: Sovet dönəmində hətta nə satıldığını bimədən insanlar xaotik növbələrə dururdular. Söhbətimizin növbəti mərhələsində biz nə etməliyik sualına cavab verməyinizi istərdim. Problem var və onun kökləri də dərindədir. Belə bir rəvayət var ki, Almaniyada növbəni pozanları güllələyirdilər.

Nigar Sultanlı: Almaniyada növbəni pozanları, daha doğrusu tramvaya biletsiz minənləri Hitler güllələtdirirmiş. Sonradan isə xalqa ibrət olması üçün onlara heykəl də qoyurdular.

Mirsəməd Cəfərli: Belə bir fikir var ki, guya növbə mədəniyyəti Avropadan gəlib. Amma biz Sinqapurun, Yaponiyanın timsalında Asiyada da növbə mədəniyyətinə necə riayət edilməsini görürük.

Nigar Sultanlı: Mənim yadıma Əbülfəz Hüseyninin (şair, tərcüməçi, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri namizədi, 1925-1987 – red.) ssenarisi əsasında çəkilmiş “Bir qapaz” adlı cizgi filmi düşdü. Həmin cizgi filmində insanlar qapaz üçün növbəyə düzülürdü. Hətta orta əsrlərdə də insanlarımız növbəyə dururdular. Növbə mədəniyyəti ilə əlaqədar Avropanı önə çəkməyimin səbəbi apardığım araşdırmalarla bağlı idi.

Mirsəməd Cəfərli: Sözümün canı odur ki, bizim Avropa deməyimizə rəğmən Asiyanın timsalında da elə ölkələr var ki, orada növbə mədəniyyətinə daha artıq dərəcədə əməl edilir.

Fuad Babayev: Mirsəməd müəllim, Siz gördüyünü ölkələrdə növbə mədəniyyəti ilə bağlı problemləri olanlar hansılardır?  Çox səliqəli, nizam-intizamlı növbələrə harada rast gəldiniz?

Mirsəməd Cəfərli:  Təbii ki, Yaponiyada. Yaponiyada hətta eskalatorun üzərində belə insanlar aşağı düşəndə və ya yuxarı qalxanda həmişə bir sırada dayanırlar.

Nigar Sultanlı: Türkiyədə də metrolarda belədir.

Mirsəməd Cəfərli: Biz Vatikanda muzeydə olarkən 2 saat növbədə dayandıq. Hətta bu qədər səbir etməyim mənim özümə da maraqlı gəlirdi.

Kapitalizmdə növbədən maddi qazanc əldə etmək yollarını da tapıblar. Yəni elə muzeylər, attraksionlar var ki, orada pul ödədikdə növbədə dayanmırsan.Bu üsulun nə qədər etik olması və ya humanist prinsiplərə nə qədər uyğun gəlməsi müzakirə edilə bilər.

Fuad Babayev: İnsanlara növbə mədəniyyətini aşılamaq üçün nə edək?

Nigar Sultanlı: Düşüncə dəyişməsə mümkün deyil. Hərə öz sahəsində bunun təbliğatını aparmalıdır.

Fuad Babayev: Orta statistik azərbaycanlı öz övladına ayıq-sayıq, fərasətli olmağı tövsiyə edir. Bəlkə biz övladlarımıza növbə mədəniyyəti aşılamırıq?

Nigar Sultanlı: Mən deyirəm və özüm də əməl edirəm.

Fuad Babayev: Mən bizdə növbə mədəniyyətinin azlığını natamamlıq kompleksi ilə izah edirəm. Görünür növbədən kənar hərəkət etməklə insanlarımız özlərini təsdiq etmək istəyirlər. Natamamlıq komleksini aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə hansı tədbirlərə ehtiyac var?

Mirsəməd Cəfərli: Mən yenə Sinqapurdan misal gətirmək istəyirəm. Sunqapurda əsas 3 xalq yaşayır. Bunlar çinlilər, titul xalq olan malaylar və bir də Hindistandan gəlmiş tamillərdən ibarətdir. Orada 4 dövlət (ingilis, çin, malay və tamil dilləri – red.) dili var. Sinqapurda nizam-intizama ciddi cərimələrlə nail olublar.

Nigar Sultanlı: Sinqapurda yaşayış səviyyəsi yüksəkdir.

Mirsəməd Cəfərli: Artıq yüksəkdir. Ammaəvvəllərçox kasıb ölkə olub. Sinqapurda məhz cərimələrin hesabına nizam-intizama, təmizliyə nail olublar. Mən bizdə bunun həllini ancaq inzibati yolla görürəm. Başqa bir üsul Almaniyadakı kimi vətəndaşların neqativ hadisələrlə bağlı hüquq mühafizə orqanlarına şikayəti ola bilər. Yəni kompleks tədbirlərə cərimə və qadağalar aid edilə bilər.

Fuad Babayev: Sizə elə gəlmirmi ki, bu pandemiya dövründə qadağaların sayı onsuz da çoxdur. Hələ bunun üstünə əlavə olaraq növbə üçün cərimə də əlavə etsək…

Nigar Sultanlı: Mən də onu fikirləşirdim.

Mirsəməd Cəfərli: Amma görürsünüz maskaları nə yaxşı tətbiq ediblər.

Nigar Sultanlı: İnsan yeniliyi çox çətin qəbul edir. Çünki beynimizin vərdişləri var. Biz o vərdişlərə alışırıq. Beyin avtomatik olaraq yeniliyi inkar edir. Hər hansı psixoloji texnikanı 21 gün ərzində tətbiq etməkdə məqsədləri də beyni aldatmaq, onu yeni vərdişlərə öyrətmək olar.  Mən cərimələrin tətbiq edilməsi ilə müəyyən dərəcədə razıyam. Biz Sinqapuru, Yaponiyanı nümunə göstərərkən öz insanlarımızın yaşayış səviyyəsini, real gəlirlərini nəzərə almalıyıq. Ona görə də mən düşünmürəm ki, cərimələr bu problemin həllinə rəvac verə bilər.

Mirsəməd Cəfərli: Onda nə etməli? Bəlkə sosial çarxlar hazırlayaq.

Nigar Sultanlı: Əgər bu Sizdən və ya məndən asılı olsa, biz qərarımızı verərik. Sizin dediyiniz həqiqətdir, amma yenə də yaşayış səviyyəsi nəzərə alınmalıdır. İnsanların düşüncəsində, şüurunda qanuna  inam yaratmaq lazımdır.

İrina Muxtarova: Mən işdən sonra evə 1 saylı avtobusla gedirəm. 28 may metro stansiyasının yanındakı dayanacaqda o avtobusa minmək mümkün deyil. Amma 2 gün orada qayda-qanun oldu, hamı növbə ilə avtobusa mindi. Bunun da səbəbi dayanacaqda polislərin olması idi. 

Fuad Babayev: Demək hər dayanacaqda polis dayanmalıdır? Mənim fikrimcə, növbəni pozan şəxslər ictimai qınaq obyekti deyil, əksinə onların hərəkəti təqdir olunur.

Nigar Sultanlı: Fərasətlə, bacarığı çox zaman yanlış anlayırıq.

Fuad Babayev: Bəlkə bu bizim milli koloritimizdir? Bəlkə biz bunu belə başa düşürük? Öz övladlarımıza növbəni gözləməyi necə təlqin edə bilərik? Axı o növbəsini gözləyəcəyi təqdirdə həyatda uğursuzluğa düçar ola bilər.

Mirsəməd Cəfərli: İşgüzar dairələrdə belə bir sistem formalaşıb ki, növbənin uzanması onların biznesinə də mənfi təsir göstərir. Yəni növbənin uzanması biznesmenin daha çox pul qazanmasına mane olur. Ona görə də ASAN xidmətdə tətbiq edilən növbənin atomatlaşdırılması sistemi Qərb menecmentində bizdən də əvvəl uğurla sınaqdan keçirilib. İndi isə artıq ASAN xidmət geridə qalmış ölkələrdə bizim nou-xau kimi tətbiq edilir. Mən güman edirəm ki, dediyimiz təşkilatların, özəl qurumların da növbə mədəniyyətinin formalaşmasında öz töhfələri olacaq.

Fuad Babayev: Siz elə düşünürsünüz ki, bu problemi bazar iqtisadiyyatı özü həll edəcək?

Mirsəməd Cəfərli: Həm bazar, həm də işgüzar mühit özü həll edəcək. Ola bilər ki, tədricən insanlar da fərd olaraq ailələrdə öz övladlarına növbə mədəniyyətini daha çox təlqin edəcəklər.

Fuad Babayev: Düsturu elə qurmaq lazımdır ki, növbədə durmaq, qanunları pozmamaq sərfəli olsun.

Hazırladı: Təmkin Məmmdəli, 1905.az

Söhbət 17  mart 2021-ci il tarixində baş tutub.

Materialda 9ine.ru saytının fotosundan istifadə edilmişdir.