Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi İradə Musayeva və sənətşünaslıq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, teatrşünas Aydın Talıbzadə ilə müzakirə apardıq.

 

Fuad Babayev: Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında pyes qıtlığı, ssenari qıtlığı var?

 

 

İradə Musayeva: Fuad müəllim, həqiqətən də çox vacib bir məsələyə toxunmusunuz. Ona görə ki, pyes məsələsi sırf teatr məsələsi, sırf ədəbiyyat məsələsi də deyil. Axı pyes həm də aktyor məktəbinin yetişməsi deməkdir. Bu problem əslində mədəniyyətin böyük bir kateqoriyasını iflic edir. Pis pyes, pyesin olmamağı və ya bu sahədə durğunluq çox böyük fəsadlar yaradır. Mən keçən il sırf bu məsələ ilə bağlı, hətta “Ədəbiyyat qəzeti”nə müraciət etdim ki, dramaturgiyadakı bu faciəli vəziyyəti müzakirə etmək üçün bəlkə silsilə məqalələr yazılsın və ya müzakirələr keçirilsin. Amma obyektiv şəkildə və qorxmadan.

 

Fuad Babayev: Yəni vəziyyət çox qorxulu və faciəlidir?

 

İradə Musayeva: Hətta ədəbi jurnallardan biri artıq dram əsərləri çap etməkdən imtina edib. Çünki artıq ədəbiyyatşünasların dramaturgiyaya münasibətindəki bayağılıq, liberallıq, qeyri-obyektiv yanaşma seçim etmək imkanı vermir. Təsəvvür edin, bu gün elmi sturukturların şöbələrində dramaturgiya hesabatlarında sadəcə ədəbi məmurların işlərindən danışılır. Onlar teatrları zəbt ediblər və gənclərin bir çoxu ora yaxın düşə bilmir. Ona görə də həvəsdən düşüb pyes yazmaqdan imtina edirlər, hekayələr, nağıllar yazırlar. Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulan ortadan da aşağı səviyyəli bir yazarın dramlarına kitablar, monoqrafiyalar həsr olunur. Hətta 10-12 kitab birdən. Amma bu kitablarda bugünkü dramaturgiyanın vəziyyəti təhlil olunmur. Bilirik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin inkişafı üçün dəyişən cəmiyyətin yeni insanını özünə göstərmək üçün ilk növbədə mətbuat və teatr əsas rol oynayıb. 19-cu əsrdə bizi o modern dünya mədəniyyəti ilə kimlər inteqrasiya etdirdi? Mirzə Fətəli Axundzadə və “Əkinçi” qəzetinin redaktoru Həsən bəy Zərdabi. Yəni teatr və mətbuat vasitəsilə biz o mollaxanalardan qurtulduq. Və dünyaya çıxışımız oldu. Amma bizim teatrlarımızın bugünkü taleyi elə tamaşaya qoyulan əsərlərin adlarına baxanda aydın olur. Mən keçən il Cavid Zeynallı (Akademik Milli Dram Teatrının mətbuat xidmətinin rəhbəri – red.) ilə danışıb tamaşaların siyahısını aldım və dedim ki, hər gün gəlib tamaşalara baxacam. Demək olar ki, hər gün teatra getdim. Nəticədə tənqidi bir məqalə yazdım.

Və nəticədə aydın oldu ki, orada ya Qoqolun “Müfəttiş”i, ya da ən yaxşı halda Cəlil Məmmədquluzadənin, Cəfər Cabbarlının, Elçin Əfəndiyevin əsərləri tamaşaya qoyulur. Fikir verin, müstəqillik dövrünün son 30 ilində demək olar ki, dramaturq yetişməyib. Bir nüansı deyim. Orxan Bahadırsoy adlı istedadlı bir gənc şair var. O, Avropada keçirilən bir dram müsabiqəsinə pyes göndərib və qalib olub. Almaniyada onun əsəri səhnəyə qoyulub və onun bütün yol xərclərini ödəyərək, tam təmənnasız ora dəvət ediblər. Hətta 6 ay ssenari kursu da keçib. Yəni ona balaca bir pyesinə görə, onda olan istedadı gördüklərinə görə yol açıblar.

 

Fuad Babayev: Azərbaycan dilində yazılmış pyesinə görə.

 

İradə Musayeva: Bəli. Bu barədə bizim saytlarda, mətbuatda da yayımlandı.

 

Fuad Babayev: Aydın müəllim, Siz də pyes qıtlığı məsələsinin İradə xanım dediyi kimi faciəli bir həddə olduğunu qəbul edirsiniz?

 

Aydın Talıbzadə: Bu çox mühüm bir məqamdır. Biz gərək müasir dövrün tələbatından və təklifindən də danışaq. Müasir teatr, müasir seyrçi nə tələb edir və teatra nə təklif edə bilir.Çox aktual məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, bu gün pyes ədəbi məhsul deyil. Sadəcə olaraq teatrda tamaşa qoymaq üçün bəhanədir. Bu gün teatrlar çox vaxt təkrar olunan situasiyalarda pyesdən yox sinopsisdən yararlanırlar. Yəni bugünkü müasir teatr daha çox vizuallığı ön plana çəkən fiziksəl teatrdır. Bu yaxınlarda Azərbaycanda M.A.P (Music, Art, Performance) Beynəlxalq Teatr Festivalı keçirildi. Biz bu festivalda gördük ki, bir çox tamaşalarda ümumiyyətlə söz yoxdur. Müasir teatr nə istəyirsə onu da qəbul edir. Azərbaycanda pyes yazarları çoxdur. Elçin Əfəndiyev, Əli Əmirli, Rüstəm İbrahimbəyovun adını çəkə bilərik. Amma təsdiqlənmiş dramaturqlar çox azdır. O şəxs dramaturq sayılır ki, onun 7 pyesi əsasında tamaşa hazırlansın. Ona görə də hər pyes yazan dramaturq deyil. Mən də pyes yazıram, amma dramaturq deyiləm. Mən pyesi sadəcə olaraq alternativ kimi yazıram. Söhbət ondan gedir ki, hər bir insan həyatını öz uğuruna uyğun qurur. Hər bir insanın uğura ehtiyacı var. Rejissorlar da bu gün uğur gətirəcək materiallar axtarırlar. Eksperiment xatirinə nəsə qoymaq istəmirlər. Aktyor, rejissor, teatr, tamaşa müəssisəsi sadəcə olaraq istəyir ki, pyes ona uğur gətirsin. Ədəbiyyatda bu uğuru taclandıran Nobel mükafatıdır. Kinoda Kann festivalı, Qızıl Palma Budağıdır. Bu artıq böyük bir dəyərdir. Dramaturgiya ədəbiyyatın ən çətin növüdür. İntibah dönəmində pyes yazan insanları aşağılayırdılar.

Bu çox mühüm bir amildir. Bu tarixlə bağlıdır, amma bugünə qayıtdıqda artıq teatrın özünün spesifikasında da böyük dəyişikliklər gedir.

 

Fuad Babayev: Aydın müəllim, bu minvalla biz deyə bilərikmi ki, əslində pyes qıtlığından danışmağa dəyməz?

 

Aydın Talıbzadə: Yox, tam belə də deməzdim. Amma pyes qıtlığını bu qədər aktuallaşdırıb cəmiyyətin gündəminə gətirmək, məncə, düzgün deyil. Çünki teatr pyes tapmırsa romanlara, eposlara müraciət edir. Təki, o, istədiyini ala bilsin. Mark Zaxarov vaxtilə öz teatrında deyirdi ki, əgər mənim aktyorlarımı kinoya, filmə dəvət edirlərsə mən buna məmnuniyyətlə razıyam. Çünki Abdulov, Yankovski məşhurdursa, deməli, mənim teatrıma seyrçi gətirəcək. Bu çox önəmli bir şeydir. Amma yenə də bugünün teatrını, sovet dönəminin teatrı ilə müqayisə etmək boş bir şeydir, cəfəngiyyatdır. Çünki bugünün gerçəkliyi tamamilə başqa tendensiyaları ortaya atır.

 

İradə Musayeva: Əvvəla, bir məsələyə münasibət bildirmək istəyirəm. Aydın müəllim sovet dövrü ilə müqayisə məsələsinə toxundu. Ancaq mən demirəm ki, biz bugün həmin əsərləri istəyirik. Hamımız çox yaxşı bilirik ki, 20-ci əsrin əvvəlində Hüseyn Cavid, Cəlil Məmmədquluzadə, Cəfər Cabbarlı zamanın dramaturqu oldu. Onlar həmin dövrün insanının, siyasətinin, mədəni vəziyyətinin, demək olar ki, bütün yaraların üstünə öz əllərini qoydular və onları səhnəyə gətirdilər. Hüseyn Cavidin “İblis” əsəri və yaxud C.Məmmədquluzadənin “Danabaş kəndinin əhvalatları”, “Anamın kitabı” tam zamanında yaranmışdı. Yəni mən bir dövrün ziyalı və ya adi tamaşaçısı, oxucusu kimi öz dramaturqumun mətnində özümü və öz siyasətimi paralel olaraq gördüm. Ondan sonrakı dövrdə tendensiyalı dramaturgiya yarandı. İ.Əfəndiyev, B.Vahabzadə və başqaları. Onlar da məişət dramları ilə çıxış etdi. Son 30 ildə bir çox hadisələr baş verdi, başımıza bu qədər fəlakətlər gəldi, insanlar dəyişdilər. Bax bunları mən bir az Əli Əmirlinin dramlarında gördüm. O, dəyişən zamana çox çevik yanaşdı. Digərlərində o dinamika, aktuallıq yoxdur. Bizim ən öndə gedən teatrlarımızdan biri hamımızın bildiyi kimi Akademik Dram Teatrıdır. Ora da gedəndə görürsən ki, zamanın emosiyası yoxdur. “Almaz” əsərini yenidən qoydular, yenə o canlılıq yoxdur. “Ölülər”ə baxdım, ümumiyyətlə, o əsərdən də aşağı bir səviyyədə tamaşa idi. Yəni nəticə olaraq onu demək istəyirəm ki, mən Aydın müəllimə demirəm ki, köhnəyə qayıdaq, onlar yaxşıdır. Onlar da öz zamanının dramları idi və bütün növləri, janrları qabaqlamışdı. İndi isə ölü bir sükut var və mənim insanım mənim səhnəmdə yoxdur. 21-ci əsrin insanı 21-ci əsrin dramaturgiyasında yoxdur. Cənab Prezident teatr siyasəti ilə bağlı sərəncam da verdi yeri gəlmişkən.

 

Aydın Talıbzadə: Sərəncamla yanaşı cənab Prezident yeni qərarlar da verdi.

 

İradə Musayeva: Bəs bunun nəticəsi, hesabatı oldumu? Nə oldu? Təsəvvür edin mən gedib 10 tamaşaya baxıram və əliboş çıxıram. Bir tamaşaçı kimi buna etiraz etmək lazımdır axı. Əslində, mən Aydın müəllimə bir teatrşünas kimi sual vermək istəyirdim. Siz hansısa bir arqument gətirə bilirsinizmi ki, bax gedin filan tamaşalara baxın.

 

Aydın Talıbzadə: Ən əsas məsələ ondan ibarətdir ki, biz gərək hamılıqla ədəbiyyatşünas, teatrşünas, teatr rejissoru düşüncə trafaretindən, düşüncə stereotipindən qurtulaq.

Bu çox önəmli bir məqamdır. İkinci məqam ondan ibarətdir ki, mən İradə xanımla razıyam. Müasir pyes bu gün yazılan pyesdir və bu pyesdə mən müasirimin yaşantısını, ağrısını, düşüncələrini görməliyəm. Digər bir məqam ondan ibarətdir ki, Çexovdan üzü bəri dramaturgiyanın inkişaf istiqamətində assosiativ məqamlar ortaya çıxdı. Süjet ikinci plana keçdi. Çexovun pyeslərinin süjetini anlatmaq üçün gərək əsəri başdan-ayağa danışasan. Amma Martin Makdonax (britaniyalı kinorejissor, ssenarist, prodüser və dramaturq-red.) isə bu yaxınlarda dramaturgiyanı yenidən süjetli əsaslara qaytardı. Təbii ki, dil, ifadə başqadır. Özünəməxsusdur. Dramaturgiya çox az-az yaranır. İstər sovet teatr dönəmində, istər dünya teatrında olsun. Məsələn, Fransada hər 15 dəqiqədə 1 roman çapdan çıxır. Deməli, insanlar romanda özlərini ifadə edirlər. Çünki romanda sən mətnlə təkbətəksən. Amma pyesdə kollektiv düşüncə var. Yəni pyes kollektiv düşüncəyə uyğun problemlərlə ortaya çıxır. Orada aktyor da özünü görməlidir, rejssor da, seyrçi də, teatrşünas da, ədəbiyyatşünas da. Bu gün teatr cəmiyyətdə dominant olmaqdan vaz keçir və daha çox ayrı-ayrı zümrələrin teatrına çevrilir. Maraq dairələrinin teatrına çevrilir.

 

Təmkin Məmmədli: Elitarlaşır deyə bilərikmi?

 

Aydın Talıbzadə: Bəli, elitarlaşır və intellektuallaşır.

 

Təmkin Məmmədli: Bəs Azərbaycanda bu müşahidə edilirmi?

 

Aydın Talıbzadə: Mən bu yaxınlarda “Alma” adlı pyes yazdım. Mən demirəm ki, yaxşı pyesdir. Hər halda maraqla oxunur. Amma mənə müraciət edəndə ki, o pyesi tamaşaya qoyaq, mən qəti şəkildə etirazımı bildirdim. Çünki nə seyrçi buna hazırdır, nə aktyorlar, nə də rejissorlar. Yəni teatr həmişə cəmiyyətdə elə bir mövqedə durur ki, problemlər sanki orada düyünlənir. Ona görə də deyirlər ki, teatr cəmiyyətin aynasıdır. Amma bu gün dünyanın heç bir yerində bu tendensiya işləmir. Yenə də ayrı-ayrı maraqlar, ayrı-ayrı zümrələrin düşüncə tərzi mövcuddur. “Anamın kitabı” nə qədər də cəmiyyətə yüksək mesajlar göndərsə də bir pyes kimi istər “Ölülər”dən, istər “Dəli Yığıncağı”ndan zəifdir. Sadəcə olaraq intellektuallara yönəlikdir. Bunları demək lazımdır. Biz obyektivliyi itirmədən, pafosa uymadan problematikanı görməliyik. Biz bugün 50-60 yaşlıların prizmasından danışmamalıyıq. Teatr həmişə gənclərindir.

 

İradə Musayeva: Olmalıdır əslində.

 

Aydın Talıbzadə: Mən dərs dediyim uşaqlara deyirəm ki, bugünün teatrı mənim deyil, sizin teatrınız olmalıdır. Mən sizin teatrınıza baxmalıyam.

 

İradə Musayeva: Aydın müəllim, siz deyirsiniz ki, pyes yazmısınız və tamaşaya qoyulmağını istəmirsiniz. Ona görə ki, oxucu, tamaşaçı hazır deyil. Bəs oxucu, tamaşaçı harada yetişir? Bəlkə, siz onu təqdim edərdiniz. Axı pyes tamaşaçı yetişdirir, düz deyil?

 

Aydın Talıbzadə: Söhbət ondan gedir ki, teatrda kütlənin marağına cavab verəcək bir şey olmalıdır.

 

İradə Musayeva: Niyə kütləni hesaba almalıyıq? Axı həm də tamaşaçı yetişdirilməlidir.

 

Aydın Talıbzadə: Çünki Dram Teatrının, Musiqili Teatrın və ya Gənc Tamaşaçılar Teatrının formatı elədir ki, geniş auditoriyaya görə hesablanır. Buradakı əsərlər kütləvi seyrçiyə ünvanlanıb. Həmçinin bilet problemi də var. Teatr yaşamalıdır. Bu gün teatr direktorlarının qarşısında seyrçini özünə cəlb etmək problemi dayanır. Mən həmişə danışanda obyektivliyi və ədaləti itirmirəm.

Xaricdə çox teatrlar sponsor fəaliyyətindədir. Bizim dost respublikalardan biri olan Gürcüstanda çoxlu teatrlar var. Orada teatrın səviyyəsi, teatr düşüncəsinin özü də başqa bir mərhələdədir. Həmin teatrların hər birinin öz seyrçisi var. Və bu teatrşünaslığın daima diqqət mərkəzindədir. Teatrşünaslıq teatr fikrini sahmanlayan bir instansiyadır. Bu baxımdan yanaşdıqda Azərbaycanda hələ bu proses getmir. Azərbaycanda direktiv teatrlar var. Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Musiqili Teatr, Pantomima Teatrı və Dram Teatrı. Onlar da geniş auditoriyaya işləyən teatrlardır.

 

İradə Musayeva: Əgər dediyimiz kimi o tamaşalar özünü doğruldursa, axı onun tamaşaçısı olmalıdır. İndi bilirsiniz ki, tamaşaçılar da passivləşib. Mən bilirəm ki, o tamaşaların seyrçisi yoxdur. Ancaq məcburi yönəltmələr var. O da özünü doğrultmur. Sadəcə biznes maraqlarına saxlanılırsa bu yenə teatrın və tamaşaçının ziyanınadır.

 

Aydın Talıbzadə: Teatr uzun müddət kimlərdənsə yararlanmaq üçün onların pyeslərini tamaşaya qoyurdu. Bu belə olub. Niyə? Çünki teatr özünü yaşatmaq istəyirdi. Təkcə yararlanmaq yox, həm də yaşamaq üçün buna məcbur idilər. İndi belə bir məcburiyyət yoxdur. “Almaz” qoyulur, “Ölülər” qoyulur. Teatrallıq baxımından bunlar heç də pis deyil. Bu gün seyrçini teatra gətirmək də çox çətindir.

 

Təmkin Məmmədli: Təəccübləndirmək çətindir.

 

Aydın Talıbzadə: Təəccübləndirmək çətindir. Niyə? Çünki internet saytları var. Hər gün müxtəlif filmlərə baxırlar. Müxtəlif televiziya şouları var. Rəqabət böyükdür. Bunu əsrin əvvəlləri ilə, 30-40-cı illərlə müqayisə etmək olmaz. Bu gün hətta azyaşlı uşaqlarda belə telefona aludəçilik yaranıb.

 

Fuad Babayev: Təəssüf ki..

 

Aydın Talıbzadə: Bəli, buna təəssüflənmək lazımdır. Ən azı onu etiraf etməliyik ki, biz texnogen dünyaya daxil oluruq. Biz dünyada xüsusiləşib bir mərkəz yarada bilərikmi? Əlbəttə ki, bu mümkün deyil. Çünki biz də bu texnologiyalardan istifadə edirik. Bugün telefon bizim həyatımızın ayrılmaz bir hissəsidir.

 

Təmkin Məmmədli: Aydın müəllim, dediyiniz o zirzəmi teatrlarını tələbələr səviyyəsində, tədris teatrı səviyyəsində inkişaf etdirməyə mane olan nədir?

 

Aydın Talıbzadə: Çox yaxşı sualdır. Mane olan peşəkarlıq səviyyəsidir. Bizim bugün ən axsayan tərəflərimizdən biri rejissor qıtlığıdır. Bu çox önəmli bir məsələdir. Yəni elə rejissorlar yoxdur ki, müəyyən bir teatrın arxasında dayansın və onu avanqard teatrına çevirsin.

 

Təmkin Məmmədli: Demək olar ki, Vaqif İbahrahimoğludan sonra Azərbaycanda eksperimental teatr yoxdur.

 

Aydın Talıbzadə: Rejissorlar var. Mikayıl Mikayılov var, bizim universitetdə cavanlar var. Amma bunların ümumi səviyyəsi, peşəkarlıq səviyyəsi elə bir həddi deyil ki, onlar müəyyən bir teatrı arxalarıca apara bilsin.

 

İradə Musayeva: Hüseynağa Atakişiyev Vaqif Səmədoğlunun pyeslərini tamaşaya qoyurdu. “Mamoy kişinin yuxuları”, “İntihar”.

 

Aydın Talıbzadə: “Mamoy kişinin yuxuları” çox zəif pyesdir. Hüseynağa onu Vaqif Səmədoğlu ilə çox yaxın münasibəti olduğuna görə qoymuşdu. O, möhtəşəm şairdir, ziyalıdır. Amma pyeslərə gələndə eyni fikirləri deyə bilmirəm.

 

İradə Musayeva: “Yaşıl eynəkli adam”, “Bəxt üzüyü”, “Generalın son əmri”.

 

Aydın Talıbzadə: “Generalın son əmri” də çox zəif pyesdir.

 

İradə Musayeva: Sadəcə olaraq onu səhnəyə pis qoyublar, ssenarisi çox güclüdür.

 

Aydın Talıbzadə: “Bəxt üzüyü” də, “Yaşıl eynəkli adam” da komediyadır, geniş seyrçi kütləsinə ünvanlanmış bir mesajdır. Siz öz dediyinizi özünüz də təkzib edirsiniz. Onu da deməliyəm ki, axı seyrçi həm də dincəlmək üçün teatra üz tutur, teatr onun üçün həm də istirahət yeridir. Biz insanları istirahətə gətirəndə ona müəyyən mesajlar ötürə bilərik.

 

İradə Musayeva: Təbii ki.

 

Aydın Talıbzadə: Ona görə də pyesin özü həddindən artıq maraqlı və cəlbedici olmalıdır. Pyes nəyə lazımdır? Pyes teatrallığın tipini təklif edir. Əvvəllər biz deyirdik ki, pyes əsasında teatr olur. Amma indi isə teatrın özü müstəqildir. Pyes isə onun üçün yalnız bəhanədir.

 

İradə Musayeva: Necə bəhanə ola bilər? Axı material odur.

 

Aydın Talıbzadə: Mən 10-15 il bundan öncə bir məqalə yazmışdım, o məqalədə belə bir fikir var idi ki, bizim seyrçilər teatra gedəndə öz keçmişlərini də, keçmiş teatrlarını da yanlarında əyləşdirirlər.

 

Təmkin Məmmədli: Bu qaçınılmazdır axı.

 

Aydın Talıbzadə: Xeyr, belə deyil. Məsələ ondan ibarətdir ki, biz bağlandığımız aktyorların performansını digərlərindən də tələb edirik.

 

İradə Musayeva: Mənim çatdırmaq istədiyim fikir odur ki, bütün dünyada aktyorlar dramaturqun, həm də dramaturgiyanın məhsulu kimi yetişir.

 

Aydın Talıbzadə: Axı bu gün teatrda aktyoru yetişdirən təkcə dramaturgiya deyil.

 

İradə Musayeva: Mayası odur amma.

 

Aydın Talıbzadə: Bu gün teatrda aktyoru yetişdirən teatrın özüdür. Artıq aktyorlar hansısa personajı səhnələşdirmək üçün teatra gəlmir. Bu tendensiyalar ölüb gedir. Aktyorun özü ilə seyrçi arasında qurduğu təmas önə çıxır.

 

Fuad Babayev: Yəni aktyorun improvizasiyası.

 

Aydın Talıbzadə: Təkcə improvizasiya məsələsi deyil. Bugünkü teatrlarda təmayüllər müxtəlifdir. Geniş seçim spektrı var. Kim nə istəyirsə, ona da baxır. Tutaq ki, postdramatik teatrın mövcudluğu dramatik teatrın mövcudluğunu inkar etmir, paralel mövcud ola bilərlər. Teatra pyes lazımdır ki, aktyor, rejissor yetişsin tendensiyaları artıq ölüb gedir. Hər bir insan, ən adi seyrçi belə böyük informasiyaya malikdir, internet, radio, televiziya və sair vasitələrlə. Anna Yubersfeldin (teatrşünas, (1918-2010) – red.) çox gözəl bir fikri var. O, deyir ki, pyes nədir? Pyesin strukturu nədir? Pyes 2 hissədən ibarətdir. Dialoq və remarkalardan. Zaman keçdikcə dialoq və remarkalar arasındakı münasibətlərin mənalandırılması da dəyişir. Pyesə münasibət də dəyişir. Bu dəyişən dünyada biz gec dəyişirik. Bu gün texnologiya insanın düşüncə tərzini üstələyir.

 

Fuad Babayev: Bayaq İradə xanım Orxan Bahadırsoy adlı Azərbaycanda teatra yol tapa bilməyən, amma Almaniyada uğur qazanan bir adamın adını çəkdi.

 

Aydın Talıbzadə: Mən alternativ olaraq Ülviyyə Heydərovanın da adını çəkə bilərəm. O, da eynilə Almaniyada həmin müsabiqədə yer tutdu. Bahadırsoyun pyesini oxumamışam deyə bilmərəm, amma Ülviyyənin pyesini oxudum. Bu pyeslər hələ yoxlanılmayıb, sübut etmək lazımdır ki, bunlar pyesdir. Dramaturqlar, pyes yazanlar çoxdur. Teatra isə yaxşı pyes lazımdır və teatr yaxşı pyesdən iki əlli yapışır.

 

Fuad Babayev: Axı nə də olmasa biz şair xalqıq. Bizdə pyes qıtlığı olmamalıdır. Bəlkə bu pyes qıtlığı deyil, pyes yazmaq iqtidarında olan adamların pyes yazmamasıdır. Tutaq ki, mən pyes yazmışam və istəyirəm ki, o, tamaşaya qoyulsun. Nə etməliyəm?

 

 

Aydın Talıbzadə: Sizin əsəriniz var və siz o əsərə inanırsınızsa, onu rejissora, teatra təqdim edirsiniz. Teatr da sizə cavab verir. Biz hamımız nəsə yazırıq və elə bilirk ki, bu nəsə dahiyanə bir şeydir. Axı belə deyil. Bu gün teatrın cəmiyyətdə mövcudluğu məsələsi də həddindən artıq aktualdır.

 

İradə Musayeva: Teatrın da, dramaturgiyanın da ilk növbədə konsepsiyası olmalıdır. Tutaq ki, mən hansısa teatrın rəhbəriyəm və mənim nizamnaməm, əsasnaməm, konsepsiyam olmalıdır ki, mən bu teatrdan nə istəyirəm və bu teatr cəmiyyətə nə verir?

 

Fuad Babayev: Və ya nə verməlidir?

 

Aydın Talıbzadə: İradə xanım, sizə bir sual vermək istəyirəm. Yazıçının hansı konsepsiyası var? Roman yazanda o qarşısına konsepsiya qoyurmu? Hansı yazıçının nizamnaməsi var?

 

İradə Musayeva: Yazıçı yaradıcıdır, amma teatrın rəhbəri inzibatçıdır.

 

Aydın Talıbzadə: Yaradıcılıqda əsas nədir?

 

Fuad Babayev: Məncə, istedad.

 

Aydın Talıbzadə: Əvvəla, özünü ifadə etmək. Teatr da özünü ifadəyə çalışır. Düzdür, mən razıyam ki, teatrın müəyyən bir konsepsiyası olmalıdır. Ancaq bu konsepsiyanın özündə dayanan əsas amil özünü ifadə etməkdir.

 

İradə Musayeva: İcazə verin mən yayda repertuarda olan tamaşaları oxuyum.

Məmməd Səid Ordubadi “Qətibə İnanc”, İlyas Əfəndiyev “Boy çiçəyi”, Əli Əmirli “Ah, bu uzun sevda yolu”, Qoqol “Evlənmə”, Çingiz Aytmatov “Manqurt”, Cəlil Məmmədquluzadə “Ölülər”, Əli Əmirli “Şah Qacar”, Elçin “Cəhənnəm sakinləri”, Kamal Abdulla “Bir, iki-bizimki”, Cəfər Cabbarlı “Almaz”, İlyas Əfəndiyev “Qarabağnamə”.

Reallıq budur. Biz əlimizi yaramızın üstünə qoyub həqiqəti deməsək ancaq söhbət edəcəyik ki, Amerikada belədir, Hindistanda belədir, Azərbaycanda belədir. Baxın mənzərəyə. Biz hansı həqiqətdən, obyektivlikdən danışırıq? Düz bir il qabaq mənim bu barədə “Zəbt olunmuş teatrlar” adlı məqaləm də çıxıb. Hansı dramaturgiya məktəbindən söhbət gedə bilər ki, bu gün 50-60 yaşından gənc, perspektivi olan dramaturqu ortalığa buraxmırlar. Biz hamımız bilirik ki, Nəcəf bəy Vəzirov Axundzadənin əsərlərini səhnəyə qoya-qoya yetişdi.

 

Aydın Talıbzadə: Amma əslində Nəcəf bəyin yazdığı pyeslər də zəifdir. Müasir dövrdə “Müsibəti-Fəxrəddin”i səhnəyə gətirmək gülməlidir.

 

İradə Musayeva: Aydın müəllim, çox düz deyirsiniz. Ancaq mən siz deyənlə o vaxt tamamilə razı olardım ki, Axundzadədə iplər qırılardı və məsələ qurtarardı. Axı Nəcəf bəy şamı sönməyə qoymadı. Haqverdiyev, Nərimanov, Mirzə Cəlil, H.Cavid, C.Cabbarlı, Ü.Hacıbəyov da həmçinin. Bilirsiniz ki, hazırda məmurların yaş məsələsi gündəmdədir. Biz ziyalılar bundan istifadə edib teatrda da, elmdə də bu məsələni gündəmə gətirməliyik ki, bu toz basmış pərdələri buraxın. Prezident insanlara mesaj verir, biz isə yenə susub gözləyirik.

 

Aydın Talıbzadə: Mən bu fikrinizlə tamamilə razıyam. Amma yaradıcılıq mürəkkəb ünsürdür, o demək deyil ki, yaxşı əsəri ancaq cavan yazacaq. Bunun üçün bir resept yoxdur. Mən çoxlu cavan dramaturqların pyeslərini oxumuşam, obyektivliyimə inanın ki, çoxlarının pyesi heç nəyə yaramır.

 

İradə Musayeva: Mən sadəcə problemlərdən biri kimi qiymətləndirirəm. İndi sizə alimlərdən birinin teatr bölgüsündən danışmaq istəyirəm. Bu dissertasiyadan götürülmüş bir bölgüdür. Tarixi dramlar, ailə dramları, torpaq azadlığı mövzusunda dramlar, sənədli publisistik pyeslər, sosial-psixoloji dramlar və səhnələşdirmələr.

 

Aydın Talıbzadə: Bu gün dram haqqında bunu yazmaq ən azı savadsızlıqdır. Dramlardan yazanların çoxu az-az teatra gedən insanlardır. Demək olar ki, heç teatrı görməyüblər. Ona görə də belə yazırlar.

 

İradə Musayeva: Sizə bir sıra kitab adları çəkmək istəyirəm. Nizami Cəfərovun “Hüseynbala Mirələmovun yaradıcılığı və ya ədəbi tərcümeyi-halı” “Afaq Məsud dünyası”, Tehran Əlişanoğlunun “1990-cı illərdə dramaturgiya və teatr”, Aydın Dadaşov “Müstəqillik dövrünün dramaturgiyası”, Vəzirxan Əhmədov “Milli dramaturgiyanın Elçin mərhələsi”, Məryəm Əlizadə “Elçin fenomeninin Azərbaycan Milli Teatr prosesinə təsiri”, Cavanşir və Vaqif Yusifli “Bu nə sehrdir belə” bu da Elçinlə bağlıdır. Vaqif Yusifli “Həyat səhnədir”, Seyfəddin Eyvazov “Xalq yazıçısı Elçin dramaturgiyası”, Z.Şükürova “Elçin dramaturgiyasında qəhrəman problemi”. Mən sizi çox yormaq istəmirəm. Təsəvvür edin ki, mən Müstəqillik dövrü Azərbaycan dramaturgiyası haqqında dissertasiya yazıram, elmi kitablardan araşdırmalar edirəm. Onlar da məhz bu kitablardır. İndi mən bu mənzərəni necə görüm və necə araşdırım ki, ortaya bir şey çıxarda bilim.

 

Aydın Talıbzadə: Özü də bu müəlliflərin əksəriyyəti sanballı müəlliflərdir.

 

İradə Musayeva: Biz belə güzəştlər edə-edə gedirik, sonra isə problemlərin mənbəyini axtarırıq. Problemlər buradan doğur.

 

Fuad Babayev: Aydın müəllim, bizim məşhur dramatuqrlarımızın hansısa gənc dramaturqun hansısa əsərinin səhnəyə qoyulması üçün çalışmalarının, belə deyək lobbiçilik etmələri halına rast gəlmisinizmi?

 

Aydın Talıbzadə: “Ulduz” jurnalında Təranə Vahid adında cavan qız var idi. Onun hekayələr kitabı çıxanda Əli Əmirli mənə yaxınlaşıb dedi ki, Aydın müəllim, bunu oxuyun çox gözəl hekayələrdir. Mən oxudum, hekayələr həqiqətən də mənim xoşuma gəldi. Biz hətta bir yerdə bir yığıncaq keçirib o kitabı təqdim etdik. Yəni mən Əli Əmirlidə bu keyfiyyəti görmüşəm. O, mənim romanım çıxanda da bunu görülməmiş bir sevinclə qarşıladı. Amma bu da nadir hallardandır. Bizdə kim yaxşı nəsə yazırsa ona paxıllanırıq.

 

Fuad Babayev: Görməzlikdən gəlirik.

 

Aydın Talıbzadə: Özü də pis yazana yox, yaxşı yazana paxıllanırıq.

 

İradə Musayeva: Aydın müəllim, tərcümələrdə də elə edirlər. Mən İstanbulda bir vəqfə getdim baxım ki, Azərbaycan guşəsində nə var, 21-ci əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatını kimlər təmsil edir. İnanın o qədər təsirləndim, şəkilləri də çəkib paylaşmışdım. Eyni adamlar, eyni ədəbi məmurlar, onların şəkilləri, kitabları. İnsanı qıcıqlandıran odur ki, bizim istedadlıları da ora gedib çıxmağa qoymurlar. Tərcüməyə, teatra, hər yerə eyni insanlar nüfuz edir. Və mən ziyalılardan ona görə inciyirəm ki, məqamı düşəndə biz sözümüzü deməkdən qorxuruq ki, filan yerdə filankəsə işim düşər. Düşsün də.

 

Aydın Talıbzadə: Düzdür, burada İradə xanımla razıyam mən.

 

Fuad Babayev: Adi insanlara nəyi deməliyik? Mənə elə gəlir ki, biz bir sıra böyük potensialı olan dramaturqları itirməklə yanaşı, potensial tamaşaçıları da itirmişik.

 

Aydın Talıbzadə: Siz yaxşı bir söz dediniz ki, biz seyrçiləri də itirmişik. Nə üçün itirmişik? İradə xanım da təsdiqləyər ki, 60-cı illərdən sonra, bax o vaxtdan bu yana Dram Teatrına gələn pyeslərin hamısı zəif pyeslərdir. Bunlar arasında görkəmli şəxsiyyətlərin də pyesləri də var.

90-cı illərdə isə teatr başqa problemlərlə üzləşməyə başladı.

 

Fuad Babayev: Artıq sırf texniki, maliyyə və.s. problemlər.

 

Aydın Talıbzadə: Düzdür, seyrçi bir gün gəlir istədiyini ala bilmir gedir, iki gün gəlir ala bilmir gedir, üçüncü gün artıq gəlmir.

 

Fuad Babayev: Axı necə olur ki, Axundzadə, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavidi olan şair xalqın pyesləri zəif olur?

 

Aydın Talıbzadə: Bu genetika məsələsidir. Azərbaycan mədəniyyəti ən uğurlu nə ilə təmsil olunur? Azərbaycan muğamı, Azərbaycan xalçası ilə. Bu bizim genetik yaddaşımızdadır, teatr isə yoxdur.

 

İradə Musayeva: Axı siz də bilirsiniz ki, Axundzadəyə qədər Şuşada teatr binası olub.

 

Aydın Talıbzadə: Onlar da kim üçün oynanılıb? Xalq üçün oynanılmayıb, rus canişinləri üçün oynanılıb.

Yaponiyada, Çində, Hindistanda vaxtilə qapalı mədəniyyətlər olduğu üçün onlar öz teatrlarını formalaşdırıblar. Amma bizdə bu formalaşmayıb.

 

İradə Musayeva: Ən azından 150 illik təcrübəmiz var. O təcrübəni də xərcləyib qurtarmışıq.

 

Təmkin Məmmədli: Belə bir fikir də var ki, Şərq Qərb qarşıdurmasının əsas məqamlarından biri də dramaturgiyadır ki, Şərqdə yaxşı əsərlər hərdənbir yaransa da dünya dramaturgiyasına heç nə verməyib. Dolayısı ilə siz bu fikri təsqidlədiniz.

 

 

 

Aydın Talıbzadə: Ən qədim dramaturgiya Hindistanda olub. Amma orada da konfliktin qurulma xüsusiyyəti başqadır.

 

İradə Musayeva: Aydın müəllim, Üzəyir Hacıbəylinin komediyalarına əsaslansaq, deməli, o genetik kod bizdə də bilmədiyimiz hansısa bir formada var.

 

Aydın Talıbzadə: O genetik kodda bizim musiqili teatr var. Hətta görkəmli rejissor Mark Zaxarov Azərbaycana gələndə dedi ki, sizin ki, bu cür musiqi mədəniyyətiniz var, sizin teatr gərək bu musiqiyə uyğun olsun. İndi biz sadəcə olaraq o teatrı yaşatmağı bacarmalıyıq. Tutaq ki, bu gün əgər mən buradayamsa gərək İradə xanım mənə, mən ona, insan insana, eyni zamanda pyesə yazdıqlarmız bir-birimizə maraqlı olmalıdır. Güclə kimisə tamaşaya aparmaq olmaz. Teatr əvvəllər siyasətin, cəmiyyətin bir hissəsi idi. İdeoloji idi. İndi isə televiziya görür artıq bu işi. Hətta kinematoqrafiya artıq siyasi deyil. Ona görə hər şey gəlib dayanır özünü ifadənin üstündə.

 

İradə Musayeva: Aydın müəllim, siz bilirsiniz ki, indiki cəmiyyət elə bilir ki, Azərbaycanda teatr seriallar deməkdir. Bu özü elə böyük faciədir.

 

Materialda  ustinka.kz fotosundan istifadə olunub.

 

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, Aytac Hüseynova, 1905.az