Qafqazşünaslıq İnstitutunun şöbə müdirləri – tarix üzrə elmlər doktoru Qasım Hacıyev və fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Vahid Ömərovla Qafqazşünaslıq İnstitutunun keçirəcəyi “Qafqazda deportasiyalar” Respublika elmi konfransı ilə bağlı danışdıq.

Fuad Babayev: Bu konfrans hansı zərurətdən doğdu?

 

Qasım Hacıyev: Hər bir xalqın tarixində olduğu kimi, Azərbaycan xalqının tarixində də həm şanlı, şərəfli günlər, həm də faciəli, acınacaqlı  dövrlər olub. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla Rusiya imperatoru adından general Sisianov arasında bağlanmış Kürəkçay müqaviləsi  tariximizin ən faciəli günlərinin başlanğıcı idi. Tariximizin ən faciəli, acınacaqlı günləri dedikdə mən iki mətləbi nəzərdə tuturam. İbrahimxəlil xanın bağladığı müqavilədən sonra Azərbaycan xanlıqları təkləndi, onun özü isə məhv edildi, Qarabağ xanlığı dağıldı. Arazdan şimaldakı bütün xanlıqlar Rusiyanın tərkibinə keçdi. Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Azərbaycan iki yerə bölündü. Bu, bizim faciəli tariximizdir. Amma  niyə biz bunları da, indiki tariximizi də qeyd edirik? Çünki bunları biz qeyd etmədikcə unutqanlıq yaranır. Halbuki bu tarixin faciəsi də, acısı da, şirini də bizimdir. Hətta bir söz də deyim, ermənilər kimi qonşusu olan bir xalq həmişə ayıq olmalıdır.

 

Ulu Öndərimiz qeyd edirdi ki, XIX-XX əsr tarixi yenidən yazılmalıdır. Beləcə qələbəmiz, xilasımız kimi təqdim olunan tarixi yenidən yazmağa başladıq. Araşdırdıqca məlum oldu ki, çox şeylər tamamilə səhv yazılıb. Tariximizin həmin dövrlərində ermənilər  bizə zərbə üstündən zərbə vurublar. İrəvan xanlığının ərazisinin  işğal olunmasında ermənilərin satqınlığı həlledici rol oynadı. Madatovu Qarabağa qubernator təyin etdilər, Mehdiqulu xanın başına nələr gətirdi? Onu qaçmağa vadar etdi, bütün Qarabağı xaraba qoydu. Həmin tarixi ermənilər özlərinin bayramları kimi qeyd edirdilər. Bu tarixi Qarabağ xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsi kimi yox, Qarabağ məlikliklərinin Rusiyaya birləşdirilməsi kimi qələmə verdilər. Yəni onlar tarixin bütün səhifələrini öz adlarına çıxmağa çalışırlar. Bu müqaviləni də öz adlarına çıxırlar.

 

Fuad Babayev: Və belə konfransların keçirilməsi ən azı bizim yaddaşımızı təzələmək və onu işlək vəziyyətdə saxlamağa xidmət edir?

 

Qasım Hacıyev: Bəli.

 

Fuad Babayev: Vahid müəllim, konfransın keçirilməsinin zərurəti  ilə bağlı sizi dinləyək.

 

Vahid Ömərov: Konfransın keçirilmə  zərurəti ordan doğur ki, gənc nəsil, gənc tədqiqatçılar var və bu problemi yenidən yada salmaqla, diqqəti bu vacib məsələyə yönəltməyə çalışırıq. Qasım müəllim çox  gözəl dedi, belə bir düşməni olan xalq həmişə ayıq olmalıdır. Bəzən deyirlər ki, ermənilərin yalnız elitası, ayrı-ayrı nümayəndələri belədir. Amma mən belə hesab etmirəm, ermənilər kütləvi şəkildə, ən adi nümayəndəsindən tutmuş, elitasına kimi hamısı ermənilikdə, yəni erməni milli ideyasında birləşirlər. Hətta bir-birinə qanlı düşmən olan  ayrı-ayrı qruplar da o nöqtədə birləşirlər. Kifayət qədər fitnəkardılar və məkrlidilər. Hətta öz cinayətlərini belə qarşı tərəfin üstünə atırlar. Biz belə bir xalqla üz-üzəyik.

 

Fuad Babayev: Bu konfrans Respublika elmi konfransıdır. Amma xaricdən qonaqların, xarici tədqiqatçıların dəvəti nəzərdə tutulurmu?

 

Vahid Ömərov: Xeyr. Bu sırf olaraq Respublika konfransıdır.

 

Qasım Hacıyev: Keçən ilki konfransımızda dünya ölkələrindən yaxşı, ciddi alimlər gəlmişdi. Düzdür, Musa müəllimin tapşırığı ilə o məqalələrə  biz ciddi  baxırdıq  ki, orada səhvlər getməsin. Tarixi səhv yalnız elmi  səhvdirsə, siyasi səhv daha qorxuludur. Ona görə çox ciddi tapşırıq almışdıq və ciddi də riayət etdik. Hətta deyim ki, Rusiya Elmlər Akademiyasından göndərilən məqaləni mən iki dəfə diqqətlə oxudum və dedim ki, bu məqalə bizdə getməməlidir.  Məqalədə Rusiya-İran, İran və Türkiyə münasibətlərindən danışılırdı. 10-12 səhifəlik məqalədə bir neçə dəfə Mikoyandan iqtibas gətirilib. Vahid müəllimin dediyi kimi, bu konfrans sırf respublika konfransıdır. Azərbaycan daxilindən alimlər, tələbələr, magistrlər, doktorantlar iştirak edəcək. Bütün bunlar hamısı Azərbaycan tarixinin problemlərini öyrənmək istiqamətinə yönəldilib, tariximizi unutmamalıyıq.  Hamımızın bir məqsədi odur ki, tariximizin nə qədər əskik, nə qədər nöqsanlı cəhətləri var, onları düzəldək. Mən həm tarixçiyəm, həm də arxeoloq.  Arxeologiyada dəqiqlik daha çoxdur. Ona görə də qiymətli materiallarımız çoxdur. Amma təəssüflər olsun ki, sovetlər dövründə Azərbaycan tarixi, Vətən tarixi tamamilə tərsinə  yazılıb. O baxımdan belə konfransların keçirilməsi aktualdır və onlara çox böyük ehtiyac var. İnstitutun direktoru Musa Qasımlı də yüksək səviyyədə bunu  təşkil edir.

 

Gündüz Nəsibov: Qasım müəllim, bu konfransın materiallarının xarici dillərə, xüsusilə rus dilinə tərcüməsi məsələləri  olacaqmı? Çünki 1948-53-cü il deportasiyaları  ilə bağlı internetdə rus dilində demək olar ki, heç nə yoxdur. Olanlar da Azərbaycan alimlərinin məqalə və kitablarıdır. Hətta Yakovlev Fondu Stalin deportasiyaları ilə bağlı böyük bir kitab nəşr edib, orada da azərbaycanlıların deportasiyaları ilə bağlı heç nə yoxdur.

 

Qasım Hacıyev:  Bu, yaxşı sualdır. Bilirsiniz, tariximizdə elə çatışmayan  işlərdən biri də budur. Bu gün bizim qızlardan  biri yaxşı  tezis yazmışdı, ona bir az da mən əl gəzdirdim, bir-iki söz əlavə etdim. Vaxtında bizim tarixi proseslərimizə, tarixi faciələrimizə heç vaxt düzgün qiymət verilməyib. Bunu birmənalı şəklidə demək lazımdır. Bayaqdan ordan, burdan danışıram, indi konkret fakt deyim sizə. 1918-20-ci illlərdə istintaq komissiyası yaradılmışdı. Deportasiya olunan xalq qırılır, batır. İrəvandan tutmuş Zəngəzura qədər 200 kəndi dağıtmışdılar, yandırmışdılar, xaraba qoymuşdular. Bütün azərbaycanlı əhalinin çoxunu qırdılar, yarısı da deportasiya olundu. Həmin istintaq komissiyasının sənədlərinin bir vərəqini də çap etmədilər, halbuki 38-40 cildlik orada material var idi. Yalnız indi-indi çap olunur. Deməli, dünya buna göz yumur. 1948-53 ildə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyasına gör necə hiyləgər bir  don geyindiriblər. Guya ki, Azərbaycanda kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün bu mütəxxəsislərə ehtiyac var imiş.  Dağ yerində yaşayan adamları gətirdilər aranın isti yerinə – Salyanda, Muğanda bunların çoxu məhv oldu. İki yüz minə qədər adam rəsmi və qeyri-rəsmi o vaxt qovulmuşdu. Yazılanda yüz əlli min nəfər yazırlar. Onların bir qismi yenidən geri qayıtdı,  bir az da artıb-çoxaldılar. Amma yenidən o hadisələr təkrar olundu. Ermənilərin ermənisiz dövlət yaratmasına Avropa göz yumur.  Belə bir xalqa, belə bir topluma dövlət  yaradan dövlətlər, həm Avropa, həm də Rusiya sözsüz ki, onların etdikləri cinayətləri də ermənilərin ayağına yazmırlar. Gözümüzün qabağında  Xocalıda baş verən o boyda faciəni, soyqırımı etiraf etmirlər, etmək də istəmirlər.

 

Fuad Babayev: Vahid müəllim, Siz Gürcüstan elmi ilə təmasdasınız. Gürcüstan tarix elminin  ümumiyyətlə, bizim bu proseslərə, o cümlədən Cənubi Qafqazdakı deportasiya proseslərinə reaksiyası varmı? Yəni Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması bu elə  tək Ermənistanla Azərbaycanın problemi deyil axı.

 

Vahid Ömərov: Əvvəla, mən bizim hörmətli direktorumuz Musa müəllimə minnətdarlığımı bildirirəm. Qafqazşünaslıq İnstitutunda Azərbaycanda ilk dəfə gürcüstanşünaslıq şöbəsi yaradılıb. Gürcüstanşünaslıq şöbəsi Gürcüstanda gedən prosesləri, Cənubi Qafqazdakı qarşılıqlı münasibətləri öyrənən bir sahədir.

 

Fuad Babayev: Gürcüstan akademik tarix elminin bu hadisələrə reaksiyası varmı?

 

Vahid Ömərov: Açığını deyim, bəzən gözlənilməz hadisələrlə rastlaşırıq.  O gün hörmətli  Qasım müəllimlə bir gürcü tarixçisinin məqaləsini oxuduq.  Sanki gürcü alimi deyil, erməni tədqiqatçısı yazır. Erməni mənbələrinə istinad edir, ermənilərin yanaşmalarına söykənir. Bizim tariximizi, o cümlədən Qarabağın tarixini də erməni kimi araşdırır. Yazır ki, guya XI əsrdən bu mübahisə var. Qarabağ hər zaman Ermənistanın tərkibində olub. Axı XI əsrdə heç Ermənistanın özü olubmu ki, onun tərkibində də Qarabağ olsun.

 

Fuad Babayev: Bir var elm, biri də var anti-elm. Bu anti-elmdir. Nəyə söykənir bu təqdiqatçı öz mülahizələrində?

 

Vahid Ömərov: Bəli, bu anti-elmdir. Hər nədirsə, bu adam  düşmənə xidmət edir. Bizim düşmənimizə xidmət edir bu adam. Belələri bir deyil, iki deyil.  Amma Gürcüstan dövləti rəsmi  olaraq bizim problemlərimizə  beynəlxalq hüquq prinsipi ilə yanaşır. Tarix elminin bəzi nümayəndələri, müəyyən siyasətçilər, hətta jurnalistlər, müəyyən qüvvələr də var ki, fərqli mövqedən çıxış edirlər. Lakin bu yanaşmanı Gürcüstandakı  bütün   tarixçilərə aid etmək olmaz, orada da obyektiv yazanlar var. Yəni obyektiv yanaşma üsulu var. Ancaq ümumiyyətlə mən sizə deyim, Gürcüstanın öz tarixinə və bizim Gürcüstandakı azərbaycanlılara yanaşmada mən fərqli münasibət görmüşəm. Gürcüstanın mən məsələn, 1960, 1950 və 1940-cı illərdə yazılmış tarixini də oxumuşam, son dövrdə yazılmış tarixi də. Bunlar tamamilə bir-birindən fərqlidir. Əvvəllər nisbətən elmi həqiqəti qəbul edənlər və verənlər olub, hardasa onlarda elmi vicdan olub. Amma son dövrdə açıq-aşkar millətçi ruhda yazırlar. Hətta azərbaycanlıların orada məskunlaşma tarixini də özlərinə sərf edən tərzdə verirlər. Bizim Gürcüstandakı azərbaycanlılara da bu dərsliklər vasitəsilə özlərinə uyğun tarixi təlqin edirlər.

 

Fuad Babayev: Gürcüstan akademik  tarix elminin faktları ermənilərin xeyrinə saxtalaşdırması, etnik gürcünün “elmi məqaləni” az qala erməni mövqeyindən yazmasını nə ilə izah etmək olar? Bu primitiv xristian həmrəyliyidir, yoxsa istər demoqrafik potensial, istər təbii ehtiyatlar, coğrafi imkanlar, maddi imkan baxımından həqiqətən Cənubi Qafqazın lideri olan Azərbaycana qısqanc münasibət?

 

Vahid Ömərov: Ümumiyyətlə, Gürcüstan tolerant dövlətdir. Təxminən XIX əsrdən orada almanlar da gəlib yaşayıblar, yunanlar,  kürdlər, ləzgilər, osetinlər də. Abxaziyanın tarixi  bəlkə də Gürcüstanın tarixindən də qədimdir. Ayrıca bir çarlıq olub. Amma ümumiyyətlə, Gürcüstan tolerant ölkədir. Çünki öz ərazisində müxtəlif xalqlara yer verib. Bununla belə, Gürcüstanın siyasətçilərində tarixən azərbaycanlılarla müqayisədə ermənilərə fərqli münasibət olub. Həmişə belə olub, yəni onlar erməniləri özlərinə daha yaxın hesab ediblər.  Görünür, Siz demişkən, burada xristian həmrəyliyi var. Son dövrlərdə Azərbaycan bütün beynəlxalq layihələrdə Gürcüstana yer ayırdı, bu ölkəyə xoş məramla yanaşdı.  Yəni belə bir münasibət bizə göstərilsəydi, daha çox minnətdar olardıq.

 

Fuad Babayev: Deportasiya problemlərinin öyrənilməsində hansı boşluqlar var? Siz gənclərə, gənc tədqiqatçılara nəyi tövsiyə edərdiniz?

 

Qasım Hacıyev:  Tarixə həvəs göstərən adamlara biz də çox həvəslə yanaşırıq. Vahid müəllimin şöbəsində çalışanların çoxu gənclərdir.  Mən Tarix İnstitutunda çalışanda Qarabağ tarixinə aid 45 mövzu müəyyənləşdirmişdim. Onun 4-ü doktorluq, qalan 38-i isə fəlsəfə doktorluğu üçün nəzərdə tutulan mövzular idi. Həmin mövzulardan yalnız bir-ikisi qalıb, onlar da çətin mövzulardır. Ermənilərlə üz-üzə olduğumuza görə bu məsələdə daha dərinə getmək lazımdır. Ermənilərin Azərbaycanşünaslıq instutu var. Ayrı-ayrı türk və Azərbaycan dilləri kafedraları var. Nə qədər mütəxəssis yetişdiriblər. Amma biz bir az burada gecikmişik, gec tərpənmişik. Siz dediyiniz kimi  boşluqlar var, deportasiya mövzusu indiyə kimi dərindən öyrənilməyib. Bu öyrənilməli mövzudur. Azərbaycanda deportasiya muzeyi yaradılmalı, mövzu elmi-tədqiqat institutlarında öyrənilməlidir.

 

Fuad Babayev: Bu konfransla bağlı gözləntilərdən nədən ibarətdir? Qafqazda deportasiyalar mövzusunda keçiriləcək bu konfrans birincidir.  Bunun hansısa dövrülüyü varmı və davamı olacaqmı?

 

Qasım Hacıyev: Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə keçəndən sonra ermənilərin bu ərazilərə köçürülməsi başlandı. Həmin dövrdə azərbaycanlılara qarşı sıxışdırma əməliyyatı olub, amma  qırğın, soyqırımlar olmayıb. Daşnaksütyun yaranandan sonra Qafqazda bütün dinclik pozuldu.  Avropa dövlətləri tərəfindən erməni dövləti məsələsi qoyuldu. Loru dillə desək, bu o demək idi ki, biz sənin dərdini çəkirik, sən də bizim qarşımızda öhdəlik götürməlisən.  Həmin öhdəlik də nə idi? Türk dünyasını, Azərbaycanı və digərlərini qarışdırmaq. Əsrin əvvəllərində Sankt-Peterburqda  bunlara proqram yazılıb verilmişdi. Din xadimləri, diaspor təşkilatları bir də siyasi partiyalar qarşısında məsələ qoyulmuşdu, bir tərəfdən öz tarixini yarat, digər tərəfdən də ətrafdakıların, xüsusilə də azərbaycanlıların tarixini başqa istiqamətə yönlət. Tariximizin elə bir səhifəsi varmı ki, ermənilər ona aid kitablar yazmasın? Azərbaycanda 1930-cu illərdən sonra arxeologiya elmi rus emissarlarının rəhbərliyi altında rüşeym halında inkişaf etməyə başladı. Ondan 20-30 il əvvəl Ermənistanda, Gürcüstanda arxeologiya elminin inkişafı başlamışdı. Onların əsərləri çap olunurdu, azərbaycanlıların əsərlərini isə saxtalaşdıra bilməyəndə çap etmirdilər. O barədə sizə çox şey danışa bilərəm, bunlar çox geniş bir mövzudur. Amma deyim ki, bu mövzular davam etdirilməlidir. Azərbaycanda iki istiqamətdə öyrənilir tarix. Biri tarixi dövrlər üzrə, biri də tarixi problemlər üzrə. Bax bu problem hansı dövrdə olmasından asılı olmayaraq başlandığı dövrdən sonuna qədər sadəcə Azərbaycan tarixinin bir problemi kimi qoyulub. Bu problem də axıra qədər öyrənilməlidir. Çünki öyrənilməli şeylər də çoxdur burada. Çünki deportasiyalar da ancaq məqalələr şəklindədir.  Ermənistanın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı apardığı qırğın siyasəti, deportasiya və soyqırımlar ardıcıl şəkildə öyrənilməlidir. Deportasiya mövzusu Vaqif Abışov, Əsəd Qurbanov və Nazim Mustafa tərəfindən tədqiq edilib.  Amma Azərbaycan xalqına qarşı bütün deportasiyaları geniş tədqiq etmək olar. Bizim çap edəcəyimiz tezislər də əslində istiqamətlərdir. Onlar genişliklə daha ardıcıllıqla tədqiq olunmalıdır.

 

Gündüz Nəsibov: Konfransla bağlı məlumatda Cənubi Qafqazda deportasiyalar və Şimali Qafqazda deportasiyalar istiqamətləri qeyd olunur. Bu deportasiya hüququ termin kimi gəncdir, zaman çərçivəsi nə qədərdir?

 

Qasım Hacıyev:  Şimali Qafqazda da deportasiyalar var idi. Oradakı deportasiyalar bir millətin, başqa millətlərə qarşı yeritdiyi deportasiyalardı. Məsələn, çeçenlərin oradan deportasiya olunması. Həmin vaxt Stalin dövrünə düşür. Amma Cənubi Azərbaycandakı deportasiyalar XX əsrin əvvəllərinə düşür. 1918-1920-ci illərdə Ermənistandan Azərbaycana qovulan əhalinin deportasiyası XX əsrin əvvəllərindən başlanılır. XX əvvəlləri, ortaları və sonlarında, bir əsrdə üç böyük deportasiya olub.

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az