“Kvartet”də politoloq, “1915. Osmanlı dosyesi” kitabının müəllifi Əli Hacızadə və tarix üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Şahmuradovla danışdıq.

Fuad Babayev: Qondarma erməni soyqırımının növbəti ildönümüdür. Orta statistik azərbaycanlıdan bu hadisənin qondarma olması ilə bağlı soruşanda çox güman ki, daha çox rəqəmlərin şişirdildiyini söyləyəcək.

 

Əli Hacızadə: Heç onu da çoxları söyləyə bilməyəcək.

 

Fuad Babayev: Elədir. Amma hər halda ermənilərin iddia etdikləri 1 milyon 500 min rəqəmi ifrat dərəcədə şişirdilib. Bu hadisənin nədən qondarma hesab edildiyini soruşanda tarixçilər və politoloqlar bəzən elə istilahlarla danışırlar ki, yalnız həmkarları onları başa düşürlər. Adi insanlar isə demək olar ki, heç nə anlamırlar.

 

Əli Hacızadə: Ya da özlərinə sərf edən tərzdə anlayırlar.

 

Fuad Babayev: Çox doğru qeyd edirsiniz. Elə ona görə də birinci sualı belə qoyuram: orta statistik informasiya istehlakçısı qondarma erməni soyqırımı haqqında nəyi bilir, onun arsenalında hansı informasiya var və nəyi bilməlidir?

 

 

Aqil Şahmuradov: Orta statistik informasiya istehlakçısının nəyi bilməsi ilə bağlı sual bir qədər mürəkkəbdir. Bu, bir sosioloji tədqiqatın mövzusu ola bilər. Amma biz də bu cəmiyyətdə yaşayırıq, müzakirə edirik. Birmənalı olaraq demək olmaz ki, cəmiyyət bu məsələyə tamamilə biganədir. Cəmiyyətin elmi kəsimi, universitetlərə, elmi tədqiqat və təhsil müəssisələrinə bağlı olan hissəsi hadisələrin mahiyyətini düzgün qiymətləndirmək baxımından bu və ya digər dərəcədə məlumatlıdır. Ən problemli yerimiz gənclərdir. Çünki yaşlı təbəqə və elm adamları peşə tələblərinə uyğun olaraq bu barədə istər-istəməz məlumatlıdılar. Amma gənclər ictimai fon yaradırlar. Ölkədən kənara çıxırlar, müxtəlif insanlarla ünsiyyətdə olurlar. Sosial şəbəkələrdən də görünür ki, bizim gənclərin fəallığı aşağıdır, dil bilmə səviyyələri qənaətbəxş olmadığından diskussiyalarda iştirak etmirlər və ya çox bəsit bir yanaşma sərgiləyirlər. Bəs bu nədən qayaqlanır? Hesab edirəm ki, bizdə təhsilin səviyyəsi qənaətedici səviyyədə deyil. Əsas biliklər ailədə və orta məktəbdə alınmalıdır. Əgər orta statistik ailədə kitabxana yoxdursa, ailədə kitab oxunmursa, bunu məktəbdən gözləmək əbəsdir. Biganələyin ikinci səbəbini mən kütləvi informasiya vasitələrində görürəm. Telekanallar 20 Yanvar və Xocalı soyqırımı ilə bağlı yetərincə verilişlər, informasiyalar təqdim edirsə, qondarma erməni soyqırımına demək olar ki, toxunmur.

 

Fuad Babayev: Belə deyə bilərikmi ki, orta statistik azərbaycanlı informasiya istehlakçısının “erməni soyqırımı” ilə bağlı məlumatı azdır?

 

Aqil Şahmuradov: Şübhəsiz.

 

Fuad Babayev: Və bunu əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa ehtiyac var. Əli müəllim, Siz bununla razısınızmı?

 

 

Əli Hacızadə: Təbii. Məlumat səthidir. İnandırım Sizi ki, heç Xocalıda nə qədər adam həlak olduğunu küçədə insanlardan soruşsaq, mütləq əksəriyyət cavab verə bilməyəcək. Hətta “erməni soyqırımı”nın 100 illiyi ərəfəsində mən özümün “1915. Osmanlı dosyesi.” kitabımla bağlı universitetlərə müraciət etdim ki, bu kitabı onların tarix və jurnalistika fakültələrində təqdim edək, yaxud verək ki, özləri yaysınlar, heç kəs istəmədi.

 

Fuad Babayev: Çox qəribədir. Yazılı müraciət etmişdiniz?

 

Əli Hacızadə: Xeyr, şifahi. Tanıdığım prorektorlara, mətbuat xidmətinin rəhbərlərinə müraciət etmişdim.

 

Aqil Şahmuradov: Düzü, mən inanmıram ki, hansısa universitetin bir yetkilisi belə bir qiymətli kitabla maraqlanmasın.

 

Fuad Babayev: Bəs imtinanın səbəbini necə izah etdilər?

 

Əli Hacızadə: Dedilər ki, onlar üçün maraqlı deyil. Tələbələr üçün maraqlı deyil. Bizim vəzifəmiz isə təklif etməkdir. Bu gün məlumat almağın ən asan yolu internetdir. Televiziyanın qabağında oturub, istədiyin verilişi gözləyə bilməzsən. Amma internetdə Vikipediya mövcuddur. Hətta ingilis və rus dillərini bilməyənlər üçün Azərbaycan versiyası da var. Və bu versiyada “erməni soyqırımı” ilə bağlı kifayət qədər məlumat var. Mənim işçilərimdən biri bu məqaləni işlədiyindən, bunu bilirəm. İnsanlar istəsələr, Vikipediyaya girib, bunu oxuya bilərlər. Amma kim bunu edir? Mən sosial şəbəkələrdə xaricdə çap olunmuş məqalələlərimi paylaşıram, Azərbaycan mediası üçün bunlar maraqlı deyil. Bu barədə sonuncu paylaşdığım yazım Xolokostla “erməni soyqırımı”nın müqayisəsi haqqında idi. Mən gedib bir yerdə şəkil çəkib, paylaşanda 150-180 nəfər tərəfindən paylanılır, amma bu yazım 10-15 “like” qazandı. Halbuki dostluğumda 3700 adam və 600 izləyici var. Üstəlik dostluğumda yetərincə politoloq, jurnalist, millət vəkili var. Amma onlar üçün bu, maraqlı olmayıb. 24 aprel gələn kimi bizim özlərini solçu, demokrat, müasir və s. sayan adamlar sosial şəbəkələrdə yazacaqlar ki, erməniləri türklər qırıblar, burada bizim iştirakımız olmayıb, siz bunlarla nə üçün məşğul olursunuz və s. və i.a. Bu adamlardan soruşaq. Yaxşı tutaq ki, türklər bunları qırıblar, nə sən, nə mən bu hadisələrin şahidi olmamışıq, çünki hadisələr 1915-ci ildə olub. Baş verənlər haqqında yalnız kitablardan, yaxud da mənim kimi Türkiyədə baş nazirliyin arxivində işləməklə məlumat almaq olar. Ora getmisənmi, hansısa bir kitabı oxumusanmı, soruşsan, cavab verəcək ki, getməyib və oxumayıb. Bəs onda hardan bilirsən ki, türklər erməniləri qırıb? Cavab verir ki, mən belə hesab edirəm, amma tarix belə olmur. Tarix faktlar, dəlillər əsasında yazılır. Sadəcə olaraq belə sözləri söyləyənlər məlumatsızdır.

 

 

 

Fuad Babayev: Siz PR sahəsində də çalışırsınız. Nə edə bilərik ki, “erməni soyqırımı” haqqında məlumatları əyani şəkildə insanlarımıza çatdıraq? Problem zənbili ağır olan adamlar bəəzn belə məslələrlə maraqlanmağa imkan tapa bilmirlər.

 

Əli Hacızadə: Mən prinsipial olaraq bizim telekanallarımızı izləmirəm. Amma bilirəm ki, son bir neçə il ərzində bizim telekanllarda bu məsələ ilə bağlı bir dənə də olsa, keyfiyyətli veriliş olmayıb. Türkiyədə bu sahə üzrə çox gözəl mütəxəssislər var. Onları dəvət etmək, yaxud bağlantı yolu ilə söhbətləşməklə belə bir veriliş hazırlanmayıb. Nə üçün? Çünki bu verilişlərin reytinqi yoxdur. Qeyd etdiyiniz problemlər məndə də var. Amma bununla məşğul olmağa vaxt tapıram. Ermənistan əhalisi daha ağır iqtisadi problemlərlə yükləniblər. Lakin hansından soruşsan, bu məsələ ilə bağlı xeyli informasiyaya malikdir. Mən tez-tez xaricdə oluram. Xaricdə yaşayan və heç bir maddi problemi olmayan xeyli azərbaycanlı var. Onlar da bu hadisələr barəsində məlumatsızdılar. Ona görə də insanların başlarının öz maddi problemlərinə qarışmasını mən daha çox bəhanə sayıram.

 

Fuad Babayev: Bəs onda əsas problem nədir?

 

Əli Hacızadə: Biganəlik. Elə 1918-ci il soyqırımı ilə bağlı məlumatlı nə qədər azərbaycanlı var? 1918-ci il hadisələri 1915-ci il hadisələrinin davamıdır. Türkləri qətlə yetirənlər türklərin əks-hücumundan sonra bura qaçıb, bizimkilərin başlarına bu oyunu açdılar.

 

Aqil Şahmuradov: Mən deməzdim ki, orta statistik erməni gənci azərbaycanlı gəncdən daha çox vətənpərvərdir. Tarix tarixçi üçündür. Mən Azərbaycan telekanallarını izləyirəm. 1918-ci ilin mart hadisələri ilə bağlı AzTV-də gözəl xronikalar gedib. Tariximizlə əlaqədar Nazim Mustafanın məsləhətçisi olduğu maraqlı bir veriliş var. Köz tam sönməyib. Əsil problem ondadır ki, biz necə təqdim edirik? Auditoriyaya daxil olanda 20 nəfərdən 18-nin masasının üstündə hansısa bir kitab olduğunu görürəm. Mütaliənin səviyyəsi də son vaxtlar artıb.

 

Əli Hacızadə: Bəli, son vaxtlar artıb.

 

Aqil Şahmuradov: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası “erməni soyqırımı” ilə bağlı 3 cildlik gözəl əsər buraxıb. Amma qiyməti 100 manatdır. Bu qiymətə heç bizim özümüz kitab ala bilmirik. Türk telekanallarında “Diriliş Ərtoğrul”, yaxud “Qurdlar vadisi” kimi tarixi-siyasi filmlər gedir, maraqla baxılır. Biz tarixi məhz belə bir rakursda təqdim etməliyik. Dünyada ən yaxşı təbliğatçılar ermənilərdir. Onlar yalanların təbliğini öyrənib, ötürüblər.

 

Fuad Babayev: Biz 1905.az olaraq “Rəqəmsal yaddaş” adlı kiçik bir rubrika yaratmışıq. Təxminən 1 dəqiqə ərzində maraqlı informasiya və rəqəmlər səsləndirilir.

 

 

Aqil Şahmuradov: Bir neçə il əvvəl metrolarda reklam üçün monitorlar quraşdırılmışdı. Əgər həmin monitorlarda bu tipli məlumatlar yerləşdirilsə, insanlar bir neçə dəfə bu məlumatı görəndən və o alt yaddaşa hopandan sonra, düşünməyə məcbur olacaqlar. Britanika Ensiklopediyasında Birinci Dünya müharibəsi ərzində ölən ermənilərin sayının 600 min nəfər olduğu göstərilir. Təkrar edirəm, müharibə ərzində, 1915-ci ildə yox.

 

Əli Hacızadə: Bu rəqəmə həm də döyüşərək ölənlərin sayı daxildir.

 

Aqil Şahmuradov: Bu rəqəmi ermənilər indi az qala 2,5-3 milyona çatdırıblar.

 

Fuad Babayev: Söhbətimizin bu yerində gəlin, növbəti sualı cavablandıraq. 1915-ci ildə reallıqda nə baş verib?

 

Aqil Şahmuradov: 1915-ci ildə qeyri-adi heç nə baş verməyib. Müharibə şəraitində ermənilər rusların təhriki ilə təbəəsi olduqları dövlətə xəyanət ediblər. Üsyan edib, Türkiyənin şərqində etnik təmizləmə siyasəti həyata keçiriblər. Cənubdan, şərqdən, qərbdən təhlükəyə məruz qalan ölkə isə öz təhlükəsizliyi barəsində düşünməli idi. Bu zaman etnik təmizləmə ilə bağlı söhbət də getməyib. Ermənilər Tələt paşanın teleqramı ilə bağlı şişirdilmiş uydurmalar söyləyirlər. Əslində söhbət ermənilərin köçürülməsindən və onları ruslardan bir qədər aralamaqdan gedirdi. Payız, qış aylarında köç vaxtı ermənilərin bir qismi öldü, yaxud kürd kəndlərindən keçərkən özləri hücum edib və qarıdurmaya özləri şərait yaradıblar. Bu prosesdə itkilər də oldu və 300 minə yaxın insanın ölmə ehtimalı var.

 

Fuad Babayev: Aydındır ki, 1 milyondan artıq erməninin öldürülməsi sənədlərlə sübut edilə bilməz. Amma texniki cəhətdən bu mümkün idimi? Orada o qədər erməni var idimi?

 

Aqil Şahmuradov: Bu qədər erməni yox idi. Hələ bunların bir hissəsi də sağ qalmışdı. 40 mini Azərbaycana, 60 mini Gürcüstana, bir hissəsi Rusiyaya köç etdi. Bu ermənilərin sayı nə qədər idi ki?

 

 

Əli Hacızadə: Mən Tələt paşa ilə Ənvər paşanın yazışmalarını oxumuşam. Türklər ərəb qrafikası ilə yazıları latın qrafikasına keçiriblər. Hətta Tələt paşa ermənilərin heyvanları üçün baytar olmasının vacibliyini irəli sürür, digər şərtlər qoyur və bildirir ki, başqa maneələr yoxdursa, onlar köçürülsün. Söhbət 6 şərq vilayətindəki ermənilərin deportasiyasından gedir. İstanbulda yaşayan, siyasi fəaliyyətlə məşğul olmayan və imperiyaya qarşı çıxmayan ermənilərə heç kəs toxunmur. İstanbulda kifayət qədər erməni yaşayırdı və onlar elə orada da qaldılar. Mən bir Türkiyə qəzeti üçün material hazırlayıram. Erməni kilsəsinin 1912-ci ilə dair rəqəmləri var. 6 vilayətdə olan ermənilərin sayı ilə bağlı 1 milyon 112 min və ya 116 min kimi bir rəqəm göstərir. Ermənilərin öz mənbələrində 350 min erməninin Rusiyaya keçdiyi yazılır. Poqos Nübar paşanın savaşdan sonra 18 dekabrda Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə yazdığı məktub var. Yazır ki, hal-hazırda deportasiya olunan 600-700 min erməni qaçqını var. Bunlar müttəfiqlərin nəzarətində olan ərazilərdə yerləşiblər və məlum olmayan sayda erməni də səhralarda dolaşır. Üstəlik sənədlər də var ki, ermənilər köçürüldükləri ərazilərdən İstanbula qaçıblar. Deməli, ya bunlar yalan danışır, ya da rəqəmləri şişirdirlər. Öz rəqəmləri ilə onların yalanlarını sübut etmək olar.

 

Fuad Babayev: Deməli, qondarma erməni soyqırımı dedikdə, qondarma sözü daha çox öldürülənlərin sayının şişirdilməsinə aiddir? Bəs soyqırım faktının olduğunu necə inkar etməliyik?

 

Əli Hacızadə: Bir xeyli erməninini kürdlər öldürüb, ermənilər də xeyli kürd öldürüblər. Onlar arasında ədavət bu hadisələrdən xeyli əvvəldən var idi. Həmin vilayətlərdə türklər az idi, əsasən kürdlər yaşayırdı. Ermənilər oradakı əhalinin 38 faizini təşkil edirdilər. Ermənilər də köç zamanı kürd kəndlərindən keçəndə kürdlər hücum edib, erməniləri öldürürdülər. Bu barədə türk jandarmının raportlarında da qeydlər var. Çünki kürdlər köçü müşayiət edən türk əsgərlərini də öldürürdülər. 1919-cu ildə müttəfiqlər İstanbulu işğal edirlər və 100-dən artıq türkü bu “soyqırım” bəhanəsi ilə Maltaya sürgün edirlər və orada məhkəmə qururlar. Lakin bir dənə də olsun, sənəd tapa bilmirlər. Erməniləri öldürün, yaxud ölmələrinə şərait yaradın deyiləcək bir sənəd də yoxdur. O zaman heç “genosid” termini də yox idi.

 

Aqil Şahmuradov: Bu hadisələrdən danışanda birtərəfli qırğınlardan danışmaq düzgün deyil. Ermənilər özlərindən də çox türkü və kürdü qətlə yetiriblər. Eyni proses bizim Qafqazda – Qarabağda, Naxçıvanda, İrəvanda da gedirdi. Rus mənbələrinə görə yüzlərlə kənd yerlə-yeksan edilmişdi. “Genosid”in beynəlxalq hüquqda aydın tərifi verilir: irqi, dini, milli mənsubiyyətinə görə qırğınlara məruz qalınması. Maraqlı bir məqam ondan ibarətdir ki, soyqırım olub-olmamasını Haaqa məhkəməsi müəyyənləşdirə bilər. Soyqırıma məruz qaldığını iddia edən tərəf sənədlərini təqdim edir, araşdırılır və məhkəmə qərar verir. Nədənsə ermənilər bu məhkəməyə müraciət etmirlər.

 

Fuad Babayev: Amma bu, soyqırımının ABŞ-ın əksər ştatları, bir sıra dövlətlər tərəfindən tanınmasına mane olmur.

 

 

Gündüz Nəsibov: Niyə ermənilər bu hadisələrdən 50-60 il keçdikdən sonra “soyqırımı”nın tanınmasını tələb edirlər?

 

Əli Hacızadə: Əslində 1920-22-ci illərdə də bu barədə kitablar, məqalələr və s. var idi. Amma daha fəal surətdə ermənilər “soyqırımı”nın tanınmasını 1960-cı illərin sonlarından tələb etməyə başladılar. “Daşnaksütyun” partiyasının bir qrupu var. Bu qrup ona görə bu hərəkata başladı ki, ermənilər assimilyasiyaya uğrayır, dillərini unudurdular. Bir on il sonra pulunu soymağa, vəsaiti hesabına yaşadıqları erməni qalmayacaqdı. Buna görə də 1940-50-ci illərdə başlanan prosesin miqyası daha da genişləndi. 1972-ci ildə Qurgen Yanikyan 2 türk diplomatını öldürür və onu həbs edirlər. Beləcə məsələ KİV-in hədəfinə çevrilir. Çünki Kaliforniyada 2 diplomatın öldürülməsi böyük rezonans doğuran xəbər idi. Erməni diasporu bu məsələdən bacarıqla istifadə edir. Amerikada yaşayan bir qrup erməni üçün bu, çox gözəl biznesdir. Onların bütün fəaliyyəti bunun üstündə qurulub. Nyu-Yorkda illik büdcəsi 25-40 milyon dollar olan Zoryan İnstitutu var. Təsəvvür edin, ona rəhbərlik edən, karyerasını bu ideya üzərində quran insanlar var. Vank Qriqoryan, Murad Topolyan kimi insanlar var. Bunlar maraqlıdır ki, bu proses getsin. Proses getdiyi müddətdə onlar varlı ermənilərdən çox böyük pullar alırlar. Məsələn, yeni çəkilmiş “Vəd” filmi var. Büdcəsi 100 milyon dollardır. Söhbət bu qədər böyük məbləğlərdən gedir. Ona görə bu insanlar heç vaxt istəməz ki, bu məsələ bitsin və ya dünya onu tanısın.

 

Fuad Babayev: Belə demək olarmı ki, “erməni soyqırımı”nın gündəmdə qalması yalnız erməniliyin marağındadır? Bəlkə ondan dəyənək kimi istifadə etmək istəyən qüvvələr də var?

 

Əli Hacızadə: Təbii. Bu məsələ erməniliyin marağındadır. Amma vaxtı gələndə bundan istifadə edən qüvvələr də var. ABŞ, Avropa dövlətləri, İsrail, Rusiya və s. 1970-80-ci illərə dair Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin məxfi qrifli məruzəsində bildirilir ki, böyük ehtimalla Fransa kəşfiyyatı erməni terrorçuları ilə razılığa gəlib və onlara öz ərazisində fəaliyyət göstərmək üçün “yaşıl işıq” yandırıb. O vaxt hələ Orlidəki terror olmamışdı. Orlidəki terrorda əli olan terrorçunun saxlanılıb, ertəsi gün azad edilməsi, sonra yenidən saxlanılıb buraxılması göstərir ki, ya sən bunlarla əlbirsən, ya da sənin dövlətində özbaşınalıqdır, polis tutur, kəşfiyyat buraxır. Fransa isə özbaşınalığın tüğyan etdiyi dövlətə heç bənzəmir.

 

Aqil Şahmuradov: Ermənilərlə bağlı məsələlərin ermənilərin özləri tərəfindən qaynaqlandığını söyləmək düzgün deyil. 1877-78-ci il müharibəsindən bəri ermənilər iri dövlətlərin əlində geosiyasi konyukturaya işləyən bir vasitədir. 1879-cu ildə Hələbdəki rus konsulunun katibi Lundeks Qafqaz cəbhəsi komandanlığına gizli bir məktub yazmışdı. Qeyd edilirdi ki, Qafqazda xristian erməni dövlətinin olması bizim üçün türk dövlətinin olmasından əlverişlidir. Konsul İvanov da bunu təsdiq etmişdi. Bu yazışmalar göstərir ki,  ermənilərdən soruşmadan onların müqəddaratını həll edirdilər. Rusiya strateji cəhətdən erməni dövlətinin yaradılmasını bəlkə də istəyərdi, amma imperiyanın marağında deyildi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra yəhudi soyqırımının tanınması və almanların kompensasiya ödəməsi bəzi erməni dairələrini də “soyqırımı”nın tanınmasına həvələndirə bilərdi. Amma ermənilərin “soyqırım” tələbini şişirdən sovet dövləti oldu. Bu tələbi “soyuq müharibə” və Türkiyənin də NATO üzvü olması kontekstində axtarmaq lazımdır.

 

Əli Hacızadə: Sovet İttifaqının burada rolu əslində böyükdür. Mən kitabı yazanda bir köhnə Los-Anceles qəzetində Monte Melkonyanın valideynləri ilə bir müsahibə oxudum. Melkonyan Berkli Universitetini bitirmişdi, beş dil bilirdi. Onlar Melkonyanı Beyrutda ziyarət etmələrindən danışırlar. ASALA-nın Beyrutdakı qərargahı 5-6 mərtəbəli binanın son mərtəbəsində yerləşirmiş. Binanın özü isə Fələstin Azadlıq Təşkilatının qərargahı idi. Fələstin Azadlıq Təşkilatının əsas sponsoru Sovet İttifaqı idi. Təsəvvür edirsinizmi, Sovet İttifaqının xəbəri olmadan onun maliyyələşdirdiyi təşkilat binasının bir mərtəbəsini ASALA-ya verə bilərdimi? ASALA-nı bəlkə də Sovet İttifaqı yaratmamışdı, amma formalaşmasında SSRİ böyük rol oynamışdı. Onlar Fələstin Azadlıq Təşkilatının düşərgələrində təlim keçirdilər. Məqsəd NATO üzvü Türkiyənin başına bəla açmaq idi. ASALA getdikdən sonra isə onun yerinə PKK gəldi.

 

 

Gündüz Nəsibov: Ermənilər qondarma soyqırımından danışanda Birinci Dünya müharibəsi dövründə ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri olmuş Morqentaunun “Bir səfirin hekayəti” kitabına, bədnam İstanbul hərbi tribunalının sənədlərinə və s. istinad edirlər. Bəs biz “erməni soyqırımı”nı inkar edən hansı nüfuzlu mənbələri göstərə bilərik?

 

Əli Hacızadə: 1960-cı illərdən başlamış 2002-ci ilədək türklər bu istiqamətdə müəyyən işlər görüblər. Onlar Amerika və İngiltərədə bəzi yəhudi əsilli tarixçilərə kitablar yazdırıblar – Günter Levi, Bernard Şou, Bernard Lyuis, Makkarti və s. Bernard Lyuis Qərb dünyasında çox məşhur tarixçidir. Bu hadisələr haqqında onun 2-3 gözəl kitabı var. Həmçinin maraqlı müsahibələri, məqalələri də var. Düzdür, ermənilər türklərin gördükləri işdən on qat çox iş görüblər. 2007-ci ildən bu istiqamətdə görülən işlərə maliyyə ayrılması dayandırılıb. Bu dövrdən sonra türklərin demək olar ki, bu istiqamətdə heç bir fəaliyyətləri yoxdur. Söhbət əlbəttə ki, dünya miqyasında görülən işlərdən gedir. Türklər bu istiqamətdə fəaliyyəti dayandırdıqdan sonra ermənilər daha sürətlə irəli getdilər. Ermənilər səviyyəli tarixçiləri bol-bol satın alırlar.

 

Aqil Şahmuradov: Biz tarixçiləri satın alıb, kitablar yazdırsaq belə, nəticə dəyişməyəcək. Çünki dünya həqiqətin nədən ibarət olduğunu bilir. Ermənistan arxivlərini açmır. Heç kəs də buna görə Ermənistana təzyiq etmir. Fakta qarşı arqument yoxdur. Faktları daha çox ortaya qoymaq lazımdır. Türk Tarix Qurumu bu istiqamətdə əməli işlər görür və qiymətli əsərlər ortaya qoyur.

 

Əli Hacızadə: Amma Türk Tarix Qurumu dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmir. Mən dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən işləri nəzərdə tuturam.

Fuad Babayev: Sonda soruşmaq istərdim, nə etməliyik ki, adi, imkanları məhdud olan insanlar da bu hadisələr haqqında məlumatlı olsunlar?

 

Əli Hacızadə: Mən bu kitabı yazanda dostlarıma – tarixçilərə, jurnalistlərə dedim ki, bunu ona görə yazıram ki, “Book”a yerləşdirəcəyəm. Hamı bir ağızdan dedi ki, nə danışırsan, ermənilər onu orada sildirəcəklər. Cavab verdim ki, mənim kitabımı silə bilməzlər. Maraqlıdır ki, bunu deyənlər heç kitablarını orada yerləşdirməyə cəhd də etməyiblər. Şərtlərini oxudum, ona uyğunlaşdırıb, göndərdim. 3-4 saatdan sonra cavab gəldi ki, kitabınız on-layn kitabxanaya yerləşdirilib. 2012-ci ildən kitab oradadır. Ermənilər cəhd etsələr də, çıxara bilməyiblər. Mən ona görə də hamıya məsləhət görürəm ki, alınmadı demədən, əvvəlcə cəhd edin.

 

Aqil Şahmuradov: Biz bəzən məsələlərə əks istiqamətdən yanaşırıq. Özümüz inanmadıqlarımıza dünyanı inandırmağa çalışırıq. Biz həqiqətləri ilk növbədə öz cəmiyyətimizə çatdırmalıyıq. Bu söhbətə özümüz inanırıq. Axşam ailədə bunu övladımıza danışmalı, onu da öz dostlarını inandırmağa təşviq etməliyik. Kütləni ən çox çıxışı olan əmtəələrin – tutaq ki, siqaret qutusunun üstündə olan yazı ilə məlumatlandırmalıyıq. Köynəyin üstündə olan yazı ilə məlumat verməliyik. İnsanların çox olduğu yerlərdə reklam tablolarında bu barədə informasiya vermək olar. Kütlənin çıxışı olan nöqtələri və başa düşdüyü dili müəyyənləşdirmək lazımdır.

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az

 

Material ilk dəfə 24 aprel 2017-ci ildə dərc edilib