Tanınmış Azərbaycan tarixçisi, “Xocalı soyqırımı: səbəblər, həyata keçirilmə üsulları və nəticələri”  kitabının müəllifi Boran Əziz www.1905.az portalının suallarını cavablandırdı.

 

 

– Boran müəllim, 90-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqı süqut etdi. Və ən azı 2 illüziya da həmin o illərdə aradan qalxdı. Bu illüziyalardan biri 1990-cı ilin 20 Yanvarında aradan qalxdı. Çünki, belə bir təsəvvür var idi ki, sovet əsgəri sovet vətəndaşına atəş açmaz. İkinci illüziyanın aradan qalxması isə Xocalı soyqırımının baş verdiyi o məşum gecəyə təsadüf edir. Çünki, yaddaşımızın bir az qısa olması üzündən biz erməniləri uşağa, qadına, köməksiz insanlara atəş aça biləcək, onları vəhşicəsinə qətlə yetirə biləcək bir toplum saymırdıq. Amma, Xocalı soyqırımı bu illüziyanı da bizim əlimizdən aldı.

 

– Təşəkkür edirəm. Çox maraqlı yanaşmadır. Əvvəla deyim ki, doğru olaraq Siz də soylədiniz ki, Xocalı soyqırımı birdən-birə, təsadüfi, bir qrup özünübilməz insanın impulsiv hərəkətinin nəticəsi deyil. Xocalı soyqırımı əvvəlcədən ciddi şəkildə düşünülmüş, işlənib hazırlanmış böyük bir planın tərkib hissəsidir. Bu plan təkcə o soyqırım ərəfəsində də işlənib hazırlanmamışdı. Çox maraqlıdır ki, Xocalı soyqırımında iştirak edən 366-cı motoatıcı alay hələ 1985-ci ildə Gəncədən Xankəndinə köçürülüb yerləşdirilmişdi. Axı niyə? 1985-ci ildə hələ heç bir hadisə yox idi. Hələ üfüqdə heç nə görünmürdü. Demək gələcəkdə onlar SSRİ-nin cənub sərhədlərində hansısa proseslərin gedəcəyindən artıq məlumatlı idilər. Digər bir məsələ 80-ci illərin sonlarından SSRİ-nin dağılması və ayrı-ayrı respublikaların öz müstəqillikləri uğrunda apardıqları mübarizə ilə bağlıdır. SSRİ də bir tərəfdən buna olduqca qısqanc yanaşırdı, amma çox qəribədir ki, nə qədər paradoksal görünsə də özü də bir tərəfdən bu məsələlərə rəvac verirdi. Bütövlükdə, Xocalı soyqırımı bizim Qarabağ faciəsinin bir parçasıdır. Daha geniş götürsək, bu SSRİ-nin müsəlman və Türk dünyasına, Şərq xalqlarına qarşı yeritdiyi siyasətin bir parçasıdır. O dövrki Rusiyanın isteblişmenti, siyasi və hərbi rəhbərliyi bir tərəfdən artıq SSRİ-nin parçalanmağa doğru getdiyini, bu respublikaların müstəqilliyinin qarşısının alınmaz olduğunu görüb, millətləri bir-birinin üzərinə saldırmaq siyasəti ilə buradakı prosesləri nəzarət altına almağa çalışırdı. Çox maraqlıdır ki, digər tərəfdən həm də Sovetlər Birliyini dağıtmaq istəyən qüvvələr bu məsələdə maraqlı idi. Əslində biz bəzilərinin söylədiyi kimi ermənilərlə qarşılaşmamışıq. Biz iki böyük qüvvənin, onların xüsusi institutlarının işləyib hazırladığı planın qurbanı olmuşuq.

 

– Yəni SSRİ-ni dağıtmaq istəyən və SSRİ-ni qorumaq istəyən qüvvələr.

 

– Tamamilə doğrudur. Apardığımız araşdırmalarda gəldiyimiz qənaət birmənalı şəkildə bundan ibarətdir.

 

– Son nəticədə SSRİ-ni dağıtmaq istəyən qüvvələr qələbə çaldı.

 

– SSRİ-ni dağıtmaq istəyən qüvvələr qələbə çaldı. Amma bu gün ermənilərin törətdiyi vəhşiliyi çox qəribədir ki, onlar görmək istəmirlər. Biz nə qədər çalışsaq da, orada əsərlər yazmağa cəhd göstərsək də. Əslində çox gözəl bilirlər, sadəcə olaraq görməzlikdən gəlirlər. Çünki, ermənilərin onlara qarşı xidmətləri var. Ermənilər o xidmətin haqqını istəyir. Yəni biz SSRİ-ni dağıtdıq, onun haqqını verin. Amma, ermənilər eyni zamanda Rusiyanın forpostu funksiyasında da çıxış edirlər. Yəni bu ikili funksiyanı onlar məharətlə daşıyırlar. Həm də onların tarixən Qafqazda guya Avropa üçün təhlükə törədə biləcək İslamın qarşısında duran yazıq, fağır, məzlum bir millət obrazı da var. Ona görə də biz necə bir ciddi qüvvələrlə qarşılaşdığımızı ilk növbədə dərk etməliyik. Yəni bunu sadəcə dəyənəklə, əlimizdə qəzet yelləməklə düşməni buradan çıxarmaq və ya ona lazımı cavab vermək mümkün deyil. Bütün bunların hamısının mərkəzində birmənalı şəkildə Azərbaycanın müstəqilliyinə mane olmaq dayanır. Azərbaycan nə qədər müstəqilliyə can atırsa, onu müxtəlif yollarla bu yoldan çəkindirmək və yenidən əvvəlki o tabe statusuna qaytarmaq, canişinlik ərazisinə və yaxud vilayətinə çevirmək cəhdi var.

 

– Boran müəllim, bir sualim var. Mixail Qorbaçov Sizin dediyiniz o iki düşərgənin hansında yer alırdı? Belə təsəvvürlər var ki, Qorbaçov Qərbin casusu kimi Sovet İttifaqını dağıtmağa rəvac verəcək addımlar atırdı.

 

– Əlbəttə bunu demək üçün əlimizdə fakt təbii ki, yoxdur. Amma məntiq var. Biz onun tətbiq etdiyi siyasəti ardıcıl olaraq düzüb onlara nəzər salsaq, onların arasında ciddi bir bağlılıq olduğunu görərik. Əvvəla, Qorbaçovun Qazaxıstanda həyata keçirdiyi siyasət, Dinməhəmməd Əhmədoviç Kunayevi üz-gözündən əyyaşlıq yağan Kolbin adlı şəxslə əvəz edəndən sonra orada məlum hadisələr baş verdi. Sonra isə Gürcüstanda, Moldovada, Ukraynada, 1989-cu ildə Baltikyanında və digər yerlərdə ardıcıl olaraq bu işlər həyata keçirildi. Ardınca Dağıstanda, eyni zamanda Azərbaycanda. Demək, burada hansısa məqsədyönlü siyasətdən söhbət gedə bilərdi. Bu təsadüfi məsələ deyildi. Ona görə də SSRİ-nin rəhbərliyi o məqsədlərini həyata keçirəndə Qafqazdakı məsələni daha da alovlandırdı. Balkanlardakı hadisələri götürək. Əslində SSRİ-ni dağıtmaq üçün  ilkin olaraq  həmin məsələlər orada tətbiq olunmağa başladı. Həmin siyasət SSRİ-yə tətbiq olunanda Balkanlarda buraxılan səhvlər burada aradan qaldırılırdı və nəhayət öz istəklərinə nail oldular. Belə bir dalğada Azərbaycanda da milli-azadlıq hərəkatı başlamışdı və müstəqillik uğrunda mübarizə gedirdi. Bu xalqı elə cəzalandırmaq lazım idi ki, onlar müstəqillikdən ümumiyyətlə söhbət aparmasınlar. Ona görə əvvəlcə kiçik Xocalını doğru qeyd etdiyiniz ki, 1990-cı ilin Yanvarında Bakıda, ondan sonra Dağlıq Qarabağdakı Meşəlidə, Qaradağlı kəndində törətdilər.

 

– Xocalıya 10 gün qalmış bu faciə Qaradağlıda oldu.

 

– Tamamilə doğrudur. Bu qırğınlardan sonra əhalinin yenə müstəqillik fikrindən daşınmadığını gördükdə daha geniş miqyasda həyata keçirdilər ki, xalqı ümumiyyətlə dərin bir şoka salsınlar. Bizi əlbəttə bü gün bir şey düşündürür ki, Xocalı soyqırımı baş verməyə bilərdimi? Birmənalı şəkildə deyə bilərik ki, bəli. Amma, bunun üçün bu xalq öz müstəqillik ideyasından əl çəkməli idi. Yenidən, əvvəlki kimi bizim şimal qonşumuzun bir əyaləti olmağa razılığını bildirməli idi. Ona isə həmin dövrdə nə bu xalq, nə də bu xalqın öndə gedən siyasi xadimləri cəsarət edə bilməzdi. Xalq da bunu istəmirdi.

 

– Boran müəllim, 1992-ci ilin fevralın 25-dən 26-na keçən gecə baş vermiş Xocalı soyqırımı növbəti mərhələdə bizim rayonların itirilməsində hansı rolu oynadı? Xocalının yaratdığı xofu nəzərdə tuturuq.

 

– Doğrudan da onun təsiri vardı. Əvvəla, onu deyim ki, mən də həmin hadisələr vaxtı Bakı Dövlət Universitetinin hüquqşünası Tofiq müəllimlə birlikdə Xocalı ilə sərhəd bölgəsində idim. Azərbaycanın MDB-yə girmədiyini gördükdə SSRİ rəhbərliyi xalqa qarşı daha böyük cəzalandırma taktikasını seçdi. Xocalı ilə Ağdamın Şelli, Qaradağlı kəndləri var. Qaraqaya deyilən ərazidə rus ordusuna məxsus olan tanklar dayanmışdı və hər saat Xocalıya getmək əmrini gözləyirdilər, start vəziyyətdə idilər. Demək olar ki, biz də onların yanından əl çəkmirdik. Gecə-gündüz keşik çəkirdik ki, hücum etsələr, biz də orada olaq. Ona görə, əlbəttə, o əhalinin içərisində xof yaranmasında təbii ki, Xocalı soyqırımının birbaşa təsiri vardı. Amma mən dinc əhalinin günahlandırılmasının tərədafdarı deyiləm. Çünki, döyüş dinc əhali ilə təpədən dırnağa kimi silahlanmış rus ordusu və onların tərkibində vuruşan ermənilərlə gedirdi. Bunun nə qədər çətin olduğunu mən Ukrayna ilə müqayisə edərdim.  Burada söhbət dinc əhalinin qorxub-qorxmamasından getmir. Söhbət əlisilahlı, tankla gələn ordunun qabağına necə çıxmaqdan getməlidir. Ona görə də, əlbəttə həmin dövrdə əhali həqiqətən Xocalı faciəsinin dəhşətindən tam ayılmamışdı. Xüsusilə mən Xocalıda həlak olanların Ağdama gətirilməsinin, məsciddə yuyulmasının şahidi oldum. O insanda çox ağır iz buraxır. Uzun müddət adam insan olduğuna da nifrət edirdi. Belə aciz olduğuna görə özünü qınayırdı ki, yaşamağa dəyərmi? Amma sonra anladıq ki, bəli, dəyər yaşamağa. Çünki, düşmənin də məqsədi elə bizi sındırmaq idi. Ona görə tədricən əlbəttə o şokdan ayılmaq və özünə gəlmək üçün zamana ehtiyac var.

 

 

– Boran müəllim, biz bir məsələyə də toxunaq. Bilavasitə elə Sizin “Xocalı soyqırımı: səbəblər, həyata keçirilmə üsulları və nəticələri” kitabı və ola bilsin hansısa parametrlərinə görə bu kitabla müqayisə oluna biləcək tədqiqat işlərinə. Siz bir peşəkar tədqiqatçı, tarixçi alim kimi 25 il bundan əvvəl törədilmiş Xocalı faciəsini və onun fəsadlarının bizim tarix, bizim siyasi elmlər tərəfindən öyrənilməsini necə dəyərləndirirsiniz?

 

– Mənim birmənalı fikrim bundan ibarətdir ki, bu daxili, siyasi çəkişmə alətinə qətiyyən çevrilməməlidr. Çünki, açığı onda gərək bizi dəhşətli şəkildə qıranla yox, daxildə bir-birimizlə mübarizə aparaq. Düşmənin məqsədlərindən biri də budur. Ona görə bu məsələni qoyuruq bir tərəfə. Mənim düşüncəmə görə, Xocalıdakı insanlar Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizədə qurban gedən şəxslərdir. Ona görə də bizim onlara minnətdarlıq borcumuz var. Xocalı soyqırımını da qanla yazılmış bir qəhrəmanlıq tarixi kimi görürəm. Mən hər il Xocalı soyqırımı günündə üz cırmağın, ağlamağın da qətiyyən tərəfdarı deyiləm. Hesab edirəm ki, bu əlbəttə kədərli hadisədir. Ona görə də mən hesab edirəm ki, biz istər Xocalı soyqırımı, istərsə də bundan əvvəl qeyd etdiyim Meşəli, Qaradağlı kimi hələ tam işıqlandırılmayan soyqırımlar daha geniş tədqiq olunmalıdır. Birinci növbədə öz əhalimizə, ikinci növbədə xaricə çatdırılmalıdır. Amma, bunun üçün biz yalnız və yalnız faktlara əsaslanmalıyıq. Həm də bir məsələni mənim zənnimcə, xüsusilə qabarıq göstərməliyik. O da ondan ibarətdir ki, hər il fikir verirsinizsə, haqlı olaraq bəşəriyyət alman faşizminin üzərindəki qələbəni qeyd edir. Amma, təəssüf ki, onlar bir şeyi unudurlar. Erməni faşizmi alman faşizmindən bəşəriyyət üçün əslində daha təhlükəlidir. Çünki, alman faşizmi işğal etdiyi ərazilərdə demək olar ki, maddi mədəniyyət nümunələrini məqsədyönlü şəkildə dağıtmırdılar və yaxud da dinc əhali almanların işğal etdiyi ərazilərdə qalıb yaşayırdılar.

 

Amma ermənilər haqqında bunu demək mümkün deyil. Onlar əvvəla “yandırılmış torpaq” taktikasını həyata keçirirdilər. Onu da vaxtilə Əfqanıstanda sovet qoşunları sınaqdan çıxarıb.

 

Ermənilər bütövlükdə bəşəriyyət tarixini öyrənmək üçün, insanların yaranması, əmək alətləri kəşf etməsi və Yaxın Orta Şərq ölkələri ilə ictimai-iqtisadi əlaqələrini öyrənən maddi mədəniyyət nümunələrini məhv ediblər. İkinci bir aspekt. Ermənilər həmişə güclünün yanında vaxtında olmaq məsələsini çox gözəl duyurlar və dərhal həyata keçirirlər. Tarixən, biz bunu Sasanilərin dövründə də, ərəblərin dövründə də görürük. Məsələn, ərəblərin dövründə 704-cü ildə erməni katalikosu İliyanın xəlifə Əbd ül Malikə məktubu var. Çox məşhur məktubdur. Bunlar bizim tədqiqatçıların da əsərlərində verilib. O məktubda İliya Xəlifəni köməyə çağırır ki, Alban katalikosu kilsələrdə dualarında sənin adını çəkmir, Bizans imperatorunun adını çəkir. Sən qoşun göndər ki, onları cəzalandıraq və o da 705-ci ildə qoşun göndərərək bunları məhv edir və buraların bütün idarəçiliyinə ermənilərə tapşırır. Amma sonralar Xilafət zəifləyəndə ona arxadan birinci zərbə vuran da ermənilər oldu. Səlcuqlar gələndə onun yanında dərhal növbə tutan ermənilər idi, monqollar gələndə səlcuqlara arxa çevirən, monqollara səlcuqların zəif yerlərini göstərən də məhz ermənilər oldu. Səfəvilər və digərlərinin vaxtında onlar öz xislətlərindən əl çəkməmişdilər. Bu gün ermənilərə kömək edən beynəlxalq güclər unutmasınlar ki, imperiyaların yaranması, inkişafı və süqutu tarixi qanunauyğunluqdur. Hansı imperiya indiyə kimi əbədi yaşayıb? Onlar da zəifləyəndə əmin olsunlar ki, bu gün arxasında durduqları həmin ermənilər onlara da xəyanət edəcək və o dövlətlərin dağılmasında, onların əhalisinin cəzalandırılmasında əsas rol oynayacaqlar. Biz onların diqqətinə bax buna çatdırmalıyıq. Dağlıq Qarabağa gələn ermənilər guya sayca çox olduqlarını əsas gətirərək özlərinə ərazi tələb edirlərsə, Kaliforniyada, Marseldə, Kubanda və ya Rostovda yaşayan ermənilərin də belə iddiaya düşəcəyi gün uzaqda deyil. Mənə elə gəlir ki, biz tədqiqatlarımızda da bu istiqaməti qabartmalıyıq. Onları başa salmalıyıq ki, biz əslində həm də bəşəriyyət üçün çalışırıq. Artıq bizim başımıza gələnlər gəlibdi, biz həm də onları ayıltmalıyıq ki, mədəni dünya, dünya düzəninə istiqamət vermək iddiasında olan qüvvələr özlərinin də gələcəkdə hansı böyük təhlükə ilə üzləşəcəyini indidən dərk etsinlər.

 

– Azərbaycan elmi, Xocalı soyqırımının çatdırılmasını yox, öyrənilməsi missiyasının öhdəsindən gələ bilibmi bu 25 ildə?

 

– Mən əvvəla deyim ki, Bakı Dövlət Universitetində diplom işi, magistr işi kimi bu mövzunu tələbələrə işlətmişəm. Hər il tələbələrə biz 10 sərbəst mövzu veririk. Hökmən hər il Xocalı və digər soyqırımlar öyrənilmək üçün tələbələrə verilən mövzular siyahısında olur. Əlbəttə Xocalı soyqırımı ilə bağlı elmi tədqiqatlar, tarixi təhlil aparılmayıb desək yanılarıq. Hesab edirəm ki, bu ilkin başlanğıc səviyyəsindədir.

 

– Yəni gecikmirik ki? 25 il keçib biz hələ başlanğıc səviyyəsindəyik.

 

– Əlbəttə, gecikirik.

 

– Biz Xocalını əcnəbi tədqiqatçıların maraq dairəsinə salmaq üçün nə edə bilərik?

 

– Çox düzgün yanaşmadır. Tam səmimi deyirəm. Əvvəla sözün açığı bilmirəm ayrıca bir Soyqırım mərkəzi var, yoxsa yox.

 

– Siz Xocalını öyrənən bir mərkəzi nəzərdə tutursunuz?

 

 

– Ümumiyyətlə, soyqırımları öyrənən bir mərkəz. Onun bir bölməsi də təbii ki, ayrıca Xocalı soyqırımını öyrənən bir mərkəz olmalıdır. Bu mərkəzin də məqsədyönlü işlərindən biri Siz deyən kimi soyqırımın tədqiqinə xarici tədqiqatçıları cəlb etməkdən ibarət olmalıdır. O xarici tədqiqatçıya da hər cür şərait yaradılmalıdır.

 

Həm də onlara qrant verilməsi, onlara şərait yaradılması mətbuatda təbliğ olunmamalıdır.

 

Amma işin başqa tərəfi də var. 1918-ci ildə mart soyqırımını öyrənəndə  Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materiallarından istifadə edirik. Onların çəkdiyi şəkillər təkzibedilməz faktlardır. Çünki o sənədlərin hamısı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının möhürü və imzası ilə təsdiq edilib.

 

3500 səhifəlik bir materialdır. Həmin dövrdə Xarici İşlər nazirliyi tərəfindən 6 cild və 95 şəkil Paris Sülh konfransında istifadə etməsi üçün Topçubaşova göndərilmişdi. Bu sənədlər də o vaxtdan Fransada qalmışdı. İndi mən başqa bir məsələnin üzərinə gəlirəm. Bu o dövrdə o kişilərin gördüyü işdir. Xocalı soyqırımını gözü ilə görən adamlar həyatdan köçürlər. Bunların hamısının görüntülü və yazılı ifadələrini alıb bir yerə toplamışıqmı? Yox. Bəs sabah biz elmi faktları haradan öyrənəcəyik? Ayrı-ayrı bədii ədəbiyyatdan, şeirlərdən? Məsələ burdadır. Bunu edən yoxdur? Canımıza əziyyət vermirik. Ən vacib vəzifə mənə elə gəlir ki, indi heç xaricə çıxmazdan əvvəl, ilk növbədə bunların hamısını bir yerə toplamaqdan ibarət olmalıdır. Xocalı soyqırımını gözü ilə görən adamların  hamısını ayın tarixi ilə, yaradılan komissiyanın üzvlərinin iştirakı lentə almaq lazımdır.

 

– Şahid ifadələridir bu.

 

– Bəli, şahid ifadələridir. Ayrı-ayrı yerlərdə var. Demirəm heç yoxdur. Məsələn, bir az Hərbi prokurorluğun, bir qismi ayrı-ayrı adamların arxivində var. Bunlar dağınıq və elmi istifadə üçün ilkin, xam materiallardır. Amma materiallarda gərək 1918-ci il Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərində olduğu kimi möhür, imza ola, təsdiqlənə ki, sabah bizi mühakimə etməsinlər. Məsələn, deməsinlər ki, bunlar Xocalıya aid deyil, Azərbaycanın hansısa Aran rayonundan qadını öyrədib danışdırıblar və s. Bütün bunlar elmi cəhətdən olmalıdır, hüquqi aspektlər nəzərə alınmalıdır.

 

– Biz bu işdə də gecikirik. Çünki, o insanlar dünyasını dəyişir.

 

– Bu işdə lap gecikirik. Arzu edərdim ki, bu məsələni portalınızda xüsusi qabardıb dövlət orqanlarına müracət edəsiniz ki, mütəxəssislərdən ibarət bir komissiya yaradılsın və bu iş təcili həll olunsun.

 

– Xocalıni biz təqdim edə bilmişik. Doğrudur, elmi müstəvidə problemlərimiz çoxdur. Amma buna baxmayaraq, Xocalı barədə məlumatı var dünyanın. Amma, Xocalı ilə müqayisə oluna biləcək Qaradağlı faciəsi qalıb kölgədə.

 

– Tam doğru.

Biz məhz bunu nəzərə alaraq, Xocalı soyqırımı ilə bağlı yazdığımız əsərdə, sənədlərdə belə bir başlıq qoymuşuq: “Qaradağlı kəndində öldürülənlər haqqında”. Eyni zamanda 1992-ci il fevral ayının 15,16 və 17-də yəni Qaradağlıda gedən döyüşlərdə ermənilər tərəfindən öldürülənlərin siyahısını təsadüfən verməmişik. Biz bunu verdik ki, bizdən sonrakı nəsil gələndə Siz deyən sualı versin və görsün ki, bunun haqqında ayrıca əsər yazılmayıb. Təcili bununla məşğul olsun.

 

– Bu daha çətin bir iş olacaq. Çünki, məsələn Kərkicahan haqqında nə var ki?

 

– Tamam doğrudur. Kərkicahan da var, yaxud da Xocavənd var. Heç ümumiyyətlə, işlənilməyən mövzulardan biri də Xocavənddir. Halbuki, Azərbaycan dövlətinin o dövrki rəhbərliyi oradakı soyqırımın, qırğının səbəbini öyrənmək üçün vertolyotla gedəndə Qarakənd yaxınlığında həlak oldu. O vertolyotu deyirik, amma vertolyot nədən gedirdi Xocavəndə? Orada öldürülənlər haqqında bir sətir də yoxdur. Bu iş indi başlayıb. Amma, bunun təfərrüatları çox genişdir. Ayrıca bir kollektiv bu işlə məşğul olmalıdır, yaxud da ayrıca bir tədqiqatçı ayrılmalıdır və ona da dövlət miqyasında dəstək olmalıdır ki, getsin bu işlə məşğul olsun. Axı biz həftənin 5 günü dərs deyirik, 2 gün də yorğun-arğın bununla məşğul ola bilmirik. Çətindir axı bu. Ona görə əlbəttə Sizinlə tamamilə razıyam. Məsələni doğru qoyursunuz. Bunlar mini Xocalıdır. Xocalıya gedən yoldur.

 

– Bundan sonra Xocalının öyrənilməsi ilə bağlı yol xəritəsi cızmaq imkanınız olsaydı Siz hansı bəndləri ora daxil edərdiniz? Yəni Xocalı və Xocalıya qədər aparan yoldakı faciələrin elmi öyrənilməsinin yol xəritəsi.

 

– Mən ilk növbədə Xocalıya qədər, Xocalıdakı kimi soyqırıma məruz qalan kəndlər, o kəndlərdə onu gözü ilə görən adamlar haqqında məlumat toplayaraq gələcək üçün təkcə tarixçilərin deyil, həm də hüquqşünasların iştirakı ilə onların yazılı və görüntülü ifadələrini təşkil edərdim. Bunun elmi-hüquqi əhəmiyyət daşıması üçün hüquqşünasların da, Xocalıda həmin dövrdə yaşayan, xüsusilə həmin gecə o dəhşətli hadisələri gözü ilə görən adamların da olması çox vacibdir.

 

– Səriyyə xanım Müslümqızı kimi.

 

– Bəli. Səriyyə xanım onsuz da bunları özü qələmə alıbdı. Həqiqətən böyük fədakarlıq göstərir. Səriyyə xanım onu elə şəxsi faciəsi kimi də yaşayır. Dediyim kimi sonrakı dövrdə Xocalı soyqırımı ilə bağlı müvafiq arxivlərimizdə, hələ ki, dövlət arxivinə verilməyən cari arxivlərdə olan materiallardan istifadə etmək bizim üçün hələ ki, əlçatmazdır. Amma, təbii ki, dövlət səviyyəsində olanda hər şeyə əl çatacaqdır. Bu bütövlükdə soyqırımın həyata keçirilmə səbəblərini aydınlaşdırmaqda çox vacibdir. Məsələn, deyək ki, biz də bir zamanlar başqa bir tədqiqatçının istifadə etdiyi, o dövrdə Baş Kəşfiyyat İdarəsinin yazdığı bir materialdan istifadə etmişik. Çünki, Baş Kəşfiyyat İdarısinin zabiti SSRİ-nin həm Müdafiə nazirliyinə, həm də siyasi rəhbərliyinə hesabat yazmışdı. Bax bu cür hesabatlar müvafiq dövlət qurumlarında şübhəsiz ki, var.

 

– Əlbəttə var.

 

– Bunların tapılıb üzə çıxarılması, istifadə edilməsi, eyni zamanda bu yazılanların təkcə azərbaycanlılar tərəfindən deyil, Azərbaycanda və Azərbaycandan kənarda rus, ukrayna, belarus, avropa xalqlarının da tədqiqatçıları da bu işə cəlb etmək lazımdır. Necə ola bilər, arxeoloji qazıntılarda əcnəbilərlə müştərək layihələr olduğu halda, belə tədqiqatlara xarici mütəxəssislər cəlb edilməsin.

 

Ona görə də mən dərhal bu işləri edərdim.

 

 

Fuad Babayev, Təmkin Məmmədli, 1905.az

Müsahibə ilk dəfə 25 oktyabr 2016-cı ildə dərc edilib