Yazıçı Şərif Ağayar portalımızın suallarını cavablandırdı.

– Şuşa iki ilə yaxındır ki, azad edilib və bu iki ildə bir çox böyük tədbirlərə ev sahibiliyi edib. Aydın məsələdir ki, böyük ədəbiyyat media deyil, onun yaranması üçün vaxt lazımdır. Hərçənd ki, bizim tariximizdə konyunkturanı çox gözəl tutan və keyfiyyətli roman yazmaq iqtidarında olan istedadlı ədiblər olub. Şuşa fenomeninin, onun tarixinin, 30 il ermənilərin işğalında olmasının və azad edilməsinin hansısa bir nəsr hadisəsinə çevrilməsi üçün gecikmirik ki?

– Mənə elə gəlir ki, yaxşı yazılan əsərlərdə o mövzu həmin yazıçının içində olub. Sadəcə hər hansı bir hadisə ona yol açıb, vəsilə olub. Bir yazıçının içində o mövzu bişməyibsə konyunktura oradan heç nə çıxara bilməz. Yazıçıya sifariş verilə bilər. Məsələn, “Nəsimi” filmi üçün ssenari yazmaq İsa Hüseynova sifariş verilib. Görüblər ki, İsa Hüseynovun içində o potensial var və onu yaza bilər. Nizami Gəncəviyə də sifariş verilib. Sultanlar bilirdi ki, sifariş verilən mövzunu Nizami işləyə bilər və o əsərin yazılmasına vasitə olurdular. Əslində Axsitanın (I Axsitan – Şirvanşahlar dövlətinin XII əsrdə yaşamış hökmdarı – red.) verdiyi sifarişiNizami öz bildiyi kimi yazmışdı. Bu da sultanı qane edirdi. Amma mən sözün birbaşa mənasında sifarişi ədəbiyyatda qəbul edə bilmirəm. Mütləq içində nəsə bir şey olmalıdır və sifariş onunla üst-üstə düşərsə reallaşa bilər.

Şuşanın işğaldan azad olunması isə bizə mövzudan daha böyük bir sərvət verib. Biz onu ilk baxışdan o qədər də hiss etmirik. Bu məğlubiyyət kompleksimizin aradan qalxmasıdır. Ədəbiyyat adətən müharibə əleyhinə olur. Düzdür, “Cəsur ürək”, “Köhnə tüfəng” kimi filmlər də var. Bu səpkili bədii əsərlər də tapmaq olar. Bəzən mübarizə aparmaq üçün bədii əsər də insana haqq verir. Amma bildiyiniz kimi sənət pasifist (Pasifizm – müharibələrə qarşı çıxan və yer üzündə sülhün olmasını istəyən siyasi cərəyan, dünyagörüşü – red.) istiqamətdə gedir. Biz məğlub ola-ola müharibəyə mövzu kimi rahat yanaşa bilmirdik. Çünki, Xocalı faciəsi, itirilən torpaqlar buna imkan vermirdi. İstər-istəməz bizim milli vətəndaş heysiyyətimiz sənəti üstələyirdi. Ancaq, indi qalibiyyətdən sonra biz özümüzü bu mövzularda rahat hiss edə bilərik. İndi artıq qarşı tərəfin də müsbət bir obrazını yaratmaq ehtiyacı yaranır. Çünki, ədəbiyyat belə olur.

 Məğlub olduğumuz dövrdə bizim qarşı tərəfin müsbət bir obrazını yaratmaq istəyimiz birmənalı qarşılanmazdı. Fikir verin türk qardaşlarımız yunanlara qalib gəldikləri üçün onlarla bağlı mövzularda necə rahat davranırlar, pasifist əsərlər yazırlar. Hətta müharibə ilə zarafat etmək imkanları olur.

Bu mənada Şuşanın işğaldan azadlığı, Azərbaycan yazıçısına tükənməz bir imkan yaradır. Onun içindəki o boşluğu, qorxduğu, kompleks keçirdiyi məqamları aradan qaldırır. Özünü qalib və güclü ölkənin yazıçısı, vətəndaşı kimi hiss edirsən. Mövzularla daha rahat davranırsan. Hətta Qarabağa aid olmayan mövzularda belə özünü qüdrətli hiss edirsən.

–  Və o imkandan istifadə müddəti nəhayətsizdir.

–  Əlbəttə. Hətta zaman keçdikcə bu cür mövzuları daha rahat görürsən, daha çox məlumat əldə edirsən. Bəli, sizin qeyd etdiyiniz kimi operativ olaraq müharibə haqqında yazılmış əsərlərimiz olub.  Əhməd Cəmilin “Can nənə, bir nağıl de”, Süleyman Rüstəmin “Ana və poçtalyon”, Səməd Vurğunun “Ananın öyüdü” kimi müharibə mövzusunda yazılan gözəl əsərlərimiz olub.

–  Şeirlər daha çoxdur.

–  Şeirlər yığcam olur. Ancaq, povestlər sonrakı dövrlərə gəldi. İsa Hüseynovun müharibəyə aid povestləri, “Tütək səsi” filmi və s. dediklərimizə misal ola bilər. Torpaqların azadlığı və Şuşanın azad olunması o qədər böyük hadisədir ki….

– Biz onu tam dərk edə bilmirik.

– Bəli, bəlkə də psixoloji cəhətdən insan hazır olmalıdır. Mən özüm o bölgədənəm. Bu mövzularda çox həssasam. Şəxsən mən bu qələbəyə psixoloji cəhətdən hazır deyildim. Daha doğrusu, gözləmirdim. İnana bilmirdim ki, 44 günün içində əfsanəvi hadisələr olsun. Burada reallıq, təxəyyül hüdudlarını da keçir. Bizim əsgərlərimizin keçdiyi yol, yazıçının təxəyyül hüdudlarını da keçir. İstər-istəməz yazanda onu mədh etmək məcburiyyətində qalırsan. Mədhiyyyə ola bilər, amma bu ciddi ədəbiyyat sayılmır. Klassisizm və romantizm dövrlərində ədəbiyyatda tərənnüm var idi. Amma XX əsrdən etibarən modernist ədəbiyyatda biz göstərə bilmərik ki, kimsə öz əsgərini öysün. Belə bir ciddi nümunə tapmaq çox çətin məsələdir. Amma bu mövzu bizi vətəndaş kimi püxtələşdirir və zaman keçdikcə qələbənin böyüklüyünü dərk edirik. Ümumiyyətlə,  biz müharibə haqqında ədəbiyyata çevirələcək faktları bilməliyik.

– Sizin qəhrəmanımız Raquf Orucova həsr edilmiş ( Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin polkovnik-leytenantı, Qarabağ müharibəsi iştirakçısı, 2016-cı ildə Aprel döyüşləri zamanı şəhid olub, ölümündən sonra “İgidliyə görə” medalı ilə təltif edilib – red.) gözəl “Komandir” əsəriniz var. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət etsin. Bu roman necə yarandı?

– Bu əsər sifarişlə yazıldı. Raquf Orucov haqqında yazılmış sənədli kitabın bədii versiyasını istədilər. Ailə ilə tanış olmaq və reportaj hazırlamaq üçün Raqufgilin evinə getdim. Raqufun qardaşı, atası və övladları ilə görüsdüm və reportaj maraqlı alındı. Məqalə üçün götürdüyüm fərqli formanı sonra romana tətbiq etdim. Mənə verilən sifariş içimdə nələrəsə vəsilə ola bilər, nələrisə tətikləyə bilər. Amma düşündüm ki, daxilən buna hazır olmaq lazımdır, haqqında yazmaq istədiyim insanın həyati fakturası roman üçün material verməlidir. Buna görə təxminən bir ay ərzində Raquf haqqında yazılmış sənədli kitabı araşdırdım, bir neçə adamla görüşdüm. Gördüm ki, bu mənə doğma bir mövzudur. Raquf Orucovun kəndləri işğal olunan zaman onun anası şəhid olmuşdu.

– Raquf anasının məzarını mütəmadi ziyarət edirmiş.

– Belə bir ehtimal var, amma dəqiq deyil. Çünki o kəşfiyyatçı idi və belə şeyləri heç vaxt danışmırdı. Amma faktlar göstərir ki, Raquf anasının düşmən tapdağı altında qalmış məzarını ziyarət edirmiş. Tanrı Raquf Orucov üçün döyüşməkdən başqa bir yol qoymamışdı. Bəzən tale bizə başqa bir şans vermir. Yəni, bu mənada onun təkcə döyüşçü kimi yox, insan kimi taleyində də ədəbiyyat üçün zəngin material gördüm. Ancaq mənim romanda ən çox narahatlıq keçirdiyim və müəllif kimi problemlərlə üzləşdiyim aprel döyüşləri idi. Aprel döyüşləri haqqında yazıcıya lazım olan qədər məlumat yox idi. Çünki, döyüşlər təzə olmuşdu.

– Həm də sözün müstəqim mənasında qələbə də əldə olunmamışdı.

– Vətən müharibəmiz 2016-cı ildə başladı. 4 gün davam etdi və dayandırdılar. İlk Ohanyan səddi o vaxt dağıdıldı. Ohanyan səddini dağıdanlardan biri də Raquf Orucov olub. Mən 2020-ci ilin Vətən müharibəsini Aprel döyüşlərinin davamı hesab edirəm. Şuşa döyüşləri haqqıında jurnalist kimi yazmaq və ya onu şair kimi tərənnüm etmək olar. Amma biz yazıçı kimi yanaşsaq bir çox faktları və detalları bilmirik. Düzdür, xüsusi təyinatlıların əsgər və zabitləri sənədli filmlərdə bir çox şeylər barədə danışırlar. Amma bütün hallarda zamana ehtiyac var. Mənə görə “Komandir” romanının ən maraqlı hissələri Raqufun 90-cı illərdəki kəşfiyyat əməliyyatları ilə bağlıdır. Həmin dövrdən xeyli zaman keçdiyi üçün bu məlumatları biz əldə edə bildik. Amma hərbi sirr olduğu üçün Aprel döyüşləri haqqında tam məlumatlar bu gün də yoxdur. Bu sözləri biz Şuşa əməliyyatı ilə bağlı da deyə bilərik. Bu mənada da zamana ehtiyac var. Mənə elə gəlir ki, biz bu mövzuda bir az tələsirik.

– Şübhəsiz ki, tələsirik. Rafiq Səməndər 20 Yanvara həsr edilmiş “Şəhidlər” kitabında yazır ki, bir şəhidin yalnız qıçını tapmışdıq. Atası oğlunu köhnə, nimdaş ayaqqabısından tanıyıb. Həmin dövrdə tonqalın ətrafına yığaşanlar bir az nimdaş paltar geyirdilər ki, əyin-başları sıradan çıxmasın. Bu fakta görə sonradan şəhidin anası yazıçıya irad bildirib ki, guya müəllif oğlunun ruhunu incidib.

– Şəhidləri müqəddəsləşdirdikləri üçün yazıçı qələm adamı olaraq rahat davrana bilmir.

– Çünki tabular var.

– Qələbə bizə həm də şəhidlərlə, şəhid obrazları ilə rahat rəftar imkanı yaradacaq.

– Onlar qalib ordunun şəhidləridirlər.

– Raquf Orucovla bağlı romanın belə maraq doğurmasının səbəblərindən biri odur ki, mən ona büt kimi deyil, insan kimi yanaşmışam…

Bir şeyi müqəddəsləşdirdinsə orada ədəbiyyat olmur. Ədəbiyyat büt sevmir. Ədəbiyyat Tanrını belə müzakirəyə çıxara bilir. Sənət istər siyasi xadimlər, istər xalq tərəfindən sevilən obrazlar olsun, istər din xadimləri olsun heç bir büt və müqəddəslik qəbul etmir. Sənətin yeganə müqəddəsliyi peşəkarlıqdır.

– Əgər yaxınları, onun təəssübünü çəkənlər şəhidi bütləşdirilibsə, onda ədəbiyyat nə etsin?

– Ədəbiyyat ondan qorunmalıdır. Adı dəyişərək prototip kimi götürmək olar. Qoy səndən incisinlər. Markesin anası ona deyirdi ki, sən bütün qohum-əqrəbanı mənimlə düşmən etmisən. Hətta “Gözlənilən qətlin tarixçəsi” romanına görə anası Markesə deyib ki, sən əsərin prototipinin ruhunu incitmisən.

–Şəhidlər mövzusuna daha çox elə də güclü qələmi olmayan və özünü təsdiq etməmiş yazarların müraciət etməsi fikri ilə razısınız?

– Mən bu yaxınlarda verdiyim müsahibədə demişəm ki, Fəxri Uğurlunun təsəvvüflə bağlı roman yazmasını istəyirəm. Mənim imkanım olsa, onu sifariş verərəm. Bilirəm ki, yaza bilər. Səbəb orada sifariş deyil, sifariş sadəcə vəsilədir.

– Aydındır. Tutaq ki, sifariş verilməyib. Mən istisna etmirəm ki, bu cəhdlər artıq var.

–  Çox dəqiq yanaşmadır. Ortabablar o mövzulara daha çox müraciət edirlər. Buna ədəbiyyatda mövzu arxasında gizlənmək deyirlər. Yəni, sənin yazıçılıq qabiliyyətin, istedadın, intellektin o qədər güclü deyil. Sən sadəcə cəmiyyətin müqəddəs mif kimi qəbul etdiyi mövzudan yazırsan. Hamı ona görə səni tənqid etmir, əksinə təqdir edir. Ədəbiyyatın bir idealı var. O da sənətkarlıqdır. Sən Allahdan zəif şeir yazmaqdansa, keçidən gözəl şeir yaz. Azərbaycanda tanrıya həsr olunan yüzlərlə mənasız şeir var. Amma Abdulla Şaiqin keçiyə həsr etdiyi şeir yaşayır. Ədəbiyyat sənətkarlığa baxır. Ədəbiyyat nə yazmaq yox, necə yazmaqdır.

Usta yazıçılar müqəddəs mövzulardan, ekstremal hadisələrdən həmişə qaçırlar. Siz bayaq Rafiq Səməndərin “Şəhidlər” kitabından misal çəkdiniz. Həmin kitabdakı əhvalat o qədər ağır və təsirlidir ki, orada yazıçının manevr imkanları olmur. Bu hadisə bədii situasiyanın canını elə alıb ki, usta yazıçı ora girişməz. Dostoyevski deyir ki, bəzən həyatı redaktə etmədən köçürmək lazım gəlir. Burada artıq həyat özü yaradıb detalı. Müharibələrdə insan o qədər dəyərsiz şeyə çevrilir ki, bir ayaqqabı onun şəxsiyyətini müəyyənləşdirir. Bu mesajın özü möhtəşəmdir.

Böyük dahiyanə əsərlərin elə də ekstremal süjeti olmur. Təbii ki, ədəbiyyatda birmənalı qayda yoxdur. Biri gəlib mənə ekstemal süjetli dahiyanə əsər də göstərə bilər. Amma adətən, bunun əksi olur. Məsələn, Folknerin “Hay-küy və hiddət” əsəri psixi qüsuru olan Bünyaminin ailəsinin qolf sahəsini satmasına görə  keçirdiyi travma ilə bağlıdır. Dünyanın ən gözəl hekayələrindən biri Selincerin “Banan balığının asan ovlanan günü” əsəridir. Müharibədə kontuziya alan veteran bir uşağa nağıl danışır, daha doğrusu, özündən nağıl uydurur və sonra intihar edir. İntihar burada ekstremaldır. Amma o intihar etməsə də belə hekayə şedevrdir.

Tutaq ki, əksinə Dostoyevskidə ekstremal vəziyyət var. Raskolnikov baltanı götürür və kimisə öldürməyə gedir. Sən bunu oxumağa məcbursan. Amma “Cinayət və cəza” ona görə möhtəşəmdir ki, Raskolnikov bu qətldən sonra içində özü ilə mübarizəyə başlayır.

– Biz Qarabağ mövzusunda hansısa bir əsəri yalnız Azərbaycan auditoriyası üçün yazmamalıyıq.

–  Onun üçün əsərdə peşəkarlıq, siyasi və milli ideologiyadan yuxarıda durmalıdır. Milli və siyasi ideologiya ilə yüklənmiş əsəri dünya qəbul etməz. Biz Qarabağdakı seperatçılara, Xocalıda körpə öldürənlərə qarşıyıq. Erməni xalqına qarşı deyilik. Bunu dəfələrlə Prezident də öz çıxışında deyib. Bizim dinc əhali ilə, müharibə sevməyən insanlarla heç bir problemimiz yoxdur.

– 3000 şəhid vermişik. Nə qədər qazilərimiz var. İnsanlarımız didərgin düşdülər və öz torpaqlarına qovuşmadan dünyanı tərk etdilər.

– Onlar da başqa cür şəhiddirlər.

–  Biz istəyirik ki, Qarabağla bağlı roman və ya hekayəni dünya da qəbul etsin. Bizim daxili və xarici auditoriyanı razı sala biləcək bir model varmı?

– Zamanla düzələcək. Bir az da nəsil dəyişməlidir. Qələbə bizə bu imkanı yaradır. Məğlub ola-ola pasifist ideya verəndə deyirlər ki, onsuz da uduzmusan. Qələbə bizə mövzudan daha da çox şey verir. Qələbənin bizə verdiyi mövzu lokal məsələ deyil, çox böyük anlayışdır. Qələbə inkişaf etmiş dövlət, komplekssiz vətəndaş, özünü əzik hiss etməyən yazıçı deməkdir.

– Qələbənin bizim yazara, qələm sahiblərinə verdiyi azadlığa rəğmən biz orada özünəməxsus bir pariteti saxlamağa, şəhidlərimizin doğmalarını qane edəcək əsər yazmağa hazırıqmı?

– Sənətkarlıq lazımdır. Sənətkarlıq olsa, onlar bunu həzm edəcəklər. Ədəbiyyatın işi tərənnüm deyil. Ona mən Sovetdən qalan xəstəlik deyərdim. Dünyada belə bir şey yoxdur, varsa da o ciddi ədəbiyyat kimi qəbul olunmur. Servantes “Don Kixot”da Avropa cəmiyyəti ilə məzələnib, Viktor Hüqo, ümumiyyətlə, müharibəni darmadağın edib, ölən fransız əsgərlərinin cibindən pulunu yığıb özünə biznes quran Tenardyekimi obraz yaradıb. Tolstoy ona görə dahidir ki, “Hərb və sülh”ü rus kimi yazmayıb. Əgər Rusiya məğlub olsaydı, Tolstoy “Hərb və sülh”ü yarada bilməzdi.

–Ermənilər nəsə yazırmı?

– Ermənilərin çox mütərəqqi yazıçıları var və Azərbaycan xalqına qarşı normal, əsl yazıçı obyektivliyi ilə yanaşıblar. Bir neçə şey oxumuşam. “Qurbağa” (piyada əleyhinə mina növü – red.) adlı hekayədə anası əsgərə deyir ki, “Böyük Ermənistan” yoxdur,  bu mənasız bir şeydir. adam kimi yaşamaq lazımdır. Oğlan Qarabağda minaya düşür və məlum olur ki, minanı zərərsizləşdirmək üçün normal mütəxəssis yoxdur. Həmin an əsgərin anasına video müracətini çəkirlər. Video müraciətdə əsgər  anasına deyir ki, mən səhv etdim, səni eşitmədim. Yəni  müharibə əleyhinə bu cür mütərəqqi düşünən insanlar da var. Bundan başqa Cavaxyanın “Kirvə” adlı hekayəsində azərbaycanlı erməni qonşusundan inək alır. Amma araya müharibə düşür və onlar köçməli olduqları üçün erməniyə ödəməli olduğu pulu verə bilmir. Sonradan azərbaycanlı erməni zabiti vasitəsilə qonşusuna  pulu göndərir. Halbuki, bu pulu rahatlıqla verməyə də bilərdi. Yəni, beləliklə sədaqətini göstərir. Ədəbiyyatın rakursu budur. Ədəbiyyatın rakursunu bizim ədiblər tutublar. Cəfər Cabbarlının əsərləri, xüsusən Mirzə Cəlilin “Kamança”sı buna bariz misaldır.

– Qarabağla bağlı kitabların çapının təşviq edilməsi, hansısa müsabiqələrin keçirilməsi və bu məsələlərin işıqlandırması üçün nəşriyyatların resursları var?

– Nəşriyyat həm də biznes təşkilatıdır. “Qanun” nəşriyyatının özünün Qarabağla, şəhidlərlə bağlı çoxlu sayda kitabları var. Yazıçılar bəzən güzəştlərlə, bəzən isə hissə-hissə ödəniş edirlər. Bu yaxınlarda Aqşin Yeniseyin yeni romanı çıxdı.

– Sizdə çıxıb?  

–  Bəli. “Qanun” onu öz hesabına buraxdı. Ayxan Ayvazın romanını da “Qanun” nəşriyyatı öz hesabına buraxacaq. Mən hələ orda işləmədən öncə “Qanun” kitablarımı öz hesabına buraxıb. Azərbaycan kitabı öz ayaqları üzərində durmaq iqtidarında deyil. “Nizami ili”ndə “Qanun” nəşriyyatı Nizami Gəncəvinin sətri tərcüməsinin beş cildini bir kitabda öz hesabına buraxdı.

–  Qarabağla bağlı kitabların çapı üçün hansısa bir müsabiqə elan olunub?

– Əslində “Qanun” nəşriyyatında biz gənc müəlliflərlə görüşdük. Perspektivdə bu cür planlar var. “Qanun”  gənc imzaların ürəklə qapısını döydüyü nəşriyyatdır.  “Qanun” nəşriyyatı olmasaydı, Azərbaycan kitabı 20-30 il geridə idi.

–  Bəs tərcümələrin keyfiyyəti ilə bağlı zaman-zaman səsləndirilən iradlarla bağlı nə deyə bilərsiniz?

–  Azərbaycanda 20 peşəkar tərcüməçi tapa bilməzsiniz. Biz “Qanun” nəşriyyatında yavaş-yavaş keyfiyyəti qaldırmaq istəyirik. Məsələn, 2021-ci ildə “Qanun” nəşriyyatında 460-dan çox kitab çap olunub. Azərbaycan  üçün bu böyük rəqəmdir. Amma bu işi görəcək kadrları tapmaq lazımdır. Bizdə qəribə bir tendensiya var. Əgər bir kitab tərcümə olunubsa, artıq işi bitmiş hesab edirik. Dünyada təcrübə var. Bir kitabın onlarla tərcüməsi olur. Ola bilər ki, bu gün tərcümə işi, redaktə işi zəif olsun. Bu təbiidir. Biz prosesi keçə-keçə püxtələşməliyik. “Qanun”un üstünlüyü oradadır ki, bu prosesi yaradır. Proses olmasa heç nə düzəlməz. Biz səhv edə-edə tədricən düzələcəyik. Əsas proses getsin.

–  Zaman-zaman mətbuatda Şuşa və  Qarabağ haqqında yazılan əsərlərlərlə bağlı hesabat verilir.

–  Nə efirdə səslənən ittihamın, nə də verilən cavabın ciddi ədəbiyyata aidiyyatı yoxdur. Ədəbiyyat tamam fərqli bir şeydir. 30 il də bundan sonra bu polemika getsə ədəbiyyata heç nə verməyəcək.

–  Ümumiyyətlə, Qarabağla bağlı bəyəndiyiniz bədii ədəbiyyat nümunələri varmı?

–  Bəli, var. Elçin Hüseynbəylinin “Kəndə gün doğanda qayıdacağıq” hekayəsi Qarabağ mövzusunda yazılmış çox sevdiyim əsərlərdən biridir. Kərim Kərimlinin “Salam Şuşam” şeiri var. Yeri gəlmişkən, Şuşa qədər haqqında şeir yazılan şəhərimiz yoxdur. Ümumiyyətlə, Şuşa bədii obraz kimi Çəmənzəminlinin romanlarında var. Çox gözəl bir mövzudur. Ancaq bunun yeni versiyada, modern ədəbiyyat mövzusu kimi işləmək üçün konyunkturadan, siyahı təfəkküründən uzaq olmaq lazımdır. Ədəbiyyat hesabat deyil. Müsabiqələr olmalıdır. Azərbaycan yazıçısı Azərbaycan əsgərini, bayrağını, torpağını öyməklə ona şöhrət gətirə bilməz. Biz onsuz da bayrağımızı sevirik. Azərbaycan yazıçısının dünyanın ciddi ədəbiyyat mükafatlarını alması Vətənimizə şöhrət gətirə bilər. 

Fuad Babayev, Təmkin Məmmədli, Ləman Carçalova, 1905.az

Müsahibə 13 may 2022-ci ildə alınıb