Dəyərli tarixçilərimiz tarix üzrə elmlər doktorları Anar İsgəndərov, Məhərrəm Zülfüqarlı, tarix üzrə fəlsəfə doktorları Firdovsiyyə Əhmədova, Vaqif Abışov, Nazim Mustafa, Aqil Şahmuradov və Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinə Yardım Assosiasiyasının (AVCİYA) vitse-prezidenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Dəyanət Musayevlə dəyirmi masa arxasında söhbət etdik.

 

 

Fuad Babayev: Saytımızın 5 yaşı var. 1905.az portalı AVCİYA-nın informasiya resurslarından biridir. Çox istərdim ki, Dəyanət müəllim Assosiasiyanın Azərbaycan həqiqətləri ilə bağlı dünyanı məlumatlandırması işlərindən danışsın. Sonra soyqırım probleminin Azərbaycan tarix elmi tərəfindən araşdırılması və problemləri ilə bağlı sizləri dinləyək.

 

Dəyanət Musayev: 2004-cü ildən fəaliyyətə başlayan AVCİYA əsasən Azərbaycan reallıqlarının dünya ictimaiyyətinə çatdırılması ilə məşğuldur. Ötən illər ərzində təşkilat bir neçə böyük layihələrə imza atıb. Bunlardan biri Xocalı soyqırımının dünya ictimaiyyətinə çatdırılması bağlı aparılan “milyon imza, bir tələb” kampaniyası olub. Məqsəd Xocalıda baş vermiş soyqırıma siyasi qiymət verilməsi ilə bağlı Haaqa məhkəməsinə müraciət etmək olub. Xocalı soyqırımı ilə bağlı müxtəlif dillərdə bir neçə kitab nəşr etdirmişik. Misal kimi “1918-ci il Şamaxı soyqırımı” kitabımını göstərə bilərik. İşğal olmuş ərazilərin qeyd şərtsiz azad olunması ilə bağlı BMT nin 4 qətnaməsi var. Amma bunların heç birində Ermənistan hökuməti işğalçı adlanmır. 2016-cı ildə Sərsəng su anbarının durumu ilə bağlı AŞPA da 2085 saylı qətnamə qəbul oldu. Sənədin bir neçə bəndində Ermənistan Respublikası işğalçı kimi tanındı. Layihənin davamı olaraq biz Ağ Ev adminstrasiyasına petisiya ünvanladıq və bütün universitetlərdə bununla bağlı çağırışlar etdik. ABŞ hökuməti 2085 saylı qətnaməni tanıdı və bununla Ermənistan Respublikasını işğalçı kimi qəbul etmiş oldu. Yaxınlarda Qeyri Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasından bir layihəmiz də keçib. Layihə çərçivəsində bu mövzuda yeni bir kitabı ingilis dilində nəşr etdirib dünya ictimaiyyətinə çatdırmağı nəzərdə tutmuşuq.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: 2014-cü ildən 1905.az saytının fəaliyyətə başlaması yaxşı haldır. Amma təəssüf ki, həmin vaxta qədər də bu formatlı saytlar olmalı idi. 1905.az-ın fəaliyyəti dövründə az iş görülməyib. Ən azından bir tarixçi olaraq sizinlə əməkdaşlıq zamanı bunun şahidi olmuşuq. Beş illik fəaliyyətiniz Azərbaycan həqiqətlərini beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq baxımından olduqca mühümdür.  Hələ görüləcək işlərin çoxluğunu nəzərə alaraq sizə uğurlar arzulayıram.

Son illərdə Azərbaycan tarixçiləri kifayət qədər istər ölkənin dövlət arxivində, istərsə də xarici ölkə arxivlərində olan sənədlərlə işləyib, bu mövzu ilə bağlı araşdırmalar aparıblar. Çox yaxşı haldır ki, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materialları ayrı-ayrı illərdə tarixçilər tərəfindən çap edilib. Tarixçi Solmaz Tohidi isə bu sənədləri şərhlərlə birlikdə demək olar ki, bütövlükdə çap etdirib. Azərbaycan tarixçilərinin bu mövzu ilə bağlı hadisələrə yenilik gətirəcək,  mahiyyət və məzmunu dəyişdirəcək hər hansı arxiv sənədinin tapılması kimi gözləntiləri yoxdur. Sadəcə məlum həqiqətləri gücləndirəcək, onun təfərrüatına işıq saçacaq xatirə və memuarlar və ya başqa sənədlər ola bilər. Bu sahənin tədqiqatçıları kifayət qədər müxtəlif mənbələrlə işləyiblər. Fiktimcə, bu mövzu ilə bağlı görülən ən böyük iş elə tarix sahəsindədir. Amma bu həqiqətlərin müxtəlif dillərdə beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması və təbliğ olunması, qəbul elətdirilməsi təbii ki, bizim üçün kafi olmayacaqdır. Əgər Azərbaycan torpaqları bu gün işğal altındadırsa, ərazi bütövlüyümüz təmin olunmayıbsa, biz o həqiqətləri tam çatdırmağa nail olmamışıq deməkdir. Çünki, bu gün baş verən hadisələr birbaşa elə 100 il bundan əvvəlki təcavüzün tərkib hissəsidir. Hesab edirəm ki, siyasətçilərimiz, diplomatlarımız, müəllim və tarixçilərimiz bu işi gücləndirməlidirlər. Təbii ki, tədqiqatlar dərinləşdiriləcək, amma təbliğat və nəticəyə nail olmaq baxımından işlər hələ çox görülməlidir.

 

Anar İsgəndərov: Tarixdə hər bir hadisəyə qiymət nəticəsinə görə verilir. Bizim istəyimiz işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının azad olunmasıdır. Ermənilərin indiyə kimiAzərbaycanın müsəlman əhalisinə qarşı keçirdikləri soyqırım həqiqətən dəhşətli bir hadisədir. Biz Sovet dönəmində soyqırımla bağlı heç bir şey bilmədiyimizə görə, bizim üçün faşizmin törətdikləri ən dəhşətli əməl sayılırdı. Filimlərimiz, kitablarımız, kədərimiz onunla bağlı idi. Amma AXC dövrünün 1918-ci il hadisələrini tədqiq edən Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərini araşdıranda gördüm ki, bəli, faşizm dünyaya çox böyük fəlakətlər gətirib, amma bu mülki əhalinin müharibəsi olmayıb və mülki əhaliyə qarşı da müharibə olmayıb. Məsələn, arxiv sənədlərinə müraciət edək:  Almanlar Xarkova girəndə Lev Leşenkonun atası Valerian Leşenkonun konserti imiş. Tədbirə toxunan olmayıb, konsert sona qədər də davam edib. Kiyevi tutanda isə qəbul imtahanları imiş və tələbələr öz imtahanlarını sona qədər veriblər. Amma 1918 – ci ilin martında Bakı şəhərində görünən nə bina var idisə, dağıdılırdı. İrqindən, çəkisindən, yaşından və cinsindən asılı olmayaraq bütün müsəlman əhali məhv edilirdi. Dünya tarixində belə dəhşətli hadisə olmayıb. Ermənilərin törətdiyini dünyada heç kim törətməyib. Hansı faciəni götürsək də  müqayisəyə gəlmir. Qaregin Njdenin bir sözü var: “Sonuncu türk kar ola, kor ola, lal ola, o, öldürülməlidir”. Hesab edirəm ki, dünyada bundan dəhşətli fikir yoxdur. O, öz təlimində yazırdı ki, “19 -cu ildə italyanlar Mussolininin simasında faşizmi yaratdılar, bir şey edə bilmədilər. 33-cü ildə almanlar Hitlerin simasında nasizmi yaratdılar, onlar da bir şey edə bilmədilər. Biz isə türksüz bir dünya yaratmaq istəyirik”. Görün nə qədər dəhşətli fikirdir bu. 1918-20-ci illərdə 23 ay yaşayan bu dövlət ermənilərin türk müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımla bağlı  tədqiqat aparmaq üçün qısa zaman kəsiyində əllərindən gələni ediblər. AXC  hökumətinin xalqa qoyduğu ən böyük əmanəti, ən böyük xəzinəsi də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının 36 cilddən ibarət olan sənədləridir. Təəssüf ki, 1920-ci ilin apreli hər şeyə son qoydu. Ondan sonra sənədlərdə vətəndaş müharibəsi ifadəsi işlədilir. Azərbaycanın Sovet İttifaqının tərkibində olduğu 70 ilin özü də iki mərhələyə bölünür: 20-30-cu illərin tarixşünaslığı və sonrakı dövrün tarixşünaslığı. Nə yaxşı ki, 20-30-cu illərdə Cənubi Qafqaza ezam olunmuş Qırmızı Professorlar İnstitutunun məzunları Sef, Ratqauzer, Rayevski,  Pçelin, Popol, Belinko müəyyən kitablar yazdılar. Əslində onların qarşılarına qoyulan vəzifə 1920-ci ilin aprelində baş verən inqilabın Azərbaycan xalqının etdiyini və kömək üçün Xİ ordunu çağırdığını sübut etmək idi.  Amma Sef yazırdı ki, “Bakı Komissarlar Sovetinin Azərbaycan xalqına heç bir aidiyyatı yoxdur”.  Yəni, Şaumyan rejimi yad bir rejimdir. 30-cu illərin sonlarında bu tarixçilərin əsərləri yasaq olundu, özləri isə güllələndi. Amma, Azərbaycan tarixçilərinin ilk istinad etdiyi mənbələr həmin Qırmızı Professor İnstitutunun məzunlarının əsərləri olub. Onların əsərlərindən soyqırım, Bakı Xalq Komissarları və Cümhuriyyətlə bağlı kifayət qədər dolğun informasiyalar alınıb. Bəli, həmin dövrün tədqiqi ilə bağlı kifayət qədər əsərlər yazılıb, elmi tədqiqat işləri aparılıb, fəlsəfə və elmlər doktorluğu işləri müdafiə olunub. Amma elmin tədqiqat işləri hələ hər şey demək deyil. Ən böyük nailiyyət odur ki, biz Azərbaycan cəmiyyətini maarifləndirdik. Çünki 70 il məlumatsızlıqdan sonra, biz tarixçilər də bunu yeni öyrənmişik. Soyqırım baş verən bölgələrdə gənc nəslin yaşlı nəsildən məlumat alma ehtimalı olub, amma bu bütün Azərbaycanı əhatə etməyib. Ona görə xalqa qarşı olan bu zülüm sirr olaraq qalıb. Həm də dövlət ideologiyası imkan verməyib ki, bu barədə bir cümlə deyilsin.

Tarixçilərin bir missiyası da olanları dünyaya sübut etməkdir. Maraqlı bir nüansı diqqətinizə çatdırım. Castin Makkarti ilə üst-üstə yeddi görüşüm olub. Bütün söhbətlərində o deyilən faktların mənbələrini istəyirdi. Həmişə də deyirdi ki, “mən qorxuram”. Kaliforniyada yaşayır. Hər beş qonşudan biri ermənidir: “Nə verirsənsə, altında əsaslandığın mənbəyi göstər” deyirdi. Biz bu gün mənbələrə əsaslanan tarixi dünyaya təqdim etməliyik. Bir məqamı da dərk etmək lazımdır ki, dünya bu gün çoxsəhifəli kitab oxumur. Dünyanın oxuduğu kiçik broşur boyda lakonik və aydın dildə yazılmış, səyahətin sonuna qədər oxuyub bitirməsi mümkün olan informasiyalardır. Yazılan kitablar qalın deyil, nazik olmalı, içindəki informasiyalar isə əsaslı olmalıdır. Əlbəttə, dünyada hər şeyi tarixi həqiqətlər deyil, siyasi maraqlar həll edi. O səbəbdən ikinci də nəzərə alınmalıdır. Bu bizim haqq işimizdir. Azərbaycanın 90-cı illərdə işğal olunmuş 20 faiz torpağı ilə 20 ci əsrin əvvəlində məruz qaldığı işğal və təcavüz arasında demək olar ki, yalnız zaman fərqi var. Yəni 1918 ci ilin mart soyqırımında azərbaycanlılara qarşı hansı fəlakətlər həyata keçirilibsə, elə Xocalı faciəsi də  onun tərkib hissəsidir. Əslində düşmən həmin düşməndir. Köçəryan, Andranik, Dro, Şaumyan və ya Njde fərq eləmir. Onlarda partiya mənsubiyyəti də rol oynamır. Andranik Culfanı alır, ona ilk teleqramı bolşevik Şaumyan vurur. Onların anlayışında böyük Ermənistan düşüncəsi birincidir. Biz tarixçi kimi xalqa erməninin bizim üçün kim olduğunu anlatmışıq. Bu gün isə dünyaya saxta göz yaşının arxasında gizlənmiş erməninin kim olduğunu göstərməliyik. Həmin tarixi sənədləri ortaya qoymalıyıq ki, dünya özü nəticə çıxara bilsin.

 

Fuad Babayev: Soyqırımın yüzilliyindən bir il də keçir və mən bu məsələyə münasibətin sərinləşdiyini sezirəm. Elmi dairələrdə bu mövzu arxa plana keçməyib ki?

 

Nazim Mustafa: Əvvəla, saytınızın beş yaşını təbrik edirəm. Axtardığım bir çox elmi məqalələri bütün istinadlarla birgə burda tapmışam. Çox böyük iş görürsünüz və sizə uğurlar arzu edirəm. Əsas məsələyə gəlincə, yaşadığımız soyqırım və faciələrlə kifayət qədər əsərlər yazılıbmı? Fikrimcə – yox. Yəni, tarixçilər gücləri çatanı eləsələr də, tədqiq olunası çox şeylər var. Mən prezident kitabxanasında işləyirəm. Kitablardakı İSBN beynəlxalq qrifi ilə dünya kitabxanalarındakı Azərbaycanda nəşr olunmuş kitabları axtarırıq. ABŞ, İngiltərə, Almaniya kitabxanalarından bizim tək-tək kitablarımız çıxır. Biz kitabları daxili auditoriya üçün çap edirik. Lakin xarici nəzərə almırıq. Bir çox kitablarda İSBN qrifi var. Amma saytı açıb baxanda həmin kitabı tapmaq olmur. Sadəcə olaraq bizim nəşriyyatlar həmin rəqəmləri ora yalandan vururlar. Xarici ölkə kitabxanalarına isə nadir hallarda bizim kitabları tapmaq olur. Tarixdə mənbələrlə işləmə standartları mövcuddur. Bizdə isə bəziləri arxiv sənədlərini olduğu kimi, yəni heç bir şərh vermədən dərc etdirir. Məsələn, Türkiyə təcrübəsində arxiv sənədləri müasir əlifba ilə, amma osmanlı dövründə işlədilən türk dilində dərc edilir və onun rezümesi – sənəd nədən bəhs edir və hansı dövrü əhatə edir- verilir.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Sovet dövründə də sənədlərin çap olunma qaydası var idi.

 

Nazim Mustafa: İndi ona əməl olunmur. Kitablarda arxiv sənədləri sadəcə olaraq rezümesiz çap edilir. Bunun isə heç bir faydası yoxdur. İstənilən xarici tədqiqatçı bu sənədlərlə işləyə bilməyəcək. Biz başımıza gələn faciələri yalnız yazırıq. Bununla erməni bizdən üzür istəməyəcək. Və ya bu gün iki dövlət arasında sülhü tənzimləməyə çalışan ölkələr Ermənistanı qınayacaqmı? Ermənistan indiyə kimi Bakını işğal niyyətindən əl çəkməyib. Biz bu məsələlərin həlli istiqamətində işləməliyik, dünya birliklərini bu sahədə məlumatlandırmalıyıq. Bizdə çox zaman dissertasiyaların mövzusu eynilik təşkil edir. Bir dissertasiya bir neçə ildən sonra ad dəyişdirilmək şərti ilə eyni mövzuda yenidən yazılır. Yəni, görüləsi işlərimiz çoxdur. Həmçinin görülən işləri də beynəlxalq qriflə dünya kitabxanalarında olmasını təmin etmək lazımdır ki, beynəlxalq tədqiqatçılar bizim həqiqətlərimizi əks etdirən sənədlərlə tanış ola bilsinlər.

 

Aqil Şahmuradov:  1905.az təbliğat vasitəsi kimi təqdirəlayiqdir. Materiallar 11 dildə yayımlanır. Bu sayt həm də bir elmi mənbədir. Burda sənədlər, ədəniyyatlar, müxtəlif müsahibələr tədqiqatların aparılması üçün mənbə rolunu oynaya bilər.

Azərbaycan tarixçiləri indiyə kimi ermənilərin törətdiyi faciələrin az qala hər gününü tədqiq ediblər. Növbəti mərhələ isə bunu Azərbaycanın sərhədlərindən kənara çatdırmaqdır. Hesab edirəm ki, bu sahədə ədəbiyyatçıların görə biləcəyi iş daha çoxdur. 30 illik müstəqillik dövrü kifayət qədər samballı əsərlərin yazılmasına bəs edə bilərdi. İsa Hüseynov “Tütək səsi” əsərində müharibəni elə gözəl təsvir edir ki,  müharibə səhnələri olmasa da, hamı onu aydın təsəvvür edə bilir, insanların çəkdiyi ağrı acı ustalıqla təsvir edilir. Bu mövzuda filmlər çəkilməlidir. Bu gün serialllar bir çox ölkələrdə təbliğat vasitəsinə çevrilib. Məsələn, Osmanlı imperiyasını Ərtoğrulun yaratdığını seriala qədər çox az adam bilirdi. Bu gün isə bu film 51 ölkədə yayımlanır. Bu işlə kifayət qədər səviyyəli peşəkarlar məşğul olmalıdır. Bizdə belə mütəxəssislər yoxdusa, dünyada kifayət qədər ixtisaslaşmış mütəxəssislər var və onlardan dəvət etmək olar. Bir məqamı da qeyd edim: Qırğın və soyqırımlardan söhbət düşəndə elə təəssürat yaranır ki, sanki burada heç bir müqavimət olmayıb. Bəli, qüvvələr qeyri-bərabər olsa da, mülki əhali Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Lənkəranda müqavimət göstərib. Biz öz qəhrəmanlarımızı da tanımalıyıq. Təsəvvür edin ki, birinci dünya müharibəsindən gələnlər Bakıya doluşmuşdu, Azərbaycan xalqı təpədən dırnağa qədər silahlanmış gücün qarşısında tək qalmışdı. Təbliğatda nəzərə ala bilmədiyimiz nədir? Biz problemi xarici oxucuya kütlə şəklində təqdim edirik. Məsələyə differensial yanaşsaq, daha yaxşı olar. Bakıdakı  mart qırğınlarında Təzəpir məscidi, eləcə də Azərbaycanda tarixən baş vermiş qırğınlarda kilsələr və məscidlər ziyan çəkib. Bu istiqaməti ümümdünya kilsə təşkilatı və ya dini təşkilatların xətti ilə kütlələrə çatdırmaq imkanını da diqqətə almalıyıq.

 

Vaqif Abışov: Mən də “1905.az” saytını səmimi qəlbdən təbrik edirəm ki, kollektiv kiçik olsa da, işləri böyükdür.

Fikrimcə, problemləri daxili ictimaiyyətə, dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında əsas maneələrdən biri bizdə efirin olmamasıdır. Yəni, söhbət güclü auditoriyadan gedir. Niyə görə tarix, elm və ya diskussiya proqramları böyük auditoriyaları olan efirdən yayımlanmasın?

Azərbaycan televiziyalarında elə diskussiyalar getməlidir ki, buradakı xarici ölkə səfirlərinin, xarici ölkə vətəndaşlarının diqqətini cəlb edə bilsin. Bəzən sual verirlər ki, ermənilər nə istəyir, Azərbaycana, türklərə qarşı qan tökməyi nə vaxt başa çatdıracaqlar? Mən şəxsən cavab verirəm ki, axırımıza çıxana kimi sona çatmayacaq. Niyə? Burada iki qüvvə var. Bir erməni qüvvəsi və onun məkrli işğalçı “dənizdən dənizə” planı, bir də güc dövlətlərinin bu qüvvədən bilavasitə istifadə edərək öz siyasətlərini, mövqelərini möhkəmləndirmək istəyi. Bu iki amil ortadadır və biz işimizi möhkəm tutmalıyıq.

1920-ci il fevral ayında Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Bolqarıstanla bağlı bütün problemlər, məsələlər yekunlaşanda Türkiyənin taleyi naməlum qalmışdı. Paris Sülh Konfransı zamanı Asiya müsəlmanları, o cümlədən Türkiyə qadınlar cəmiyyəti və dünya ictimaiyyəti, hətta işğalçı, İtaliya, Fransa mətbuatı bu məsələni qaldırırdı ki, Türkiyə probleminə bu və digər formada birdəfəlik nöqtə qoyulsun. “Azərbaycan” qəzetində İtaliya mətbuatına istinadən maraqlı bir fikir var. Deyir ki, “Türkiyənin ərazi bütövlüyünə, türklərin kompakt şəkildə yaşadığı ərazi bütövlüyünə toxunsanız, yubatsanız, Türk xalqını öz qarşınızda görəcəksiniz”. Bu gün də Azərbaycan dövləti və xalqı dünya ictimaiyyətinə bildirməlidir ki, Azərbaycan xalqı öz ərazilərini heç kimə verməyəcək. Ancaq biz itirə-itirə gəlirik və arada deyilir ki, itirilmiş torpaqların tarixindən yazmaq lazımdır, nəinki qaytardığımız torpaqların tarixindən. Doğrudan da, biz məğlub tariximizi aşılamaqla özümüz də bir növ məğlubiyyətə düçar oluruq.

 

Fuad Babayev: Bəs auditoriyanın məlumatlılığı?

 

Vaqif Abışov: Məlumatlılıq zəifdir. Bu gün Azərbaycanda heç bir elm, təhsil ocağı, müəssisə, zavod-fabrik yoxdur ki, soyqırımla, ərazi iddiaları ilə bağlı mütəxəssislər çağırsın, kollektivi bu sahədə maarifləndirsin və bu mövzuda diskussiyalar təşkil etsin.  Müstəqillikdən sonra məlum faciələri yaşadığımıza görə, soyqırım mövzusuna daha çox müraciət olunur. Fikrimcə, təbliğatsız tarix ola bilməz. Ermənilər ən azı 1915-ci ildən və yaxud 1920-ci ildən üzü bəri özlərinin “soyqırım”a məruz qaldıqları ilə bağlı bar-bar bağırırlar. Bu baxımdan, tarix ilə təbliğat paralel getməsə, nəticə əldə etmək çətindir.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Vaqif müəllim, siz yazırsınız və yazdığınızı auditoriyada danışırsınızsa, bu artıq təbliğatdır, maarifləndirmədir.

 

Ülviyyə Tahirqızı: Sizə elə gəlmir ki, bu aparılan tədqiqatlara həm də hüquqşünaslar cəlb edilməlidir.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Beynəlxalq hüquq üzrə mütəxəsislər də bu mövzuya müraciət edirlər. Yəni, bu mövzunu hüquqi cəhətdən təkcə Azərbaycan mütəxəssisləri yox, xarici mütəxəsislər də işləyir. Ən azından sizin də bildiyiniz alman mütəxəsislərinin, bir neçə müəllifin, məhz bizim bu son dövr münaqişənin tarixi ilə hüquqi aspekti işlənib. Bəzən elə problemlər var ki, onu müştərək işləmək lazımdır. Çünki, tarixçinin hüquqi savadı olmadığına görə, bəzi məqamlarda gülünc vəziyyətinə də düşə bilir.

 

Ülviyyə Tahir: Bəs nəticə?

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Nəticə bilirsiniz nə vaxt olar? Bu həqiqətlər beynəlxalq səviyyədə öz həllini tapsın. O cəhətdən bir nəticə yoxdur. Və heç müraciət də olunmayıb. Həmyerlimiz Feliks Tsertzvadze Xocalı, 1915-ci il hadisələri, 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı “Zabıtıy genosid” kitabını və digər əsərlərini nəşr etdirdi. O, hətta bu məsələlərlə bağlı Haaqa məhkəməsinə müraciət də etmişdi və bizdən də dəstək istəyirdi. Fikrimcə, bu məsələləri beynəlxalq səviyyəyə çıxarmaq üçün bütün aspektlər hüquqi cəhətdən işlənməlidir.

 

Məhərrəm Zülfüqarlı: 70-ci illərdə müəllimlərimiz auditoriyada bizə deyirdilər ki, Azərbaycanda ədəbiyyat məktəbi var, amma tarix məktəbi yaranmayıb. Doğrudur, müəyyən işlər görülüb, amma çox təəssüf ki, 70-ci illərin problemi olduğu kimi qalır. Mən Azərbaycan tarixini tədris edirəm və tam məsuliyyətlə deyirəm ki, bizim tarix çox saxtalaşdırılıb. Anar müəllim, Firdovsiyyə xanım və digər tarixçilərimiz də sağ olsunlar ki, bu düyünləri açırıq. Ancaq bu düyünləri açdıqca elə bil ki, hər bir işləyənə iki nəfər mane olur. Yəni, bu düyünləri açana “sağ ol” deyən yoxdur. Biz hər işi çətinliklə görürük. Mən öz hesabıma kitab çap edə bilməzdim. “Şamaxı soyqırımı” kitabı 2011-ci ildə Azərbaycan və ingilis dillərində AVCİYA-nın xətti ilə çap olundu və Avropa Şurası deputatlarının iştirakı ilə Şamaxıda təqdimatı keçirildi. Göyçay döyüşlərinə aid iki kitabım çıxıb. Biri 2017-ci ildə çap olunub, “Azərbaycan tarixinin qəhrəmanlıq səhifəsi: Göyçay döyüşləri (iyun – iyul 1918-ci il)” adlanır, “Göyçay döyüşləri Türkiyə tarixşünaslığında” kitabı isə 2018-ci ildə işıq üzü görüb. Onları təqdim edəndə gördüm ki, hələ nə qədər görüləsi işlərimiz var.

Soyqırım yalnız mart ayında olmayıb. İyul ayında Nəvahi, Hacıqabul, Kürdəmir istiqamətində də davam edib. Biz bu barədə susuruq və yalnız martda baş verən soyqırımları önə çəkirik. Salyan yolu üstündə bir qoruq var. Orada qazıntı aparılanda kütləvi məzarlıq çıxdı. Sonra isə məsələni ört-basdır etdilər. Əgər burada kütləvi məzarlıq tapılıbsa, niyə görə yalnız Qubada bunu təbliğ edirik.

Türk şəhidləri mövzusuna toxunmaq istəyirəm. Döyüşlər gedən bütün ərazilərdə naməlum əsgər qəbirləri var. Bir neçə yerdə abidələr ucaldılıb. Bakı uğrunda döyüşlərdə rəsmi olaraq 1130 şəhidin olduğu göstərilir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, Göyçaydan Bakıya gələnə qədər şəhidlərin sayı minlərlə olub və hələ də həmin rəqəm dəqiq deyil.

Məsələn Kürdəmirdəki  Xoruzlu piri ilə bağlı tədqiqat apardıq və məlum oldu ki, bu Qafqaz İslam Ordusunun şəhidləri ilə bağlıdır. Onların içərisində Dənizlidən beş nəfər olub və özləri ilə əyalətlərinin bayraqlarını da gətiriblər. Türkiyənin Dənizli əyalətinin emblemində xoruz şəkli var və orda xoruza heykəl də qoyublar.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Qəhrəmanlıq tariximizə ən gözəl nümunə: Xarici dəstək olmadan Azərbaycan ordusu 1920-ci ilin yazında uğurlu Qarabağ əməliyyatı həyata keçirmişdi. Əlbəttə, qəhrəmanlıq səhifələrimiz çoxdur. Ermənilər tarix uzunu qocanı, uşağı, silahsız insanı öldürüb, silahlı azərbaycanlı ilə müharibə qaydasında vuruşub qalib gəlməyib.

 

Anar İsgəndərov: Tarix nə zaman tarix olur? O zaman ki, faktlar mənbələrə əsaslanır. 2003-cü ildə Cumhuriyyətin 85 illik ərəfəsi idi. Prezident Aparatında 30 nəfər tarixçi ilə Terri Devisin (AŞPA Siyasi Məsələlər Komitəsinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzrə məruzəçisi – red.) görüşü keçirildi. O görüşdə rəhmətlik İqrar Əliyevlə onun iki saatlıq söhbəti oldu. Bu müddətdə Terri Devisin dediyi hər iddiaya, hər kəlməyə İqrar Əliyevin mənbələrə, faktlara əsaslanan cavabı vardı. Axırda Terri Devis onun alnından öpdü, tərcüməçisi dedi ki, həyatında bu cür adam görməyib.

 

Hazırladılar: Ülviyyə Tahirqızı, Mehman İbrahimov, 1905.az

Material ilk dəfə 5 aprel 2019-cu ildə dərc olunmuşdur.