Ulu­la­rı­mı­zın an­caq qə­bir­lə­ri qal­mış nis­gil­li ruh­lar do­la­şan o şə­hər­dən Ba­kı­ya is­tis­na hal­lar­da xü­su­si reys­lər olur­du.

 

O şəhər ki, qanlı döyüşlərdən sonra onun alınması münasibətilə Rusiyanın 1828-ci ildə buraxdığı medalda həkk olunmuş mənzərədə ən azı 9 minarə saymaq olurdu. İndisə bu qədim türk şəhərində müsəlmanlığın əsər-əlaməti qalmamışdır.

 

O medalla İrəvanın işğalında fərqllənmiş zabitlər, əsgərlər təltif edilmişdilər.

 

XIX əsrin əvvəllərində ağsaçlı Qafqaza xaç yürüşü belə başlanmışdı…

 

Min-min illər öncə hələ tarixin yaradılmadığı dönəmlərdə türklərin Vətəni, Qaf (qapı), Qaz (uca) adlandırdığı qocaman dağ bu soyqırımına yas tutdu…

 

Dədəmiz Qorqud özündən min illər öncə şəkillənmiş bu addan neçə-neçə igidə el-obaya, yurd yerinə pay vermişdir…

 

Bu də­fə İrə­van­dan Ba­kı­ya uçan xü­su­si rey­sin tə­şəb­büs­ka­rı So­vet­lər dö­nə­min­də yük­sək döv­lət və­zi­fə­lə­ri tut­muş ta­nın­mış ərəb­şü­nas aka­de­mik Yev­ge­ni Pri­ma­kov idi. Onun va­si­tə­çi­li­yi ilə Er­mə­nis­tan və Azər­bay­can rəs­mi­lə­ri “ha­mı­nın ha­mı­ya” prin­si­pi ilə əsir­lə­rin də­yiş­di­ril­mə­si­nə ra­zı­lıq ver­miş­di­lər. Ucu Pre­zi­dent Hey­dər Əli­ye­və ge­dib çı­xan bu xe­yir­xah tə­şəb­bü­sü ilə Pri­ma­kov Azər­bay­can xal­qı qar­şı­sın­da öz su­çu­nu qis­mən yu­du: 67 gi­rov və əsi­ri er­mə­ni fa­şist­lə­ri­nin cə­hən­nəm əza­bın­dan qur­ta­rıb Ba­kı­ya gə­tirir­di.

 

Əs­lin­də, bu əsir­lər Qır­mı­zı Xaç Təş­ki­la­tı­nın si­ya­hı­sı­na dü­şən­lər idi­lər. Minlər­lə azər­bay­can­lı əsir Er­mə­nis­tan­da giz­li yer­lər­də sax­la­nıb mə­dən­lər­də və baş­qa ağır iş­lər­də qul ki­mi iş­lə­di­lir, ne­çə-ne­çə gənc oğ­lan, qız, uşaq qur­ban­lıq qo­yun ki­mi or­qan al­ver­çi­lə­ri­nin zir­zə­mi­lə­rin­də bəs­lə­nir­di­lər.

 

Sərnişinlərin arasındakı alagöz oğlan baxışlarını özünün də bilmədiyi məchul bir nöqtəyə dikərək üçillik əsirlik həyatını, cəhənnəmdən betər əzablara qatlaşdığı saatları, günləri, ayları biləxtiyar birər-birər xatırlayırdı. Əslində o dəhşətli dönəmləri xatırlayıb əzab çəkmək istəmirdi, gələcək haqqlnda düşünməyə çalışırdı. Amma gələcək haqqında düşüncələri övladları, valideynləri, qohumları, dostları ilə görüşüb qucaqlaşmaqdan o yana getmirdi. Keçmiş xatirələri isə sanki kirpiklərinin  arasına dolmuşdu, qapanan kimi səssiz kinolenti kimi gözləri önündən keçirdi…

 

1990-cı il Yanvar qırğınından sonra o da özünümüdafiə dəstəsinə yazılmışdı, haralardansa gətirilən erməni muzdluları ilə döyüşmüşdü. 93-cü ilin yazı çıxhaçıxda onu Cəbrayıl şəhərinin icra nümayəndəsi təyin etmişdilər. İki ay sonra avqustun 23-də girov götürülmüşdü. Özünümüdafiə dəstələri Cəbrayıl bölgəsinin şimalında – Ziyarət dağının cənub ətəklərindəki ayna bulaqlı, bağ-bağatlı, meşəli, çəmənli cənnət guşələrindəki Ağcakənd, Daşbaşı, Hingtağlar, Dolanlar, Şayaq kimi 13 kəndi – erməni terrorçularının daldalandığı kəndlərin sakinlərini sovet-rus hərbi gücləri xəbər tutub gələnədək yarım günün içində yük maşınlarına doldurub, qansız-qadasız Ermənistan sərhədinə ötürmüşdülər.

 

O kəndlərdən birinin yerləşdiyi Şayaq yüksəkliyində növbə çəkərkən ayağının altında qalmış yamyaşıl Qozlu dərə vadisinin, buradakı kəndlərin gözəlliyinə heyran qalmışdı. Yeniyetmə yaşlarında nənəsinin söylədiklərini yada salmışdı. Nənəsi babasından eşitdiklərini ona nəql eləmişdi. XIX  yüzillikdə rus ordusu azərbaycan türklərini gözəl, səfalı yurdlarından qovub çıxarmış, həmin kəndlərdə İrandan, Türkiyədən gəlmə erməniləri yerləşdirmişdi. O, şəhərin meri təyin edildikdən sonra iş otağındakı “Azərbaycan SSRİ-nin inzibati bölgüsü” kitabını vərəqləyərkən görmüşdü ki, Sovet dönəmində keçmiş Cəbrayəl qəzasından qoparılıb yaradılmış Hadrut erməni rayonunun Ağcakənd, Quşçular, Daş sözü ilə başlayan neçə-neçə kənd adları Azərbaycanın digər bölgələrində də vardı. Əlinə keçmiş digər mənbədən oxumuşdu ki, Tağ, Tuğ, bu sözlərlə başlayan Taqəsər, Hingtağlar kəndləri adlarını əski türk tayfaları Taq və Tuqdan almışdır.

 

Şayaqdan baxdığı bu kəndlərin çoxunu sonralar əsirlik vaxtı görmüşdü, turist kimi yox, qul kimi işlətməyə aparmışdılar onları.

 

Əsirlikdə qaldığı 993 günün hər gecə-gündüzü, hər saatı əzab çəkmişdi. Onun əzabları iki cür idi: fiziki və mənəvi. Dəyənəklə, armaturla döyülməyə, dırnaqlarının arasına iynə soxulmasına, qançır olmuş yaralarına məlhəm yerinə duz basılmasına birtəhər dözürdü. Gec-tez bu yaralar sağalırdı. Amma ermənilərin özününküləşdirdiyi kəndlərin abadlaşdırılmasında, soydaşları yaşamış kəndlərdəsə evlərin sökülməsində, meşələrin, bağların qırılmasında qul kimi işlədilməsinin verdiyi mənəvi əzablar bu günə qədər hələ sağalmamışdı. Sağalmayacaqdı da, ta o yurdları geri qaytarmayınca…

 

Bu döyüş hələ qurtarmayıbdır. Bu döyüş uzun döyüşdür, 200 ildir gedir. İndiyə qədər düşmənlər udmuşlar. Artıq dövran dəyişmişdir. BMT-də bir türk dövləti bayrağının yanında beş digər türk dövlətinin bayraqları dalğalanır. Azərbaycan artıq müstəqil dövlətdir, öz ordusunu qurmuş, onun üçün silah da istehsal etməyə başlamışdır, neftini Türkiyə yoluyla Avropaya satır… Son cümlələri öz aralarında danışan ermənilərin necə təşvişə düşmələrini gördükdə ləzzət almışdı. Bir yandan Vətəninin, dövlətinin güclənməsi xəbərləri, digər yandan ailəsinə qovuşmaq həsrəti onun aclığa, əzablara dözümlüyünü artırırdı. O, qorxmurdu, qorxu hissini 3 ildir itirmişdir, bu illərdə ölümlə həyat arasında yaşamışdı. Qorxu hissini itirdiyi həmin o anları qürurla xatırlayırdı…

 

Kapitan batan gəmini sonuncu tərk edər… Həmin o müdhiş avqust günü iş otağındakı son sənədləri, orduya çağırış vərəqələrini götürüb, onu gözləyən qara Volqaya oturdu, şəhərin adamsız küçələrini son kərə dolaşdı… Bəlkə əlsiz-ayaqsızlardan kimlərsə çıxıb getməyə macal tapmamışdır? Heç kimə rast gəlməmişdilər. Şəhərdən çıxıb üzü Araza sallananda yolu kəsmiş tankı, yanındakı hərbçiləri özümüzünkü sanmışdı. Qarşıda düşmən olduğunu bildikdə artıq gec idi. Kim olduğunu bildikdə ermənilər sevindilər: əllərinə vəzifə sahibi düşmüşdü. Onu icra hakimiyyəti binasının önünə gətirdilər. Yuxarıda dalğalanan Azərbaycan bayrağını endirib ayaqları altına atdılar, erməni bayrağını uzadıb dedilər: Sən Azərbaycan bayrağına tüpürüb tapdalasan, erməni bayrağınısa öpsən, həyatını qurtararsan.

 

O isə tərsinə etdi… İçindən gələn Vətən sevgisi, düşmənə nifrət duyğularının diktəsi ilə diz çökdü, ay-ulduzlu bayrağı qaldırıb öpdü, düşmən bayrağınasa tüpürüb ayağı altına tulladı. Erməni hərbçilər kinoya baxırlarmış kimi, əvvəlcə, donub qaldılar. Yox, bu, kino deyildi, gerçək həqiqət idi… Özlərinə gəlib onun üzərinə cumdular. Heç vaxt belə zərbələr görməmişdi. Əsgərlər baş-göz, qabırğa demirdilər, hara gəldi avtomatın qundağı ilə vururdular. Sürücüsü özünü onun üstünə gərdi, zərbələri paylaşmaq üçün. Bu da kömək etməzdi, əgər zabit avtomatı onlara tuşlayan əsgərə səslənməsəydi:

 

-Yetər, öldürməyin, o vəzifəli şəxsdir, bizə gərək olacaq. Bax o zaman -ay-ulduzlu bayrağı yerdən qaldırıb öpərkən, başını qovzayıb beş yüz yaşlı çinara, doğulduğu şəhərə son kərə baxıb ölümü qəbul etməyə hazır olarkın qorxu hissini itirmişdi…

 

Uça­ğın tə­kər­lə­ri eniş-qal­xış zo­la­ğı­na də­yən­də bu özəl rey­sin sər­ni­şin­lə­rin­dən Bi­nə Ha­va Li­ma­nı­nı ta­nı­yan­lar hə­qi­qə­tən qur­tul­duq­la­rı­na ina­na­raq qış­qır­dı­lar:

 

– Qar­daş­lar, bi­zi ger­çək­dən Ba­kı­ya gə­ti­rib­lər!..

 

Hə­yə­can­la de­yil­miş bu söz­lər yol­çu­la­rın ha­mı­sı­nı in­ti­zar­dan qur­tar­dı. Uça­ğa min­di­ri­lən­də ha­ra­ya get­dik­lə­ri­ni də­qiq bil­mir­di­lər… Yalanla nəfəs alan ermənilərin söylədiklərinə inanmamışdılar.

 

Bu qey­ri-adi sər­ni­şin­lə­rin ço­xu se­vinc­dən hön­kür­dü.

 

Am­ma bu an­lar­da on­la­rın ha­mı­sı­nın üz­lə­ri­ni ka­me­ra­ya al­say­dı­lar, beş nə­fə­rin göz­lə­rin­də­ki tə­laş, ra­hat­sız­lıq açıq-ay­dın se­zi­lər­di: “Me­şə çaq­qal­sız ol­maz” de­yib­lər ata­la­rı­mız.

 

O, üç il əsir­lik sü­rə­cin­də göz yaş­la­rı­nı uda-uda qu­rut­muş­du. İn­di se­vinc yaş­la­rı da göz­lə­rin­dən çıx­ma­yıb içi­nə axır­dı. Hön­kür-hön­kür ağ­la­yıb yün­gül­ləş­mək is­tə­yər­di ki, doğ­ma­la­rıy­la gö­rü­şər­kən özü­nü tox tu­ta bil­sin, ata-ana­sı, ar­va­dı, kör­pə uşaq­la­rı onun zəif­li­yi­ni gör­mə­sin­lər.

 

– İla­hi, şü­kür kə­rə­mi­nə! Yal­va­rış­la­rı­mı eşit­din, ar­zu­mu ye­ri­nə ye­tir­din, mə­nə doğ­ma­la­rı­mı gör­mə­yə, on­la­rın ya­nın­da öl­mə­yə möh­lət ver­din. İş­gən­cə­lər al­tın­da, dəh­şət­li ağ­rı­lar­dan ağ­lı­mı itir­di­yim an­lar­da sə­nə asi ol­ma­ğı­mı ba­ğış­la, uca Tan­rı! Axı sən ba­ğış­la­yan­san! – deyə pıçıldayırdı.

 

Mo­tor­la­rı sön­dü­rül­dük­dən son­ra uça­ğa nər­di­van ve­ril­di. İki av­to­bus, tə­ci­li yar­dım ma­şı­nı trap­dan bir az ara­lı­da da­yan­dı. Rəs­mi­lər təy­ya­rə­dən enər-en­məz iki nə­fər mül­ki ge­yim­li, ar­xa­la­rın­ca ağ xa­lat­lı hə­kim və tibb ba­cı­sı cəld hə­rə­kət­lə yu­xa­rı qalx­dı­lar. Sa­lo­na gi­rən­lər­dən qa­baq­da­kı or­ta­yaş­lı ki­şi on­la­rı sa­lam­la­dı:

 

– Və­tə­nə xoş gə­lib­si­niz. Ara­nız­da hə­kim yar­dı­mı­na eh­ti­ya­cı olan var­mı?

 

Sa­lon­dan səs çıx­ma­dı. Əs­lin­də bir ne­çə­si­ni çıx­maq­la on­la­rın ha­mı­sı­nın hə­ki­mə eh­ti­ya­cı var­dı.

 

– Əgər yox­dur­sa, ha­mı özü ye­ri­yə bi­lir­sə, bu­yu­run, aşa­ğı enin, av­to­bus­la­ra otu­run. Hə­lə­lik, qo­hum­la­rı­nız­la gö­rü­şə ica­zə ve­ril­mir. Ola bil­sin ki, düş­mən­lər ki­mi­sə han­sı­sa ke­çi­ci xəs­tə­li­yə yo­lux­dur­muş­lar. Bu­na gö­rə əv­vəl­cə siz­lə­ri xü­su­si ka­ran­tin mər­kə­zi­nə apa­ra­ca­ğıq. Hə­kim­lər ha­mı­nı­zı yox­la­ya­caq. Hə­lə­lik, bu qə­dər.

 

Ka­ran­tin mər­kə­zin­də onu baş­qa­la­rı ki­mi çox sax­la­ma­dı­lar. İlk gə­rə­kən müa­yi­nə­dən son­ra tə­ci­li hər­bi hos­pi­ta­la apar­dı­lar, sağ­lam­lı­ğı get­dik­cə pis­lə­şir­di, ba­yıl­maq də­rə­cə­si­nə ça­tır­dı, san­ki gü­cü elə bu­ra­ya qə­dər imiş. On­suz da haq­qın­da Mil­li Təh­lü­kə­siz­lik ida­rə­lə­rin­də ye­tə­rin­cə mə­lu­mat var­dı: o, öz ca­nı ba­ha­sı­na və­tən­daş­lıq bor­cu­nu ye­ri­nə ye­tir­miş, düş­mən qar­şı­sın­da əyil­mə­miş, əsir yol­daş­la­rı­na kö­mək et­miş, on­la­ra nü­mu­nə ol­muş na­mus­lu və­tən oğul­la­rın­dan bi­riy­di.

 

Er­mə­ni hə­kim­lə­ri vax­ta­şı­rı əsir­lə­rə qə­ri­bə iy­nə­lər vu­rur­du­lar. Bun­dan son­ra ki­mi­si­nin ba­şı po­zu­lur, ki­mi­si lam qa­lıb bir ne­çə gün heç nə dərk et­mir­di. Ki­mi­si­nin­sə bü­tün bə­də­ni ağ­rı­yır­dı. Bu iy­nə­lər­dən ölən­lər də olur­du. Əsir­lə­rin ha­mı­sı­na ay­dın idi ki, on­la­rın üzə­rin­də qur­ba­ğa, dov­şan ki­mi tib­bi eks­pe­ri­ment apa­rır­lar.

 

Də­yiş­di­ril­məz­dən ön­cə onu da “la­za­ret” de­yi­lən tib­bi mən­tə­qə­si­nə apar­mış­dı­lar. İçə­ri gir­dik­də iri şpris­lə­ri, hə­kim­dən çox qəs­sa­ba ox­şa­yan pə­zə­vəngi gör­dük­də xof­lan­dı: bu boy­da şpris­lər nə­yə gə­rək­di?

 

Onu üzü­quy­lu uzan­dır­dı­lar. Ağ­xa­lat­lı, gö­rü­nüş­lə­rin­dən tibb iş­çi­si­nə yox, id­man­çı­ya ox­şa­yan iki nə­fər qol­la­rı­nı və ayaq­la­rı­nı tut­du­lar. Qur­şaq­dan yu­xa­rı kü­rə­yi­nin or­ta­sın­dan vu­ru­lan iy­nə bir­cə an­da dəh­şət­li ağ­rı bir ya­na, bü­tün əza­la­rı­nı qıc elə­miş­di, ağ­rı­dan açı­la qal­mış ağ­zı­nı yu­ma bil­mə­miş­di.

 

– İy­nə ner­və düş­dü, – de­yib onun bur­nu­na na­şa­tır spir­ti tut­muş­dular.

 

Han­dan-ha­na özü­nə gə­lib İl­qar ona nə vu­rul­du­ğu­nu so­ruş­muş­du. Qəs­sab-hə­kim əlin­də­ki or­ta öl­çü­lü şprit­si oy­na­da­raq iriş­miş­di:

 

– Tez­lik­lə bur­dan ge­də­cək­sən. Sə­fər­qa­ba­ğı elik­sir vur­dum ki, dü­zə­lə­sən.

 

Hə­min gün­dən baş­la­ya­raq onun bə­də­nin­də bir süst­lük, ağır­lıq ya­ran­mış­dı. İs­tər-is­tə­məz əsir­li­yin ilk ay­la­rın­da Had­rut­da res­to­ra­nın zir­zə­mi­sin­də dü­zəl­dil­miş zin­dan­da həm­yer­li­si Ra­mi­zi xa­tır­la­mış­dı. Ya­zıq şi­şib qa­ra­lan aya­ğı­nı gös­tə­rib, er­mə­ni hə­ki­min onun yan­bı­zı­na bö­yük şprist­lə sol­yar­ka vur­du­ğu­nu, tez­lik­lə ölə­cə­yi­ni de­yib ağ­la­yır­dı. İlk vaxt­lar si­nir­lə­ri po­zul­muş Ra­mi­zin de­dik­lə­ri­ni cid­di­yə al­mır­dı­lar, ba­şı­nın hov­lan­dı­ğı­nı zənn edir­di­lər. La­kin get­dik­cə qa­ram­tıl şi­şin bü­tün bə­də­nə ya­yıl­dı­ğı­nı gör­dük­də ya­zı­ğın de­dik­lə­ri­nin ger­çək­li­yi­nə inan­dı­lar. Ra­mi­zi xəs­tə­xa­na­ya apar­dı­lar. Bil­mə­di­lər, müa­li­cə­yə­mi, yox­sa ek­pe­ri­men­tin nə­ti­cə­lə­ri­ni iz­lə­mə­yə­mi… Am­ma bu­nu eşi­dib bil­di­lər ki, Ra­mi­zin bə­də­ni şi­şə­rək di­ri-di­ri çü­rü­mə­yə baş­la­yıb­dır. Qəb­ri­nin ye­ri­ni də bil­mə­di­lər. Son­ra­lar ba­şa düş­müş­dü ki, əsir­lə­rin qə­bir­lə­ri ol­mur, har­da gəl­di ça­la qa­zıb üs­tü­nü tor­paq­la­yır­lar.

 

“Bəl­kə mə­nə də sol­yar­ka vu­rub­lar?” Ey­ni­nə gə­lən bu fi­kir­dən üşən­miş­di. Am­ma ona vu­rul­muş iy­nə­nin şpris­i­nin, Ra­mi­zin de­di­yi ölçüdə bö­yük ol­ma­dı­ğı­nı xa­tır­la­yıb təs­kin­lik tap­mış­dı. Əsir­lə­rin də­yiş­di­ri­lə­cə­yi haq­qın­da ya­yı­lan söz-söh­bət­dən, qəl­bin­də şö­lə­lə­nən ümid qı­ğıl­cı­mı bü­tün ağ­rı və əzab­la­rı üs­tə­lə­di. Doğ­ru­dur, heç kim er­mə­ni­lə­rin de­dik­lə­ri­nə tam inan­mır­dı. On­la­rı baş­qa bir ye­rə kö­çür­mək üçün hər şey sa­kit keç­sin de­yə şa­yiə də bu­ra­xa bi­lər­di­lər. İl­qa­rı təəccüb­lən­di­rən hay­la­ra sa­tıl­mış bir ne­çə əsi­rin də on­lar­la bə­ra­bər ol­ma­la­rı idi. Bi­nə­də ye­rə en­dik­dən, Ba­kı­ya gəl­dik­lə­ri­nə əmin ol­duq­dan son­ra bir hə­qi­qə­ti an­la­dı: bu əc­laf­lar əsir­lə­rə – öz həm­və­tən­lə­ri­nə iş­gən­cə ver­mək, zülm et­mək üçün hay­la­ra gə­rək­miş. Am­ma bil­mə­di­yi bir şey də var­dı: Azər­bay­can kəş­fiy­ya­tın­da o sat­qın­lar haq­qın­da da, onun ki­mi­lə­ri haq­qın­da da gərəkən mə­lu­mat var­dı; və­si­tə­çi­lə­rə və er­mə­ni tə­rə­fi­nə təq­dim edi­lən si­ya­hı­da tə­ləb olu­nan­lar ara­sın­da sat­qın­la­rın da adları var­dı və er­mə­ni­lər on­la­rı bir qa­ra qə­pi­yə sat­dı­lar.

 

Hos­pi­tal­da da­va-dər­man, vi­ta­min qə­bul edib, bir az gü­cü­nü bər­pa et­dik­dən son­ra hə­kim ai­lə­si ilə əv­vəl­cə te­le­fon­la da­nış­ma­ğa, son­ra isə gö­rü­şə ica­zə ver­di. Doğ­ma­la­rı ilə gö­rüş­mə­yə ürə­yi nə qə­dər tə­ləs­sə də, hə­kim­lə­rə haqq qa­zan­dı­rır­dı: bi­rin­ci­si, on­da heç bir ke­çi­ci xəs­tə­li­yin ol­ma­dı­ğı­na tam əmin ol­du­lar. İkin­ci­si, müa­li­cə və din­cəl­mə öz işi­ni gör­dü, rən­gi-ru­fu üs­tü­nə gəl­di. Əsir­lik hə­ya­tı­nı xa­tır­la­ma­ma­ğa, on­dan da­nış­ma­ma­ğa özü­nə söz ver­miş­di. Am­ma müm­kün de­yil­di. “Cə­hən­nəm əza­bı çək­səm də, bu, mənim hə­ya­tımdır. O səh­nə­lə­ri niyə unudum?” Dü­şün­cə­lər için­də ça­ba­la­ya-çabalaya bu cüm­lə­lə­ri pı­çıl­da­dı. Əs­lin­də bu pı­çıl­tı de­yil­di, hay­qır­tı idi, ya­şa­maq ça­ba­sı idi. Ayaq­da dur­maq üçün özü­nə ver­di­yi ümid idi. Əgər şə­rəf­siz­lik et­səy­di, iki il qa­baq cə­hən­nəm əza­bın­dan qur­tu­lar­dı.

 

… Qır­mı­zı Xa­çın tə­lə­bi ilə onu və digər gi­ro­vu azad et­mək üçün həbs­xa­na­dan gö­tü­rüb, xü­su­si ida­rə­yə apar­mış­dı­lar. Or­ta yaş­lı bir za­bit onun­la tək­bə­tək yün­gül sor­ğu-sual­dan son­ra qar­şı­sı­na bir və­rəq ağ ka­ğız qo­yub, dik­tə olu­nan­la­rı yaz­ma­ğı tə­ləb et­miş­di. Dü­şün­müş­dü ki, yə­qin bu­ra­xıl­dı­ğı üçün di­lin­dən il­ti­zam alır­lar. Ona gö­rə də qə­lə­mi gö­tü­rüb, zabitin dediklərini yaz­ma­ğa baş­la­mış­dı:

 

“Mən İl­qar Ər­şad oğ­lu Cəb­ra­yıl şə­hə­ri­nin me­ri ki­mi onun Dağ­lıq Qa­ra­bağ Res­pub­li­ka­sı­nın əra­zi­lə­ri­nə da­xil ol­ma­sı­nı təs­diq­lə­yi­rəm”.

 

Za­bi­tin de­di­yi cüm­lə­də “DQR” ifadəsinə ça­tan­da qə­lə­mi ye­rə qoy­muş­du.

 

– Ni­yə da­yan­dın?

 

– Ya­za bil­mərəm. Uşaq­la­rımın, ata­mın üzü­nə ne­cə ba­xa­ram?

 

Sə­si­ni qal­dı­ran za­bit ki­na­yə qa­rı­şıq so­yuq­qan­lıq­la de­di:

 

– Yaz­ma­san, get­mə­yə­cək­sən, di­ri-di­ri ölü­mü­nü gö­rə­cək­sən, həbs­xa­na­da çü­rü­yə­cək­sən, nə uşaq­la­rı­nı, nə də va­li­deyn­lə­ri­ni gö­rə­cək­sən.

 

– Bi­li­rəm.

 

– On­da nə­yi göz­lə­yir­sən, yaz ca­nı­nı qur­tar!

 

Bir ne­çə an­lı­ğa sus­muş­du, qar­şı­sın­da açıl­mış iki yo­lun so­nu­cu­nu dü­şün­müş­dü. Hər iki yol ölüm­lə so­nuc­la­nır­dı: bi­ri şə­rəf­li, di­gə­ri şə­rəf­siz. Tə­ləb olu­na­nı ya­zıb və­tə­nə dön­sə, bu sat­qın­lı­ğın cə­za­sı­nı çə­kə­cək­di; na­mus, qey­rət onu için-için ye­yib öl­dü­rə­cək­di. Bu­ra­da çək­di­yi cə­hən­nəm əza­bı­nın so­nu da ölüm­dü.

 

– Yox, ba­car­ma­ram, – de­yib ye­rin­dən qalx­mış­dı.

 

Adə­tən be­lə hal­lar­da tə­ləb olu­na­nı ye­ri­nə ye­tir­mə­yən­də nə­za­rət­çi­lər əsir­lə­ri xurd-xə­şil edir­di­lər. Am­ma bu za­bit ona əl qal­dır­ma­mış­dı. Er­mə­ni olan­da noo­lar, bəl­kə ürə­yi­nin də­rin­li­yin­də in­san­lıq duy­ğu­la­rı tər­pəş­miş­di, əsi­rin bu ki­şi­li­yi əl-qo­lu­nu bağ­la­mış­dı? Bəl­kə bu­na gö­rə du­ru­xub acı-acı gül­müş, son­ra təm­ki­ni­ni poz­ma­dan ke­şik­çi­lə­rə əmr et­miş­di:

 

– Ge­ri­yə qay­ta­rın!

     Xəstəxanada ona tək otaq ayırmışdılar, mane olan kimsə yoxdu. Amma gecədən xeyli keçməsinə baxmayaraq gö­zü­nə yu­xu get­mir­di. Er­tə­si gün gü­nor­ta­dan son­ra doğ­ma­la­rı ilə gö­rü­şə­cək­di. Kör­pə uşaq­la­rı­nın qar­şı­sı­na xəs­tə­xa­na pal­ta­rın­da çıx­ma­maq üçün ev­dən pal­tar­la­rı­nın gə­ti­ril­mə­si­ni xa­hiş et­miş­di. Am­ma öz köy­nək-şal­va­rı­nın, pi­ja­ma­sı­nın için­də üzür­dü. Nə qə­dər arıq­la­dı­ğı­nı, sı­nıx­dı­ğı­nı in­di bi­lə bil­di. Sa­bah ki­mi bi­rin­ci bağ­rı­na ba­sa­caq? Ana­sı­nı­mı? Ata­sı­nı­mı? Oğ­lu­nu­mu? Sev­gi­li ar­va­dı­nı­mı? Yox­sa iki ya­şın­da qo­yub get­di­yi ki­çik qı­zı­nı­mı? İn­di onun beş ya­şı var. Gö­rə­sən qız­cı­ğaz ata­sı­nı ta­nı­ya­caq­mı? Çə­tin ta­nı­sın. Bəl­kə də ya­dın­da do­lu bə­dən­li, sıx saç­lı, güc­lü ata ki­mi qal­mı­şam. İn­di mə­ni bu gör­kəm­də ta­nı­ya­mı bi­lər?… Sək­sən ne­çə ki­lo­dan əl­li be­şə düş­müş, al­ya­naq si­fə­ti ki­çil­miş, iri gözlə­ri tut­qun­la­şıb ba­la­ca­laş­mış, sıx saç­la­rı sey­rəl­miş ata­la­rı­nı üç-beş yaş­la­rın­da qo­yub get­di­yi uşaq­la­rı ne­cə ta­nı­sın? “Ey­bi yox, çox keç­məz əv­vəl­ki gü­cü­mü qay­ta­ra­ram. Bu üç gün­də gör ne­cə yax­şı­laş­dım!.. Əsas bu­dur ki, doğ­ma­la­rı­mın ya­nın­da ola­cam, aya­ğa du­ran­dan son­ra er­mə­ni fa­şiz­mi­nin şey­ta­nı be­lə mat qo­yan əməl­lə­rin­dən ki­tab ya­za­cam…”

 ***

 Gec yat­dı­ğı üçün gec də oyan­dı. Ye­rin­dən güc­lə qalx­dı. Sə­hər ye­mə­yi­ni zor­la ye­di: “Qə­ri­bə­dir, zin­dan­da olar­kən hamımız daş­dan yum­şaq əli­mi­zə nə ke­çir­di­sə, qar­nı­mı­za atır­dıq ki, öl­mə­yək, sağ qa­laq. İn­di mən ni­yə be­lə ol­dum?”

 

Hə­kim­dən so­ruş­maz­dan qa­baq özü bu sua­lın ca­va­bı­nı tap­maq is­tə­di. Hey­hat!

 

Qay­ğı­keş, xoş si­fət­li hə­kim ön­cə hal-əh­val tu­tub du­ru­mu­nu so­ruş­du:

 

– Bu gün ne­cə­sən? Bu­ra­ya gə­lən­dən bə­ri yax­şı­laş­ma gö­rür­sənmü?

 

– Əl­bət­tə, yax­şı­laş­ma var. Am­ma özü­mü ne­cə hiss et­di­yi­mi de­yə bil­mə­yə­cə­yəm. Fik­rim-zik­rim üç il­dən son­ra bu gün gö­rü­şə­cə­yim doğ­ma­la­rı­mın ya­nın­da­dır. Ağ­rı-acı­la­rım ar­xa pla­na ke­çib, si­zi düz­gün ca­vab­lan­dı­ra bil­mə­yə­cəm.

 

– On­da si­zi yün­gül­cə müa­yi­nə ilə ki­fa­yət­lə­nə­rəm.

 

Hə­kim onun nəb­zi­ni tut­du, təz­yi­qi­ni ölç­dü, ürə­yi­nə, ci­yə­ri­nə qu­laq as­dı, əli ilə qa­ra ci­yə­ri­ni, öd ki­sə­si­ni, da­la­ğı­nı yox­la­dı. Qor­xu­lu də­yi­şik­lik yox­du. Bar­maq­la­rı ilə bel sü­tu­nu­nun fə­qə­rə­lə­ri­nin ara­sın­da gəz­dik­də, elə bil xəs­tə­ni elek­trik cə­rə­ya­nı vur­du. Bir an­lı­ğa bə­də­ni tit­rə­yən İl­qa­rın bütün əzaları gi­zil­də­di. Hə­kim ba­xış­la­rı­nı on­dan giz­lə­dib de­di:

 

– Onur­ğa sü­tu­nu­nun fə­qə­rə­lə­ri de­for­ma­tik də­yi­şik­li­yə uğ­ra­yan­da si­nir­lər be­lə ağ­rı ve­rir, qorx­ma.

 

– Dok­tor, mən bü­tün qor­xu hiss­lə­ri­mi itir­mi­şəm, tək bir­cə­sin­dən baş­qa: iş­gən­cə­lə­rə döz­mə­yib, düş­mən qar­şı­sın­da şə­rəf­siz­lik et­məkdən qorxmuşam. Al­la­ha şü­kür, ar­tıq qur­tul­mu­şam, o qor­xu da yox­dur. Ona gö­rə mə­nə dər­di­mi açıq söy­lə. Ba­kı­ya gəl­məz­dən bir ne­çə gün qa­baq kü­rə­yim­dən bir iy­nə vur­du­lar. On­dan bə­ri bə­də­nim­də ağır­lıq hiss edi­rəm.

 

Ürə­yin­dən qa­ra qan­lar axan hə­kim şüb­hə­lə­ri­ni di­lə gə­tir­mə­di:

 

– Əsas or­qan­la­rın sağ­lam­dı. Yaş­laş­dıq­ca fə­qə­rə­lə­rin ara­sı­na duz yı­ğı­lır, bir sı­ra fə­sad­lar əmə­lə gə­lir. Onur­ğa sü­tu­nu­nu, fə­qə­rə­lə­ri bir də yox­la­­rıq. Bax, ya­zı­ram, rent­ge­nə sal­sın­lar. Tək­rar qan ana­li­zi də ve­rəcəksiniz. He­moq­lo­bi­n aşa­ğıy­dı, gö­rək dü­zə­lib­mi. Əs­lin­də bu əla­mət­lər əsir­lik­dən gə­lən­lə­rin ço­xun­da var­dır. Qa­nı­ nor­ma­ya sal­maq üçün müa­li­cə­yə baş­la­mı­şıq. Uğur­lar var. Özü­nüzü ai­ləniz­lə gö­rü­şə ha­zır­layın, ye­mə­yi­nizi yeyin, yatın, din­cəlin.

 

İl­qar is­tə­di de­sin ki, gös­tə­riş­lə, məs­lə­hət­lə yat­maq ol­mur. Üç il­dir həs­rə­ti­ni çək­di­yi doğ­ma­la­rı ilə gö­rüş­dən qa­baq gö­zü­nə yu­xu­mu ge­dər? An­caq de­mə­di, sa­də­cə ba­şı ilə onun de­dik­lə­ri­ni təs­diq­lə­di, eti­ka xa­ti­ri­nə…

 

Be­lin­dən iy­nə vu­rul­ma­sı haq­qın­da xəs­tə­nin de­dik­lə­ri hə­ki­min şüb­hə­lə­ri­ni bi­rə beş ar­tır­dı. “Onun qa­nın­da­kı mən­şə­yi mə­lum ol­ma­yan yad ci­sim­lə­rin bu iy­nə ilə bir­ba­şa əla­qə­si var­mı? Bayrağımızın şərəfini qorumuş bu igidin onur­ğa bey­ni­nə nə ye­rit­miş­lər bu fa­şist­lər? Onun dər­di­nə əlac ta­pı­la­caq­mı? İn­di­ki tex­ni­ki, ma­liy­yə im­kan­la­rı­mız­la çə­tin…”

 

Hə­kim hir­sin­dən yum­ruq­la­rı­nı sıx­dı. On­da bu xəs­tə haq­qın­da bü­tün mə­lu­mat­lar var­dı. Əlin­dən gə­lə­ni edir­di, bu bay­raq qur­ba­nı­na. Tibb ba­cı­la­rı­na, sa­ni­tar xid­mət­çi­lə­rə bu xəs­tə­yə xü­su­si qul­luq ba­rə­də gös­tə­riş­lər ver­miş­di.

 

 ***

 Ər­şad müəl­lim ömür-gün yol­da­şı, gə­li­ni və nə­və­lə­ri ilə gö­rü­şə ya­rım saat qa­baq gəl­miş­di­lər. Oğul, ər, ata həs­rə­ti ilə üç il­dir ya­nan, bə­zən onun sağ-sa­la­mat ge­ri dö­nə­cə­yi­nə ümid­lə­ri­ni iti­rən bu al­tı nə­fə­rin qə­bul ota­ğın­da ke­çir­di­yi hə­yə­ca­nı, göz­lə­rin­də­ki se­vinc, həs­rət ifa­də­lə­ri­ni ka­ğı­za kö­çür­mək­də qə­ləm aciz­dir.

 

Nə­ha­yət, on­la­rı içə­ri bu­rax­dı­lar, növ­bə çə­kən əs­gər­lər­dən bi­ri­nin bə­ləd­çi­li­yi ilə qar­şı­da­kı  bi­na­ya sa­rı get­di­lər. On­lar gö­rü­şə qa­ça­raq ol­ma­sa da, iti ad­dım­lar­la get­mək is­tə­yir­di­lər. Am­ma qa­baq­da as­ta-as­ta ge­dən bə­ləd­çi ilə ad­dım­la­rı­nı uy­ğun­laş­dır­maq məc­bu­riy­yə­tin­dəy­di­lər.

 

Əs­gər bi­na­nın gi­ri­şin­də xəs­tə­nin han­sı qat­da ol­du­ğu­nu an­la­dıb ge­ri dön­dü.

 

Otaq­da göz­lə­mə­yə höv­sə­lə­si çat­ma­yan İl­qar dar dəh­liz­də var-gəl edir­di. Yü­yü­rə-yü­yü­rə yu­xa­rı qal­xan uşaq­la­rın səs­lə­ri­ni eşi­dəndə “On­lar­dır!” de­yə pı­çıl­da­yıb pil­lə­kə­nə sa­rı tə­ləs­di. Oğ­lu ilə qı­zı­nı göz­lə­rin­dən ta­nı­dı. İki­si­ni də bir­dən qu­caq­la­yıb bağ­rı­na bas­dı. Güc­lə eşi­di­lə­cək hıç­qı­rıq­la: “Ne­cə də bö­yü­yüb­sü­nüz. Si­zin üçün nə qə­dər da­rıx­mı­şam…” dedi.

 

Pil­lə­­lə­ri təng­nə­fəs qalx­mış ata ilə ana hön­kü­rə-hön­kü­rə qol­la­rı­nı açıb ba­la­la­rı­na sa­rı yü­yür­dü­lər, hə­rə­si bir yan­dan on­la­rı qu­caq­la­dı­lar. Uşaq­lar an­laq­lı idi­lər: si­vi­şib aşa­ğı en­di­lər, yer­lə­ri­ni nə­nə ilə ba­ba­ya ver­di­lər. Ata-ana­sı­nı qu­caq­la­yan İl­qa­rın göz yaş­la­rı sel­lən­di. San­ki üç il­də içə­ri­yə ud­du­ğu göz yaş­la­rı bu gün üçün yı­ğı­lıb­mış. O, ata-ana­sı­nı be­lə­cə qu­cub, uşaqlıq­da­kı ki­mi ağ­la­ma­ğı çox ar­zu­la­mış­dı.

 

– Ana, mə­nim atam bu­dur­mu? – de­yən ki­çik qı­zı qış­qı­ra-qış­qı­ra onu unut­muş, hön­kür-hön­kür ağ­la­yan ana­sı­nın ətə­yi­ni dar­tış­dı­rır­dı.

 

– Hə, qı­zım, atan­dır.

 

– Axı o, şə­kil­də­ki­nə ox­şa­mır.

 

İl­qa­rı gi­rov gö­tü­rən­də qız­cı­ğa­zın iki ya­şı var­dı.

 

Növ­bə on­la­ra çat­dı. İl­qar is­tək­li ar­va­dı ilə ba­la­ca qı­zı­nı bir­gə bağ­rı­na bas­dı, göz yaş­la­rı­nı heç cü­rə sax­la­ya bil­mə­yən ar­va­dı­nı sa­kit­ləş­dir­mə­yə baş­la­dı:

 

– Yax­şı, ağ­la­ma bəs­dir, sil gö­zün ya­şın Qa­ra­gi­lə. Gö­rür­sən gəl­mi­şəm. Bun­dan be­lə hər şey yax­şı ola­caq.

 

Keşkə ar­zu­la­dı­ğı ki­mi olay­dı. Am­ma mü­ha­ri­bə­nin vur­du­ğu ya­ra­lar, tö­rət­di­yi fə­sad­lar on il­lər­lə uza­nır, top-tü­fəng su­san­dan son­ra da ne­çə-ne­çə öm­rü ya­rım­çıq qo­yur… Bu mü­ha­ri­bə isə hə­lə bit­mə­miş­dir… İki yüz il­dir da­vam edir… Son dö­yüş hə­lə qa­baq­da­dır… İl­qar bu­nu bi­lir­di. Am­ma bil­mir­di, bi­lə də bil­məz­di ki, son dö­yü­şə qə­dər nə­lər ola­caq, bu ai­lə­nin, öv­lad­la­rı­nın ba­şı­na nə­lər gə­lə­cək… Bu ai­lə onun əsir­li­yin­dən betər bə­la­ya dü­çar ola­caq…

 

***

1993-cü ilin av­qus­tun­da Cəb­ra­yıl iş­ğal edil­dik­dən son­ra Ər­şad müəl­lim hə­yat yol­da­şı və gi­rov gö­tü­rül­müş, öl­dü-qal­dı­sın­dan bir xə­bər ol­ma­yan İl­qa­rın ai­lə­si ilə müəl­lim qar­da­şı­nın Nov­xa­nı­da­kı bir­qat­lı bağ evin­də qa­lır­dı. So­vet döv­rün­də zə­min­siz-zad­sız ti­kil­miş ikio­taq­lı bu ev indi dörd yan­dan ucal­dı­lan vil­la­la­rın ya­nın­da çox mis­kin gö­rü­nür­dü. İlin 6-7 ayı bağ evin­də ya­şa­maq pis de­yil­di. Am­ma yay­la­maq üçün bir­ba­şa tor­pa­ğın üs­tün­də ti­kil­miş otaq­la­rı qış­da qız­dır­maq ol­mur­du. Qrunt sularının yaratdığı nəmişlik adamın sümüyünə işləyirdi.

 

Müa­li­cə­dən son­ra İl­qar bir az yax­şı­laş­dı. Ya­yın son­la­rın­da oğ­lu­na kiçik to­y elə­di­lər, elə bağ evin­də­cə, qo­hum-qar­daş yı­ğış­dı­ bu məc­li­sə. İl­qa­rın ən xoş­bəxt, həm də son xoş­bəxt gü­nü ol­du hə­min ta­rix… Ya­xın­la­rı, dost­la­rı ilə ye­yib-iç­di, yün­gül­cə mey­xoş da ol­du. Göz­lə­ri­nin pa­rıl­tı­sı hə­min gün qa­yıt­dı. Dost­la­rı, əmi­za­də­lə­ri otur­muş ma­sa­da onun sağ­lı­ğı­na de­yi­lən növ­bə­ti tost­dan son­ra aya­ğa qalx­dı:

 

– Mə­n dün­ya­nın ən xoş­bəxt ada­mı­yam ki, cə­hən­nəm­dən qur­tu­lub, oğ­lu­mun ki­çik to­yun­da can-ci­yər­lə­rim­lə bir­lik­də kef edi­rəm. Siz bu ke­fin da­dı­nı tam du­ya bil­məz­si­niz. Bu­nu duy­maq üçün gə­rək o cə­hən­nəm­də ola­san. Al­lah heç bi­ri­ni­zə gös­tər­mə­sin. Əs­lin­də ha­mı­nız hə­mi­şə mən­lə olub­su­nuz. O ağır gün­lər­də xə­yal­la­rı­nız mə­nə da­yaq ver­miş, öl­mə­yə qoy­ma­mış­dı. Xə­ya­lən si­zi­nlə, ai­ləm­lə bir süf­rə ba­şın­da, toy məc­li­sin­də ol­mu­şam. Al­la­ha yal­var­mı­şam ki, mə­nə möh­lət ver, bu xə­yal­la­rı­mı ger­çək­li­yə çe­vir. Dua­la­rım Al­lah-Təa­la­ya ye­tiş­di. Bu gün si­zin­lə­yəm. Nə yax­şı ki, mü­səl­man­la­rın bu ki­çik toy adə­ti var­dır. Bəl­kə ömür və­fa et­mə­di, adam oğ­lu­nun bö­yük to­yu­nu gö­rə bil­mə­di. Ki­çik toy ata­la­ra, də­də­lə­rə bir təs­kin­lik­dir.

 

Çox hör­mət et­di­yi, hə­yat­da nü­mu­nə gö­tür­dü­yü əmi­za­də­lə­ri geo­loq Fa­zil­l Rzaoğlu ilə,  pol­kov­nik Za­kir Orucoğlu ilə ya­na­şı otur­muş­du­lar. Ürə­yin­dən qa­ra qan­lar ax­sa da, Za­kir Orucoğlu özü­nü tox tu­tub sağ­lı­ğın ar­xa­sı­nı gə­tir­di:

 

– Al­la­hın iz­ni ilə, ar­zu edi­rəm ki, elə bu tər­kib­də ki­çik bə­yin bö­yük məc­li­si­nə yı­ğı­şaq.

 

– Amin, – de­yib ha­mı ba­də­lə­ri­ni toq­quş­dur­du…

 

 

Çox qə­ri­bə­dir, Qaf­qaz mü­səl­man­la­rı şə­rab için­də də “Amin”, “İn­şal­lah” de­yir­lər…

 

Pol­kov­nik İl­qa­rın bil­mə­di­yi­ni bi­lir­di. Hə­kim ona de­miş­di ki, bu­nun dər­di­nə dər­man ta­pa bil­mi­rik. Qa­nı dü­zəl­mir, mik­rob­la­rı yox edi­rik, ye­ni­lə­ri əmə­lə gə­lir. Çün­ki onur­ğa bey­nin­də çü­rü­mə ge­dir. Hayk fa­şist­lə­ri onun onur­ğa sü­tu­nu­na tər­ki­bi bi­lin­mə­yən yad mad­də ye­ri­dib­lər. Xəs­tə­nin onur­ğa bey­ni­ni, bü­tün qa­nı­nı də­yiş­mək­də biz aci­zik. Müa­li­cə­ni apa­rın, Al­lah kə­rim­dir.

 

Pa­yı­za dö­nən­də İl­qa­rın ha­lı lap pis­ləş­di, güc­lə ye­ri­yir­di, be­li­ni düz tu­ta bil­mir­di. Bağ evi­nə gə­ti­ri­lən hə­ki­mi tə­ci­li ola­raq onu so­yuq, nəmişli otaq­dan kö­çür­mə­yi tə­ləb et­di. Ya­xın qo­hum­lar­dan nis­bə­tən şə­rai­ti ola­nı ba­cı­sı­gi­lin eviy­di. Şə­rait de­yən­də, Sum­qa­yı­tın pa­nel bi­na­la­rın­dan bi­rin­dəy­di ba­cı­sı­gi­lin evi. Bu­ra­ya gə­ti­ri­lən İl­qar bir da­ha aya­ğa qal­xa bil­mə­di. Onun qul­lu­ğun­da du­ran ömür-gün yoldaşı göz yaş­la­rı­nı mət­bə­xə ke­çib axı­dır­dı: “Axı yax­şı­lıq­dan baş­qa əlin­dən bir şey çıx­ma­yıb. Al­lah sə­nə ne­cə qı­yır? Sə­nin gü­na­hın nə­dir axı?”

 

O, özü də ağ­rı­la­rı şid­dət­lə­nən­də üzü­nü göy­lə­rə tu­tub pı­çıl­tıy­la so­ru­şar­dı: “Al­la­hım, mə­nə ver­di­yin bu hə­yat­da çək­di­yim əzab­lar­la ödə­mə­li ol­du­ğum gü­na­hım yox­dur axı! Göz­lə­rim qar­şı­sın­da iş­gən­cə­lər­lə öl­dü­rül­müş in­san­la­rın da çək­dik­lə­ri əzab­la­rın qar­şı­lı­ğın­da suç­la­rı yox idi. Ye­rin­dən-yur­dun­dan qo­vul­muş bir mil­yon in­sa­nın çox ək­sə­riy­yə­ti­nin də ev-eşi­yi­nin tari­ma­rı ilə bə­də­li­ni ödə­yə­cə­yi gü­nah­la­rı yox idi. Am­ma Sə­nin dər­ga­hın­dan qov­du­ğun Şey­ta­nın əməl­lə­ri­nə uyan­lar, şey­ta­nın yo­lu­nu tu­tan­lar ge­ni­nə-bo­lu­na ya­şa­yır­lar. Ha­nı Sə­nin əda­lə­tin, mər­hə­mə­tin?! Bil­mi­rəm, cən­nə­tə­mi, cə­hən­nə­mə­mi ge­də­cəm, am­ma mən Sə­nin cə­hən­nə­min­dən qorx­mu­ram. O cə­hən­nəm­dən be­tə­ri­ni bu dün­ya­da gör­düm, ya­şa­dım… Mən Sən­dən qorx­mu­ram, Sə­ni se­vi­rəm. Mə­ni yax­şı əməl­lə­rə yö­nəl­dən Al­lah xo­fu yox, Al­lah sev­gi­si­dir. Yer üzün­də ya­ra­dıb bi­zə ver­di­yin gö­zəl­lik­lə­rə, göy üzün­də bi­zim üçün sir­li, müəm­ma­lı, hik­mə­tə bü­rün­müş aləm­lə­ri ya­rat­dı­ğı­na gö­rə se­vi­rəm Sə­ni. Və­tə­nə, ai­lə­min ya­nı­na dön­mək, bu tor­paq­da dün­ya­mı də­yiş­mək üçün et­di­yim yal­va­rış­la­rı­mı eşi­dib bən­də­nə möh­lət ver­di­yi­nə gö­rə Sə­nə min­nət­da­ram. Öl­mək is­tə­mi­rəm, an­caq ölüm haq­dır. Haq­qa qo­vuş­maq­dan ön­cə mə­nə ata-anam­la, öv­lad­la­rım­la, on­la­rın ana­sı ilə gö­rüş­mək möh­lə­ti ver­di­yi­nə gö­rə, şük­ran­la­rı­mı qə­bul et, İla­hi!.. Qar­ma­qa­rı­şıq yu­xu­lar gö­rü­rəm, şey­tan mə­ni hə­də­lə­yir. Şey­ta­nın yo­lu­nu tut­ma­dı­ğı­ma gö­rə o lə­nə­tə gəl­mi­şin mə­nim öv­lad­la­rım­dan in­ti­qam al­ma­sı­nı qoy­ma, ey Uca Tan­rı!..”

 

Hey­hat, İl­qar öv­lad­la­rı­nın gə­lə­cək acı ta­le­yi­ni bi­lə bil­məz­di. Heç bil­mə­yə­cək­di ki, onun bu yal­va­rı­şı, tə­mən­na­sı Uca Tan­rı­ya çat­ma­dı. Bəl­kə şey­tan­dan şi­ka­yət do­lu bu pı­çıl­tı­lı yal­va­rış­la­rın ər­şə ye­tiş­mə­si­nin qar­şı­sı­nı elə şey­tan özü kəs­di? Yer üzün­də ol­du­ğu ki­mi… Bəl­kə sa­də in­san­la­rın yu­xa­rı­la­ra şi­ka­yət­lə­ri­ni şey­ta­nın ələ al­dı­ğı or­ta­da­kı bə­zi sə­la­hiy­yət sa­hib­lə­ri ün­va­nı­na çat­ma­sı­nın qar­şı­sı­nı alır­lar?..

 

So­nun­cü cüm­lə­lə­ri düş­mən qar­şı­sın­da əyil­mə­yən oğ­lu­nun ölümün gözünə dik baxaraq, döv­lət rəm­zi­ni qo­ru­ma­sı­nın gə­rə­yin­cə də­yər­lən­di­ril­mə­di­yi­ni dü­şü­nən Ər­şad müəl­lim pı­çıl­da­yır­dı. Oğ­lu ki­mi onun da baş­qa id­dia­sı yox­du. İl­qar və­tən­daş­lıq bor­cu­nu ye­ri­nə ye­tir­miş, döv­lət bay­ra­ğı­nın şə­rə­fi­ni qo­ru­muş­du, öz hə­ya­tı ba­ha­sı­na… Bu­nun­la ne­çə-ne­çə həm­və­tə­ni­nə ör­nək ol­muş­du. O, həm də bir müəl­lim ki­mi is­tər­di ki, bu qəh­rə­man­lıq mək­təb par­ta­la­rı ar­xa­sın­dan hə­ya­ta atı­lan gənc nə­sil­lə­rə çat­dı­rıl­sın.

 

İl­qa­rın bu hə­rə­kə­ti­ni qəh­rə­man­lıq ki­mi də­yər­lən­di­rən, gənclik çağlarından qəlbi Vətənlə döyünən pro­fes­sor Vi­la­yət Qu­li­ye­vin 1997-ci ildə Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin qu­rul­ta­yın­da İlqarın vəfatından sonra de­dik­lə­ri ata­nın ürə­yi­nə su səp­miş­di.

 

Pro­fes­sor Vi­la­yət Qu­li­ye­vin söylədikləri:

 

“… Son il­lər Azər­bay­can nəs­rin­də ha­di­sə­yə çev­ri­lə­cək heç bir əsər ya­ran­ma­yıb­dır. Bu, acı da ol­sa, fakt­dır. Hə­lə bu bir ya­na qal­sın, elə mü­hüm möv­zu­lar var ki, on­lar nəs­rin diq­qət mər­kə­zin­də da­yan­ma­lı ol­duq­la­rı hal­da, yer­li-dib­li unu­du­lub­dur. Mü­ha­ri­bə ge­də-ge­də 1993-cü il­dən son­ra or­du qu­ru­lub, cəb­hə­də müəy­yən uğur­la­rı­mız olub­dur. Bu gün hə­min or­du­ya qə­lə­bə ru­hu­nun, mü­ba­ri­zə əz­mi­nin aşı­lan­ma­sı son də­rə­cə va­cib­dir. Bu­nu isə tək­cə ko­man­dir­lər de­yil, həm də ədə­biy­yat et­mə­li­dir. La­kin təəs­süf ki, mü­ha­ri­bə və­ziy­yə­tin­də olan bir öl­kə­də ya­şa­ma­ğı­mı­za bax­ma­ya­raq, biz­də hə­lə də hər­bi nəsr an­la­yı­şı özü­nə və­tən­daş­lıq hü­qu­qu qa­zan­ma­yıb­dır. Azər­bay­ca­na bəl­kə də o qə­dər dəx­li ol­ma­yan 1941-45 mü­ha­ri­bəsi­nin ikin­ci gü­nü “Mü­səl­lah əs­gə­rəm mən də bu gün­dən!” – de­yən sə­nət­ka­rın va­ris­lə­ri öz mü­ha­ri­bə­mi­zi, öz da­va­mı­zı işıq­lan­dır­mır­lar. Biz­də hə­lə də əs­gər­lə­ri­mi­zin dö­yüş çan­ta­la­rın­da gəz­di­rə bi­lə­cək­lə­ri ki­tab­lar ya­zıl­ma­yıb­dır. Dö­yüş­çü­lə­ri­miz isə öz qəh­rə­man­lıq­la­rı ilə be­lə ki­tab­lar üçün ki­fa­yət qə­dər ma­te­rial ve­rib­lər.

 

Bir mi­sal gə­tir­mək is­tə­yi­rəm. Bu ilin ya­zın­da Sum­qa­yıt­da keç­miş əsir İl­qar Meh­di­yev və­fat et­di. O, 35 ya­şın­da er­mə­ni iş­ğa­lı ərə­fə­sin­də qı­sa müd­dət Cəb­ra­yıl şə­hər so­ve­ti­nin səd­ri iş­lə­miş­di. Onun və­zi­fə­li şəxs ol­du­ğu­nu bi­lən er­mə­ni­lər əsir alın­mış İl­qa­rı al­çalt­maq üçün öz məkr­li­li­yi ilə se­çi­lən bir iş­gən­cə üsu­lu seç­miş­di­lər: onun qar­şı­sı­na Azər­bay­ca­nın və Er­mə­nis­ta­nın bay­raq­la­rı qo­yul­muş­du. Son­suz əziy­yət­lə­rə, ağ­la­sığ­maz iş­gən­cə­lə­rə hə­dəf ol­ma­maq üçün Er­mə­nis­tan bay­ra­ğı­na tə­zim et­mək, Azər­bay­can bay­ra­ğı­nı isə ayaq al­tı­na at­maq tə­ləb olu­nur­du. İl­qar isə üç­rəng­li, ay-ul­duz­lu bay­ra­ğı­mı­zın önün­də diz çö­kə­rək onu öpüb göz­lə­ri­nin üs­tü­nə qoy­muş, er­mə­ni bay­ra­ğı­nı isə ye­rə at­mış­dı. Bun­dan son­ra onu ne­cə dəh­şət­li iş­gən­cə­lə­rin göz­lə­di­yi­ni söy­lə­mə­yə lü­zum yox­dur. O, bi­lə­rək­dən əzab və iş­gən­cə­lə­ri düş­mən qar­şı­sın­da al­çal­maq­dan, döv­lət­çi­lik rəm­zi olan bay­ra­ğı­mı­zı təh­qir et­mək­dən üs­tün tut­muş­du. Mə­gər bu, qəh­rə­man­lıq de­yil­mi?

 

Vax­ti­lə Bu­hen­vald həbs dü­şər­gə­sin­də fa­şist­lə­rə mü­qa­vi­mət gös­tər­miş azər­bay­can­lı hər­bi əsir Ək­bər Ağa­yev haq­qın­da rus ya­zı­çı­sı Ar­tur Ler­ner ro­man yaz­mış­dı. Çün­ki so­vet re­ji­mi qəh­rə­man­la­rı və bu qəh­rə­man­lar va­si­tə­si­lə özü­nü təb­liğ et­mə­yi ba­ca­rır­dı. Bəs biz öz müs­tə­qil döv­lə­ti­miz­də bu­nu nə üçün et­mi­rik? Qa­ra­bağ haq­qın­da, iti­ri­lən tor­paq­la­rı­mız haq­qın­da na­lə və fər­yad­lar­dan­sa, inil­ti və sı­zıl­tı­lar­dan­sa, bu tor­paq uğ­run­da vu­ru­şan qəh­rə­man­la­rı tə­rən­nüm et­mək da­ha məq­sə­dəuy­ğun de­yil­mi? Doğ­ru­dur, bu gün biz­də ic­ti­mai si­fa­riş­lə ədə­biy­yat ya­ran­mır. La­kin elə möv­zu­lar var ki, on­la­rın si­fa­ri­şi­ni za­man və xalq ve­rir. Hər­bi və­tən­pər­vər­lik möv­zu­su­nun bə­dii ək­si də bu qə­bil­dən olan ic­ti­mai si­fa­riş­lər­dən­dir…”

 

***

İl­qar jur­na­list­lər­lə gö­rüş­dən qa­çır­dı. On­lar­dan bə­zi­lə­ri na­şı­lıq­dan, bə­zi­lə­ri öz si­ya­si möv­qe­lə­ri sə­bə­bin­dən cid­di təh­rif­lə­rə yol ve­rir­di­lər. Am­ma dəh­şət­li xəs­tə­li­yin yıx­dı­ğı ya­taq­da ölüm­lə əl­bə­ya­xa ol­du­ğu son gün­lə­rin­də ata yur­dun­dan olan bu sə­tir­lə­rin müəl­li­fi ilə gö­rüş­üb da­nış­maq is­tə­di.

 

Mə­nim onun­la olmuş gö­rüş­lə­ri­mi bar­maq­la say­maq olar­dı. Bun­lar da xe­yir-şər məc­lis­lə­rin­də baş ver­miş­di. Tay-tuş de­yil­dik, ara­mız­da yaş fərqi var­dı. Bu­na rəğ­mən mən­lə gö­rüş­mə­yi ürə­yi is­tə­mişdi. Hə­lə so­vet­lər dö­nə­min­də er­mə­ni ter­ror­çu­la­rı­na qar­şı ya­ra­dıl­mış “Zi­ya­lı­lar ba­tal­yo­nu”nun fəal üzv­lə­rin­dən ol­ma­sı­nı eşit­miş­dim. An­caq bu az­da­nı­şan, tə­va­zö­kar gən­cin əsil si­ma­sı­nı, və­tən­se­vər­li­yi­ni, sü­caə­ti­ni, mərd­li­yi­ni əsir gö­tü­rü­lən­dən son­ra bil­miş­dim.

 

Sumqayıtda bacısıgildə onun yat­dı­ğı ota­ğa gi­rən­də, yal­nız ba­şı­nı yün­gül­cə qal­dı­ra bil­di. Da­ha bə­də­ni sö­zü­nə bax­mır­dı. Onur­ğa sü­tu­nu get-ge­də qu­ru­yub tax­ta­ya dö­nür­dü. Yal­nız çay və bal­la, mey­və su­yu ilə qi­da­la­nır­dı. Göz­lə­rin­də dal­ğın­lıq ol­sa da, ba­xış­la­rı sa­kit idi. O, ölü­mü mərd­lik­lə, ki­şi ki­mi qar­şı­la­yır­dı. Mən onun ağ­rı­la­rı­nı du­ya bil­mə­zdim, an­caq tə­səv­vür edir­dim nə­lər çə­kir… Heç bil­mir­dim söh­bə­tə nə­dən baş­la­yım, ona ne­cə təs­kin­lik ve­rim ki, sü­ni çıx­ma­sın. Ölü­mü­nü göz­lə­yən in­san­dan nə so­ru­şay­dım? An­caq onu din­lə­mə­yi qə­ra­ra al­dım, qoy ürə­yi­ni bo­şalt­sın. Bu du­rum­da olan­lar, adə­tən, şi­ka­yət­lə­ri­ni di­lə gə­ti­rir­lər.

 

– İl­qar, ba­şa dü­şü­rəm, ağ­rı­la­rın çox in­ci­dir sə­ni.

 

Heç bil­mə­dim bu mə­na­sız, so­yuq söz­lər di­lim­dən ne­cə çıx­dı.

 

Onun göz­lə­rin­də ilıq bir gü­lüş oy­na­dı:

 

– Mən elə dəh­şət­li ağ­rı­lar gör­mü­şəm ki, bun­lar on­la­rın ya­nın­da heç nə­dir. O üç il­də ağ­rı­sız ya­şa­dı­ğım gün, saat ol­ma­yıb­dır. Fi­zi­ki ağ­rı­la­rı­mı təh­qir­lər, sö­yüş­lər, doğ­ma­la­rı­mın həs­rə­ti da­ha da şid­dət­lən­di­rib əzab­lı edir­di. İn­di bur­da özü­mü cə­hən­nəm­dən çı­xıb cən­nə­tə düş­müş ki­mi hiss edi­rəm, özü­mü xoş­bəxt sa­nı­ram.

Eşit­dik­lə­ri­mə ina­na bil­mir­dim. İki ay­dır be­li­ni qal­dı­ra bil­mə­yən, di­li­nin al­tın­dan an­caq ma­ye ke­çən, onur­ğa sü­tu­nun­dan bü­tün bə­də­ni­nə ya­yı­lan ağ­rı­lar­la ya­şa­yan in­san özü­nü ne­cə ra­hat, xoş­bəxt sa­na bi­lər­di? Mə­ni hey­ran edən di­gər cə­hət bu söz­lə­ri de­yər­kən onun sa­kit­li­yi­ni ifa­də edən ağıl­lı, təm­kin­li ba­xış­la­rıy­dı.

 

Mə­nim çaşqınlığımı göz­lə­rim­dən oxu­yur­muş ki­mi dil­lən­di:

 

– Heç bi­lir­si­niz, nə qə­dər igid oğ­lan­la­rı­mız dö­yüş­lər­də, həbs­xa­na­lar­da, qul ki­mi iş­lə­di­lən yer­lər­də hə­lak ol­du, cə­səd­lə­ri kə­fən­siz, dua­sız ça­la­la­ra quy­la­nıb üs­tü tor­paq­lan­dı? Ne­çə-ne­çə mərd, və­tən­se­vər oğul­la­rı­mız ata-ana, oğul-uşaq nis­gi­li ilə bu dün­ya­dan köç­dü­lər? Mən də on­lar­dan bi­ri ola bi­lər­dim. Xoş­bəx­təm ki, son ay­la­rı­mı, gün­lə­ri­mi ai­ləm­lə ya­şa­yı­ram. Qəb­rim üs­tə ya­xın­la­rım ağ­la­ya­caq­lar.

 

Bu söz­lər mə­ni utan­dır­dı, in­di­yə­dək gör­mə­di­yim, duy­ma­dı­ğım bir ger­çək­li­yi an­lat­dı: xoş­bəxt­li­yin be­lə üzü də var­mış…

 

– An­caq “me­şə çaq­qal­sız ol­maz” de­yib­lər ata­la­rı­mız. Tək-tük ol­sa da, ara­mız­da sat­qın­lar da var­dı, – de­yən İl­qa­rın ay­dın sə­ma­tək ma­vi göz­lə­ri göy üzü­nü bu­lud al­mış ki­mi tu­tul­du.

 

– Gü­man edi­rəm ki, on­lar iş­gən­cə­lə­rə, ac­lı­ğa dö­zə bil­mə­yib giz­lin­cə sat­qın­lıq edir­miş­lər.

 

– Nə giz­lin­cə? Açıq­dan-açı­ğa düş­mə­nə xid­mət edir­di­lər. Beş-al­tı nə­fər­di­lər. Sat­qın­lıq, al­çaq­lıq, na­mus­suz­luq on­la­rın xis­lə­tin­dəy­di, qan­la­rın­day­dı. Bi­lir­si­niz, ada­mın ürə­yin­də Və­tən sev­gi­si, yurd həs­rə­ti, oğul-uşaq na­mu­su­nu qo­ru­maq bor­cu, düş­mə­nə nif­rət olan­da ac­lı­ğa da, su­suz­lu­ğa da, iş­gən­cə­lə­rə də, ağ­rı­la­ra da döz­mə­yi ba­ca­rır. Qəlb­lə­ri bom­boş olan­lar hey­van ki­mi öz fi­zi­ki eh­ti­yac­la­rı­nı ödə­mək üçün dü­şü­nüb ya­şa­yır­lar. O za­man­lar özü­mü­zə təs­kin­lik ve­rir­dik ki, bu sat­qın­la­rın qan­la­rı qa­rı­şıq­dır. Yox­sa er­mə­ni­lə­rin tap­şı­rı­ğıy­la ar­ma­tu­ru gö­tü­rüb öz həm­və­tən­lə­ri­ni döy­mək asan iş­di­mi? On­la­rın mü­ka­fat­la­rı bir qa­rın ye­mək və gi­rov gö­tü­rül­müş qız-gə­lin­lə­ri­mi­zin baş­la­rı­na pis iş gə­tir­mək­di. Həm də bu­nu çox vaxt biz cə­hən­nəmə, ata-ana­la­rı­nın, ər­lə­ri­nin göz­lə­ri qar­şı­sın­da edir­di­lər, ba­ğır­la­rı­nı çat­la­dır­dı­lar. Bu, bi­zə ən ağır iş­gən­cə nö­vü idi.

 

Mə­nim si­nir­lə­rim gə­ril­miş­di, bi­ləix­ti­yar yum­ruq­la­rım sı­xıl­mış­dı. Söh­bə­tin ge­di­şi­ni nik­bin not­la­ra çe­vir­mək is­tə­dim:

 

– Sə­nin əsir yol­daş­la­rı­na ör­nək, hə­yan ol­ma­ğın, hə­mi­şə on­la­ra ürək-di­rək ver­mə­yin haq­qın­da eşit­mi­şəm.

Çox tə­va­zö­kar­dı, yün­gül­cə qı­za­rıb sö­zü­nə da­vam et­di:

 

– O əc­laf­la­rın bir pis işi də bu idi ki, er­mə­ni­lə­rin tap­şı­rı­ğıy­la əsir­lə­ri­miz ara­sın­da təb­li­ğat apa­rıb ümid­lə­ri­ni qır­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar. De­yir­di­lər ki, bur­dan qur­tu­la bil­mə­yə­cək­si­niz. Er­mə­ni­lə­rin da­lın­da du­ran­lar çox güc­lü­dür­lər, öz ba­şı­nı­zın ça­rə­si­ni qı­lın. Tək yol er­mə­ni­lə­rə qul­luq elə­mək­dir. Al­la­ha çox şü­kür, er­mə­ni­lər on­la­rı da ke­çi qiy­mə­ti­nə sat­dı­lar, bi­zim­lə bə­ra­bər Ba­kı­ya ver­di­lər. İnan­mı­ram ki, o əc­laf­la­rın er­mə­ni­lə­rə qo­şu­lub bi­zə elə­dik­lə­ri­ni bur­da on­la­ra qar­şı elə­mə­yi ba­car­sın­lar. Er­mə­ni­lər­də xü­su­si iş­gən­cə mək­tə­bi var­dır. Yox­sa on­lar bu qə­dər növ­bə­növ iş­gən­cə üsul­la­rı­nı har­dan öy­rə­nə bi­lər­di­lər? O iş­gən­cə­lər ki, bi­zim heç ya­tan­da yu­xu­mu­za da gir­məz­di. An­caq on­la­rın ver­di­yi əzab­lar mərd oğull­la­rı­mı­zı çön­də­rə bil­mə­di, sın­dı­ra bil­mə­di. Bi­zim düş­mə­nə nif­rə­ti­miz o qə­dər güc­lüy­dü ki, o iş­gən­cə­lə­rin ver­di­yi əzab­la­rı əri­dib heç edir­di. Bu nif­rət düş­mə­nin ver­di­yi iş­gən­cə­lər­dən qi­da­la­nıb güc alır­dı. On­lar bu­nu bil­mir­di­lər, bu dö­zü­mün, gü­cün har­dan gəl­di­yi­ni qan­mır­dı­lar. Çün­ki bi­zim ira­də­mi­zi qır­mağa er­mə­ni psi­xo­lo­gi­ya­sın­dan ya­na­şır­dı­lar. Hayk­lar qan gö­rən­də qor­xub ayaq­lar al­tı­na dü­şür­lər. Türk­lər­sə qa­nı ax­dıq­ca mə­tin­lə­şib güc­lə­nir, qor­xu his­si­nə qa­lib gə­lirlər.

 

– Qor­xu tə­bii bir duy­ğu­dur, ya­ra­nı­şın­dan in­sa­nın ma­ya­sı­na qo­yul­muş­dur. Əs­lin­də bu duy­ğu bü­tün can­lı­lar­da var­dır. Bü­tün can­lı­lar yu­xa­rı­dan aşa­ğı­ya düş­mək­dən, su­da bat­maq­dan qor­xur. Bü­tün can­lı­lar ins­tikt ola­raq ölüm­dən qa­çır.

 

İl­qar din­mə­di, de­yə­sən yo­rul­muş­du. Han­dan-ha­na özü­nü to­par­la­yıb dil­lən­di:

 

– Mən adi bir mü­hən­di­səm, fi­lo­sof­luq et­mək ki­mi çıx­ma­sın… Mən bi­lə­ni in­san elə bir zir­və­yə­mi de­yim, həd­də­mi de­yim çat­dı­rı­lır ki, qor­xu his­si­ni iti­rir, şüur­lu su­rət­də qor­xu­ya qa­lib gə­lir. Mən­cə bu hiss an­caq in­san­la­ra aid­dir. Elə ona gö­rə də in­san­dır. İn­ti­har edən­lər də qor­xu his­si­nə qa­lib gə­lib, öz­lə­ri­nə əl qal­dı­rır­lar.

 

– Əsir­lik­də be­lə hal­lar tez-tez­mi baş ve­rir­di?

 

– Olur­du. İn­di da­nı­şı­rıq, ya­dı­ma dü­şür. Şa­hi­di ol­du­ğum in­ti­har­lar iki sə­bəb­dən baş ve­rir­di. İra­də­si zəif olan­lar, bir də al­çal­dı­lıb lə­ya­qə­ti, na­mu­su tap­da­la­nan­lar dö­zə bil­mə­yib in­ti­har edir­di­lər. Mən bu qə­bil­dən olan in­ti­har­la­rı gö­züm­lə gör­mü­şəm… Zor­lan­mış qız­la­rı­mı­zın in­ti­ha­rı­nı gör­mü­şəm… Er­mə­ni əs­gər­lə­ri­nin na­mu­su­na to­xun­du­ğu az­yaş­lı qı­zı­nı bo­ğub öl­dür­müş, son­ra­sa özü­nü as­mış ana­nın ağac­dan sal­la­nan cə­sə­di­ni gör­mü­şəm. Da­ha doğ­ru­su, bi­zi məc­bu­ri apa­rıb gös­tə­rib­lər ki, ira­də­miz qı­rıl­sın, psi­xo­lo­ji və­ziy­yə­ti­miz po­zu­lub ba­şı­mız xa­rab ol­sun. Bu da ya­ğı düş­mə­nin bi­zə ver­di­yi bir iş­gən­cə nö­vü idi, özü də ən ağı­rıy­dı. Mə­nim ürə­yi­mi in­di­yə qə­dər göy­nə­dən dəh­şət­li in­ti­har­lar­dan bi­ri də bi­zim ka­me­ra­da baş ver­mişdi.

 

Do­lux­sun­muş İl­qa­rın sə­si tit­rə­yib ölə­zi­di. Anın­da­ca pey­da olan ömür-gün yol­da­şı li­mon və na­nə­cöv­hər­ qa­rı­şıq bal şər­bə­ti fin­ca­nı­nı onun do­daq­la­rı­na ya­xın­laş­dır­dı. Bir az ener­ji al­mış İl­qar özü­nə gəl­di, aram-aram sö­zü­nə da­vam et­di:

 

– Ara­mız­da 17-18 yaş­la­rın­da bığ ye­ri tə­zə­cə tər­lə­yən utan­caq, mə­sum bir gənc oğ­lan var­dı. Bir sə­hər oya­nıb gör­dük ki, özü­nü asıb­dır. Heç de­mə, sat­qın­lar­dan bi­ri ge­cə onu apa­rıb ba­şı­na pis iş açıb­mış. Bu təh­qi­rə dö­zə bil­mə­yib elə hə­min ge­cə sə­hə­rə ya­xın özü­nü as­mış­dı. – Qə­hər bo­ğan İl­qar bir ne­çə an­lı­ğa sus­du, özü­nü ələ alıb sö­zü­nə da­vam et­di, – O sat­qın­la­rı biz­dən ay­rı sax­la­yır­dı­lar, yox­sa ge­cə­lər bir-bir bo­ğub öl­dü­rər­dik… Bu al­çaq­lı­ğı et­miş sat­qın al­ça­ğın kim­li­yi­ni öy­rən­dik. Bir gün er­mə­ni nə­za­rət­çi­lər­lə bi­zi qır­manc­la­yıb iş­lə­mə­yə apa­ran­da o al­ça­ğın ya­xa­sın­dan tu­tub üzü­nə tü­pür­düm, bu əməl­lə­ri­nin cə­za­sız qal­ma­ya­ca­ğı­nı de­dim. Er­mə­ni nə­za­rət­çi­lə­ri əlüs­tü ba­şı­mın üs­tü­nü al­dı­lar, mə­ni hu­şu­mu iti­rə­nə­dək çırp­dı­lar. Nə­za­rət­çi­lər seç­mə adam­lar­dı. Fi­zi­ki cə­hət­dən can­ta­raq, in­saf­sız, sa­dist, man­yak adam­la­rı bu işə gö­tür­müş­dü­lər ki, bi­zi döy­mək­dən yo­rul­ma­sın­lar, ya­zıq­la­rı gəl­mə­sin. On­lar­la göz-gö­zə gəl­mək­dən qaç­rı­dıq. Elə on­la­rın da ço­xu bu­nu is­tə­mir­di­lər. Çün­ki biz göz­lə­ri­miz­də­ki nif­rə­ti giz­lə­də bil­mir­dik, on­lar­sa bi­zim ba­xış­la­rı­mız­dan va­hi­mə­lə­nib hid­dət­lə­nir, də­yə­nə­yə əl atır­dı­lar.

 

– İl­qar, ba­yaq qor­xu­suz­luq zir­və­si sö­zü­nü iş­lət­din. Mən o zir­və­yə qalx­ma­mı­şam, onun ne­cə ol­du­ğu­nu bil­mi­rəm. Sən o zir­və­ni fəth edibsən.

 

Do­daq­la­rı qaç­dı:

 

– Siz mə­ni lap Sul­tan Meh­met Fa­te­hə bən­zət­di­niz ki! – Bir az du­ru­xub fi­kir­lə­ri­ni to­par­la­dı, cid­di gör­kəm alıb de­di: – Mə­ni qor­xu­suz­luq zir­və­si­nə apa­ran yol do­ğul­du­ğum Cəb­ra­yı­lın ci­var­la­rın­da­kı dağ­lar­da düş­mən­lə dö­yüş­lər­dən baş­la­dı. Şə­hə­ri­mi­zin üs­tü­nə yağ­dı­rı­lan qrad mər­mi­lə­ri, hə­lak ol­muş dö­yüş­çü­lə­rin qəbr­lə­ri üs­tün­də saç yo­lan ana­la­rın, ba­cı­la­rın, ni­şan­lı qız­la­rın fər­ya­dı, yurd-yu­va­sın­dan di­dər­gin dü­şən həm­yer­li­lə­ri­min ah-na­lə­si o hiss­lə­ri bər­kit­di. Düş­mə­nin zül­mü, iş­gən­cə­si, in­ti­qam al­maq an­dı aparır­dı mə­ni o zir­və­yə. Qor­xu his­si­nin tam yox ol­ma­sı mə­qa­mı isə əsir­li­yi­min bi­rin­ci saa­tın­da bay­ra­ğı­mız en­di­ri­lib ayaq­lar al­tı­na atı­lan­da, onu tap­da­la­yıb tü­pür­mək əmr edi­lən­də baş ver­di. Əyi­lib ay-ul­duz­lu bay­ra­ğı­mı­zı qal­dır­dım, öpüb göz­lə­rim üs­tə qoy­dum… Cəb­ra­yı­lın üs­tü­nə ta­xı­la­caq, tə­zim üçün mə­nə ve­ril­miş er­mə­ni bay­ra­ğı­nı ye­rə tul­la­yıb tüpürdüm… Ba­şı­mı qal­dı­rıb gör­dü­yüm qə­dər doğ­ma şə­hə­ri­mə, onun rəm­zi olan beş­ yüz­ yaş­lı çi­na­ra tə­lə­sik bax­dım ki, mə­nə atəş açıl­mamış doğ­ma yur­du seyr edib sa­ğol­la­şım. O an­lar­da düş­mən bay­ra­ğı­na tü­pü­rər­kən olan-qa­lan qor­xu hiss­lə­rim tü­pür­cə­yim­lə bə­ra­bər ca­nım­dan çıx­dı.

 

– Bəs in­di ne­cə? Çə­ki­lib get­miş qorxu hiss­lə­rin ye­ri­nə gəl­di­mi?

 

– Qis­mən qa­yıt­dı.

 

– İn­di qorx­du­ğun bir şey var­dır­mı?

 

– Var­dır. Am­ma ölüm­dən, bun­dan son­ra çə­kə­cə­yim, get­dik­cə ço­xa­lan ağ­rı­la­rım­dan qorx­mu­ram. Əsir­lik­də qal­dı­ğım hər gün ölü­mü­mü ya­şa­mı­şam, o dün­ya­ya ge­dib gəl­mi­şəm. Tə­zə­lik­cən ca­nım­da baş­qa bir qor­xu ya­ra­nıb­dır. Mən­dən son­ra uşaq­la­rı­mın ta­le­yi ne­cə ola­caq? Başsızlıq, ehtiyac onları düzgün olmayan yola sürüklər? Ev yox, eşik yox, iş­lə­yən yox… Tə­qaüd­çü ata-anam on­la­ra ba­xa bi­lə­cək­lər­mi? Ömür on­la­ra və­fa edə­cək­mi? Qı­sa sü­rə bir­gə ol­duq­dan, bir-bi­ri­mi­zə öy­rəş­dik­dən son­ra on­lar mə­nim yox­lu­ğu­ma ne­cə dö­zə­cək­lər? İn­di­ki uşaq­lar çox həs­sas­dır­lar. Mə­nə qar­şı ai­diy­yatı or­qan­la­rın la­qeyd­li­yi on­lar­da ne­cə iz bu­ra­xa­caq? Mü­xa­li­fət­də olan əmi­min öz yo­lu, mə­nim, ata­mın öz yo­lu­muz var­dır. İs­tər­dim ki, oğ­lum bö­yü­yüb hərb­çi ol­sun, bay­ra­ğı­mı­zın şə­rə­fi yo­lun­da qur­ban get­miş ata­sı­nın öcü­nü al­sın, bu bay­ra­ğı do­ğul­du­ğu­muz Cəb­ra­yıl­da ye­ri­nə tax­sın… Gö­rək, o, bu tər­bi­yə­ni ala bi­lə­cək­mi? Aləm qa­rı­şıb, bu tər­bi­yə­ni ona kim ve­rə­cək?

 

İl­qa­rı qə­hər boğ­du. O qə­hər mə­nim də bo­ğa­zım­da tı­xac­lan­dı. Da­ha da­nı­şa bil­mə­dim. Nə de­yə­cək­dim? Han­sı təs­kin­li­yi ve­rə­cək­dim? Heç ve­ri­lə­cək təs­kin­lik də qal­ma­mış­dı. Be­lə mə­qam­lar­da “Al­lah kə­rim­dir” de­yir­lər, hər şe­yi Onun ix­ti­ya­rı­na bu­ra­xır­lar. An­caq din­mə­dim. “Kə­ri­min qu­yu­su də­rin­dir” də de­yir­lər…

 

Ey gi­di dün­ya! Ey düz­lə­ri düz­də qo­yan, əy­ri­lə­rə əyir­dək ye­di­rən, İb­li­sin at oy­nat­dı­ğı əda­lət­siz dün­ya!.. Ey ge­cə­ni qo­vub gün­dü­zü sa­lam­la­yan Dan ul­du­zu ki­mi par­la­yan sev­gi ila­hə­si Da­nay! Ey türklərin ulu anası Umay! Ni­yə qoy­du­nuz mə­lək ki­mi şə­hid ata­nın tək oğ­lu­nu ar­zu­la­dı­ğı düz yol­dan sa­pırt­sın Şey­tan… O co­cu­ğu Şey­ta­nın ağu­şu­na in­san­lar at­ma­dı­mı?

 

 Tarix boyu hər qövmün, hər xalqın, hər dövlətin öz nişanı, öz bayrağı olmuşdur.

 

Bayraqlar da dövlətlər kimi gəlib getmiş, rəngini, şəklini dəyişmişdir.

 

XX yüzillkdə dünyanən düzəni dəyişdirilib yenidən qurulanda xalqın uzaqgörən, vətənsevər ziyalı oğulları öndə Məmmədəmin Rəsulzadə olmaqla üçrəngli ay-ulduzlu bayrağı yaratdılar. Millət bu bayrağın altına yığıldı.

 

1813-cü ildən bəri milləti min-min illərdir məskunlaşdığl ölkənin qərbindəki yurdlarından dərbədər edə-edə şərqə – Bakıya doğru irəliləyən haykları dəfələrlə bu bayraq altında birləşib durdurdular.

 

Azərbaycan xalqı 2 il başı üstündə dalğalanan bayrağını tanıdı, sevdi.

 

70 illik bolşevik-sovet qaraguhurundan alnıaçıq çıxmış xalqın yetişdirdiyi digər yenilməz, vətənsevər oğlu – ulu öndər Heydər Əliyev ürəklərdə qorunub saxlanan o bayrağı Naxçıvanda elə Sovet dönəmində qaldırdı… Sonra Bakıda yüksəldildi. Xalq bu bayraq altında 200 il gah aşikar, gah da gizli aparılan, arxasında böyük güclərin durduğu erməni hücumlarının qarşısını aldı.

 

Neçə-neçə igidlərimiz o bayraq uğrunda canını verdi, qanını axıtdı, o bayrağı özünə kəfən etdi, İlqar Ərşadoğlu kimi…

 

Xalqın namuslu oğulları dünyanın harasında olursa-olsun, ay-ulduzlu bayrağın şərəfini qorumaq üçün yaşamını təhlükəyə atdı. Budapeştdə Azərbaycan bayrağı ilə ayaqqabısını silən erməni zabitini cəhənnəmə vasil etmiş zabitimiz Ramil Sahiboğlu kimi…

 

Ay-ulduzlu bayrağı bədəninə sarıyıb düşmən üstünə getmiş, təkbaşına beş saat erməni ordusunun bölükləri ilə döyüşüb yüzdən çox yağını qanına qəltan etmiş milli qəhrəman çavuş Mübariz İbrahimov kimi…

 

Dünyada anoloqu olmayan ən uca bayraq dalğalanan Bayraq meydanının müəllifi Prezident İlham Əliyev kimi…

 

Hər vətəndaş bayraq sevgisini bacardığl qədər ifadə edir.

 

Milyonları öz altına yığıb, onlara ruh, cəsarət, Vətən sevgisi bəxş edən, Vətən aurası yaradan, iki qulac parçadan tikilmiş bu bayraqda bu qədər güc, enerji, hikmət hardandır?

 SON