Xocalı faciəsi bizim tariximizin ən ağrılı səhifələrindən biridir. Bu hadisədə günahsız insanlar qətlə yetirildi və bu, bizim yaddaşımızda silinməz iz buraxdı. Hər il bu günü anmaq, itirdiyimiz insanları yad etmək və gələcək nəsillərə bu tarixi doğru çatdırmaq bizim borcumuzdur.

Bu barədə AZƏRTAC-a tarix üzrə fəlsəfə doktoru Xalidə İbrahimova məlumat verib. O qeyd edib ki, Xocalı faciəsi ilə bağlı çox yazılıb və deyilib, lakin bəzi məqamlar var ki, onlar ya az işıqlandırılıb, ya da tam məlum deyil. Budur, faciənin daha az bilinən və ya sirli qalan bəzi faktları:

Hücumun vaxtı təsadüfi seçilməmişdi

Xocalıya hücum fevralın 25-dən 26-na keçən gecə baş verdi. Bu tarix təsadüfi deyildi. Bir gün əvvəl, fevralın 25-də Qarabağda yerləşən keçmiş SSRİ ordusunun 366-cı motoatıcı alayı Xankəndidə tam nəzarəti ələ keçirmişdi. Həmin vaxt SSRİ-nin süqutu prosesi davam edirdi və keçmiş Sovet ordusunun bəzi bölmələri silah-sursatını ya götürüb gedirdi, ya da erməni qüvvələrinə ötürürdü. Bu alayın birbaşa iştirakı Xocalı qətliamının miqyasını böyütdü.

Bəzi xarici jurnalistlərə mane olurdular

Xocalıda baş verənləri sənədləşdirmək istəyən bəzi jurnalistlər, xüsusilə də Qərb mediasının nümayəndələri hadisə yerinə buraxılmırdı. Bununla belə, çexiyalı jurnalist Dana Mazalova və britaniyalı Tomas de Vaal kimi bir neçə jurnalist müxtəlif mənbələrdən əldə etdikləri fotolar və sübutlarla qətliamı dünyaya çatdırmağa nail oldular. Onların araşdırmaları sayəsində Xocalıda törədilən dəhşətlərin miqyası daha aydın göründü.

Bəzi beynəlxalq təşkilatlar ilk vaxtlar susurdu. 1992-ci ildə dünyanın siyasi mənzərəsi dəyişirdi, postsovet məkanı xaos içində idi və Xocalı qətliamına beynəlxalq reaksiyalar gecikirdi. O zaman bəzi böyük dövlətlər Azərbaycanı tam tanımadığı üçün hadisəyə rəsmi qiymət verməkdən çəkinirdi. Lakin sonrakı illərdə bu günə qədər Türkiyə, Pakistan, Sudan, Çexiya, Meksika, Kolumbiya, Peru və digər bir sıra dövlətlər Xocalı faciəsini soyqırımı kimi tanımışlar.

Xocalıdan sağ çıxan bəzi şəxslərin şahid ifadələri toplanmışdı, lakin bəzi sənədlər müəmmalı şəkildə yoxa çıxıb. Bəzi müstəqil araşdırmaçılar iddia edirlər ki, Xocalı şahidlərinin ifadələri beynəlxalq məhkəmələrdə istifadə olunmaması üçün bilərəkdən gizlədilib və ya məhv edilib. Xocalı faciəsi təkcə Azərbaycanın deyil, bəşəriyyətin yaddaşında qalmalı olan bir hadisədir. Onun tam həqiqətləri zaman keçdikcə daha çox ortaya çıxır.

366-cı alayın sirli hərbçiləri

Xocalı qətliamında iştirak edən 366-cı motoatıcı alay keçmiş SSRİ ordusunun tərkibində idi. Rəsmi olaraq bu alayda erməni hərbçilər çox idi, lakin bəzi mənbələr alayın tərkibində rus, ukraynalı və hətta digər millətlərdən olan muzdlu döyüşçülərin olduğunu iddia edirlər. Hadisədən sonra alayın bəzi komandirləri Rusiyaya qaçdı və bir çoxu izsiz yoxa çıxdı. Ermənilər Xocalıya niyə bu qədər qəddar hücum etdilər? Xocalı təkcə strateji bir nöqtə deyildi, həm də erməni tərəfi üçün psixoloji hədəf idi. Çünki Xocalı Qarabağdakı yeganə hava limanına sahib idi. Şəhər Azərbaycanın Qarabağ bölgəsindəki ən müqavimət göstərən yaşayış məntəqələrindən biri idi. Xocalı soyqırımı, əslində digər Azərbaycan şəhərlərindəki insanlara gözdağı vermək üçün təşkil olunmuşdu. Ermənilərin ozamankı liderləri açıq şəkildə bildirirdilər ki, “Xocalı Azərbaycanın Qarabağda müqavimətini qıracaq. “Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarkisyan britaniyalı jurnalist Tomas de Vaala verdiyi müsahibədə Xocalıda dinc əhalinin qətlə yetirildiyini dolayı yolla etiraf edib. O, “Xocalı hadisələrinə qədər azərbaycanlılar elə bilirdilər ki, biz onlara toxunmayacağıq. Biz bu stereotipi qırdıq” demişdi.

Girov götürülənlərin bir çoxu sonradan yoxa çıxdı

Rəsmi məlumata görə, 1275 nəfər girov götürülmüşdü, amma onlardan 150 nəfərin taleyi hələ də məlum deyil. Onların bir hissəsinin işgəncə verilərək öldürüldüyü güman edilir. Bəzi şahidlər bildirirdi ki, əsir düşənlərin bəziləri Ermənistandakı həbs düşərgələrinə aparılıb və orada ağır şəraitdə saxlanılıb. Onların bəzilərinin məzarlıqlarının Ermənistan ərazisində olduğu ehtimal edilir. 2020-ci ildə Füzuli, Xocavənd və digər bölgələrdə tapılan kütləvi məzarlıqların bir hissəsinin Xocalı qurbanlarına aid olduğu güman edilir. 366-cı alayın bəzi hərbçiləri qətliamın şahidi olub və onlardan biri – rus mənşəli bir zabit gizli şəkildə hadisəni lentə alıb. Lakin həmin materiallar ya məhv edilib, ya da haradasa gizlədilir.

Faciə nəticəsində 613 nəfər həlak olub, 487 nəfər yaralanıb, 1275 nəfər girov götürülüb, 150 nəfər itkin düşüb. Qətlə yetirilənlər arasında 63 uşaq, 106 qadın və 70 yaşlı insan var idi. Ölənlərin çoxu xüsusi işgəncələrə məruz qalmış, bəziləri diri-diri yandırılmış, başları kəsilmiş, hamilə qadınların qarnı yarılmışdı.

Xocalı faciəsi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün bəşəriyyətin yaddaşında qalmalı və gələcəkdə bu cür cinayətlərin qarşısının alınması üçün bir dərs olmalıdır.

Xocalıya qayıdış – bu, təkcə torpağa fiziki dönüş deyil, həm də mənəvi, tarixi və milli ədalətin bərpası məsələsidir. 2020-ci ilin Vətən müharibəsində Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu Qarabağın böyük bir hissəsini azad etdi. 2023-cü ilin sentyabrında keçirilən birgünlük antiterror tədbirləri nəticəsində isə Xankəndi, Ağdərə və Xocalı da daxil olmaqla, Azərbaycanın suverenliyi respublikanın bütün ərazisində bərpa edildi.

Uzunmüddətli işğal dövründə ermənilərin xarabalığa çevirdiyi Xocalı şəhəri bu gün inanılmaz dəyişikliklər sayəsində möhtəşəm yaşayış məntəqəsinə çevrilir. İşğaldan azad olunan digər rayonlarımız kimi, Xocalıya da böyük qayıdış reallaşıb. Xocalı sakinləri illərdən bəri həsrətini çəkdikləri doğma torpaqlarına əbədi yaşayıb-yaratmaq üçün geri dönürlər. Öz qayıdışları ilə doğma torpaqlara yenidən həyat gətirirlər.