Filologiya üzrə elmlər doktoru Raqub Kərimov və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Firudin Qurbansoyla ədəbi məclislərimiz barədə danışdıq.

Fuad Babayev: “Poetik məclislər (XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri nümayəndələrinin yaradıcılığından seçmələr)” kitabı Nəsrəddin Qarayevin tərtibatında və Həbib Məmmədzadənin redaktorluğu ilə 1987-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatında çapdan çıxıb. Bu nəşrdə “Divani-hikmət”, “Gülüstan”, “Əncümənü-şüəra”, “Beytüs-səfa” və s. ədəbi məclislər haqqında məlumat toplanıb. Mən özüm burada adı çəkilən “Məclisi-üns” kimi ədəbi məclislərin adını eşitmişdim, amma “Fövcül-füsəha”, “Məcməüş-şüəra”, “Məclisi-fəramuşan” kimi adları eşitməmişdim və hesab edirəm ki, çox adam da eşitməyib. Bizim XIX əsr poetik məclisləri haqqında biliklərmizi necə qiymətləndirmək olar? Umimiyyətlə, cəmiyyətimizin bu barədə biliyi lazımı səviyyədədirmi?

 

Raqub Kərimov: Təbii ki, lazım olan səviyyədə deyil. Çünki orada müəyyən nüanslar var. İndi klassik ədəbiyyatı bilənlər yalnız mütəxəssislərdir. Bu ədəbiyyatı da bilənlər elə də çox deyil. İkincisi, bu araşdırmalar zamanı, ümumiyyətlə, görürük ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, doğrudan da bir dəryadır. Hazırda biz XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı üzərində işləyirik və mən özüm də artıq həmin dövr ədəbiyyatı üzrə mütəxəssis sayılıram. Ona görə də xalqımızın XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında bugünkü məlumatı, əlbəttə, məni qane etmir. Məsələn, sizə bir-iki nəfər şairin adını çəksəm, siz onu heç tanımayacaqsınız. Abdulla bəy Asi, Məşədi Əyyub Baki, Məhəmmədəli bəy Məxfi – hamısı haqqında fikir söyləmişik, onların əsərlərini tədqiq edib ictimaiyyətə çatdırmışıq. XIX əsrdən danışanda kimin adını çəkirik – Qasım bəy Zakir, Xurşudbanu Natəvan, Seyid Əzim Şirvaninin. Baba bəy Şakirin də adını çəkirik, çünki  ictimai satiranın banilərindən biridir. Ancaq həmin əsr çox zəngin bir dövrdür, o vaxt Qarabağda Baba bəy Şakir və Qasım bəy Zakirin yaradıcılığı ilə ictimai satira formalaşıb və yaranıb.

Fuad Babayev: Firudin müəllim, bəs Siz necə düşünürsünüz?

Firudin Qurbansoy: Əvvəla, necə olub ki, bu ədəbi məclislər yaranıb. Hər bir əsrdə heç olmasa minimum üç yüz şairin olması adi haldır. Söhbət ondan gedir ki, nəyə görə hər əsrdə minimum üç yüz şair olur, amma cəmi iki-üç nəfəri tanınır, yerdə qalanları itib-batır.

Ədəbi məclislər nə vaxt yaranıb? O vaxt yaranıb ki, artıq Azərbaycanın Arazdan yuxarı hissəsi Rusiyanın tərkibinə keçmişdi, yəni ruslar bu ərazini ilhaq etmişdilər. Hər bir hakim istəyər ki, ölkəni rahat idarə etsin, əl-ayağına dolaşan olmasın. Bilirsiniz ki, ingilislərin müstəmləkəni idarə etmək haqqında böyük məktəbləri vardı. İngilislər hər bir xalqın və xalqın içindəki balaca tayfaların belə, milli xüsusiyyətlərini, psixologiyasını öyrənirdilər, xüsusi institutlar bununla məşğul olurdu. Və bunu da XVIII yüzillikdə ruslar ingilislərdən, fransızlardan mükəmməl öyrənmişdilər. Azərbaycan Çar Rusiyasının tərkibinə daxil olan kimi düşündülər ki, bunların əl-ayağına kim dolaşa bilər.

İlk növbədə şairlər və din xadimləri. Çünki nüfuzlu din xadimi fətva versə ki, ay camaat, din əldən getdi, bu kafirlər gəldilər, murdarladılar… Vəssalam… Hamını qıra bilməyəcəksən ki. Ona görə də nə etdilər. Birinci növbədə məscid əhlini ələ aldılar və başladılar mollalara orden və medallar paylamağa. Baxırsan müsəlmandır, amma utanmaz-utanmaz xaç ordenini yaxasına taxıb. Ruslar onu boş yerə vermirlər axı. Həm də hərbi rütbə verirdilər. Seyid Əzim Şirvaniyə kapitan rütbəsi vermişdilər. Bəs şairləri necə ələ alsınlar, biri dağda yaşayır, biri bağda.

Xırda, regional Yazıçılar Birliyi demək mümkünsə, onları yaratdılar və bu işə birinci kim başladı – əlbəttə ki, Mirzə Şəfi Vazeh. Vazeh hökumətin etibar etdiyi elə bir adam idi ki, hətta onu xarici emissarların qabağına çıxardırdılar. Məsələn, Adolf Berjeni (Rusiya bürokratı və şərqşünası /1828-1886/ – red.), Fridrix Bodonştedti (Alman şərqşünası /1819-1892/ – red.) o qarşılamışdı. Hökumət etibar etmədiyi adamı xaricdən gələn adamın qabağına çıxardar? Təbii ki, yox. Mirzə Şəfi rus hökümətinin etibar etdiyi adamdır və birinci ədəbi məclisi də o yaratmışdı. Birinci dəfə Gəncədə yaratdı, sonra Tiflisə getdi, orada davam etdirdi, daha sonra yenidən Gəncəyə qayıtdı.

Raqub Kərimov: 1820-1825-ci illərdə.

Firudin Qurbansoy: Bəli, ondan sonra da paralel olaraq Qubada Abbasqulu Ağa Bakıxanov tərəfindən ədəbi məclis yaradılır. Bəs Abbasqulu Ağa Bakıxanov kimdir? Təbii ki, hökumətin etibar etdiyi adam.

Deməli, çar hökuməti bilərəkdən toplum halında şairləri bir yerdə toplayır. Onlar da, sadəcə olaraq, müxtəlif mövzularda – dağ, bağ, təbiət və s. haqqında yazırdılar. Amma görəndə ki, yox, kimsə bir az çaşıb… Onda bunların arasında nifaq salır, o buna həcv yazır, bu da ona. Təkcə XIX əsrdə yazılan həcvləri bir yerə yığsaq, Azərbaycan ədəbiyyatının bütün tarixi boyu bir-birini söyən şairlərin bütün şeirlərindən bəlkə də dörd, beş dəfə çoxdur.

Fuad Babayev: Bizim bu ümumi  söhbətin məcrasından kənara çıxıb, haşiyə xarakterli bir sual vermək istəyirəm. Bu məntiqi davam və inkişaf etdirsək, deyə bilərikmi ki, XIX əsrdə Cənubi Azərbaycanda da buna bənzər hal, bu məclislərin analoqları var idi?

Firudin Qurbansoy: Təbii ki, bu şəkildə yox idi. O zaman hər iki tərəfdən olan şairlərin bir-biri ilə münasibətləri var idi. Məsələn, Abbasqulu ağa Bakıxanov Cənubi Azərbaycandan keçəndə, ona demişdilər ki, rəhmətlik Qüdsi çox gözəl deyib. Və ona özünün şeirini oxumuşdular. Bakıxanov da demişdi ki, nə rəhmətlik… hələ sağam. Bu hadisəni polyak alimi qeyd edib. Yəni vəziyyət Cənubi Azərbaycanda bu şəkildə deyildi, çünki bizdə məqsədyönlü şəkildə keçirilirdi və evində bu məclisləri təşkil edən bəylərə, imkanlı adamlara hökumət haqq verirdi, yardım edirdi.

Amma bu məsələdə dərinə getsək, deyə bilərik ki, Azərbaycan xalqı bundan uduzmadı, əksinə uddu. Niyə? Əvvəla, tanınmamış şairlər üzə çıxdı, artıq bilirsən ki, belə bir şair var, axtarıb tapırsan, görürsən ki, onun bir yaxşı şeri var. Raqub müəllim Əlyazmalar İnstutunda – bir xəzinədə işləyir, bilir ki, bu xəzinəni toplamaq üçün nə edirik. Biz oturub kilo ilə bal yeyirik, amma arı gedib o balı min dənə çiçəkdən toplayıb gətirir. Bax bu kişilər arı zəhməti çəkirlər.

Fuad Babayev: Siz bununla razısınız, Raqub müəllim?

Raqub Kərimov: Mənim fikrim bir balaca fərqlidir. Birincisi, mən şəxsən ona inanmıram ki, bu məclislərin yaranmasında çar Rusiyası bir o qədər də maraqlı olsun. Çünki orada heç bir çar siyasəti tərənnüm olunmur. Bəlkə nə isə ediblər, bəlkə də hansısa informasiya çatdırırdılar. Mirzə Şəfi Vazeh bir az üzdə olan adam olub, Tiflis mühitinə də yaxın idi, orada dərs deyirdi. Ancaq mən yenə də inanmıram ki, casusluq və ya nə isə etsin. İkincisi, bu məclislərin yaranmasının bir səbəbi var. Nəyə görə başqa dövrlərdə deyil, məhz XIX əsrdə belə məclislər yarandı. Vazeh deyə bilərik ki, dövlətə yaxın olub, bəlkə də ona nə isə yapışdırmaq olar, ancaq Qarabağda, Ordubadda, Şamaxıda, Lənkəranda yaranan məclislərə bunu yapışdırmaq olmaz.

Mən dəqiq bilirəm ki, Qarabağda ədəbi məclis necə yaranıb. Mirzə Rəhim Fəna kim idi? Mirzə Rəhim Fəna Xurşudbanu Natəvanın mühasibi, onun təsərrüfat işlərini aparan şəxs olub. Onun atası da o məclisdə olmuşdu, atası öləndən sonra isə özü ora keçmişdi. Məclis dörd nəfərin təşəbbüsü ilə yaranıb. Onlar məktəbdə oxuyurdular və sadə camaatın içindən çıxmışdılar. Yəni bunların heç biri çarizmlə, rus siyasəti ilə əlaqədar deyildi. Burada sırf ədəbiyyat məsələləri müzakirə olunurdu, ədəbiyyata olan maraq ətrafında birləşmişdilər. Bu məclis 1864-cü ildə Mirzə Rəhim Fənanın təşəbbüsü ilə Şuşada yaranıb, 1872-ci ilə qədər adsız idi, üzvləri əvvəl dörd nəfər, sonra yeddi nəfər olubdur. Xurşud Banu Natəvan Mirzə Rəhim Fənanın atası öləndən sonra onu yanına çağırıb ki, gəl mənim sarayımda həm atanın vəzifəsini icra et, həm də o məclisi bura gətir, mən ona rəhbərlik edim. 1872-cü ildə Xan sarayına gələndən sonra, məclisin şöhrəti artıb və orada Hacı Abbas Agah tərəfindən məclisə ad təqdim olunub – Məclisi-üns, yəni dost məclisi. O bu cür yaranıb və mən burada ikinci bir səbəb görmürəm ki, bunu kiminsə diktəsi ilə ediblər və yaxud burada hansısa bir siyasi motiv olsun. Heç bir siyasi motiv yoxdur, sadəcə olaraq, bu xalqın istəyindən doğan bir şey idi.

XIX əsrdə təkcə səkkiz adı məlum olan məclislər deyil, ayrı-ayrı şəxslərin ətrafında da məclislər var idi. Məsələn, Qarabağda Cəfərqulu xan Nəvanın gözəl məclisi vardı. Orada şairlər, qoçular, güləşçilər, sazəndələr və başqaları vardı. Yaxud İsmayıl bəy Nakamın Şəkidə ətrafında adamlar yığılırdı. Ağdaşda da məclislər var idi. Şamaxıda Mahmud Ağanın təşkilatları olub. Yəni məclislər bunların hamısını əhatə etmirdi və mən burada da siyasi motiv görmürəm, sadəcə olaraq, ədəbiyyata olan həvəsdən irəli gələn bir tendensiya var idi.

XIX əsrə qədər məclislərin hamısı Xan sarayında və yaxud Şah sarayında olub. Bu cür məclislər ta qədimdən olub. VII əsrdə ərəblər regiona gələndən sonra, yenə də bu cür məclislərin təşkili üçün müəyyən şərait yaranır. Bu dövrdə məvali (ərəb dilində yazan şairlər – red.) adlanan şairlərimiz ortaya çıxır. Mədinədə azərbaycanlı şairlər fəaliyyət göstərib və bunların fəaliyyətini göstərən 21 mənbənin adı çəkilir. Bu barədə Malik Mahmudovun, Sənan İbrahimovun və Əlyar Səfərovun kitablarında müəyyən məlumatlar var. Bu 21 mənbədə azərbaycanlı şairlərin ərəbcə şeir yazdıqları  göstərilib. Onlar Mədinədə yerləşmişdilər və təbii ki, bir yerdə olanda məclis də yaratmışdılar. Bundan sonra isə fars dilli poeziya yaranır.

Fuad Babayev: Siz bizim bir neçə alimin, filoloqun adını çəkdiniz. Bu “Poetik məclislər” kitabı 1987-ci ildə kütləvi tirajla işıq üzü görüb. Ümumiyyətlə, sovet dövründə ədəbi məclislərin öyrənilməsi sahəsində vəziyyət nə yerdə idi? Bəs müstəqillik dövründə necə, poetik məclislərin öyrənilməsinə yeni nəsə bir elmi töhfələr verilib?

Firudin Qurbansoy: Gəlin arqumentləri ortaya qoyaq.

Fuad Babayev: Vazehlə bağlı?

Firudin Qurbansoy: Vazeh tamamən hökumətin adamıdır, bunu deməyə artıq ehtiyac da yoxdur. Onu əcnəbi dil bilən biri kimi göstərirdilər, halbuki, bir dənə də xarici dil bilmirdi. Ərəb, fars dilini bilirdi, rus dilini də bir az. Gəlin Qarabağdan danışaq. O zaman çar şəxsən maraqlı idi ki, Xurşudbanu Natəvan kimə ərə gedəcək. Ona görə də Xasay xan Usmiyevi məcbur etdilər ki, Natəvanı alsın. Bu xanıma dürri-yetim deyirdilər, yəni yeganə dürr, böyük dürr.

Raqub Kərimov: “Dürr-i-yekta”.

Firudin Qurbansoy: Yəni tək dürr. Çox olanda qiymətsiz olur, amma bir dənə olanda çox qiymətli olur. Çarın marağı var idi ki, Natəvan rus təəbəsinə ərə getsin. İran təəbəsinə getsə, Qarabağın sərvəti İrana gedəcək, Qarabağ camaatı İran meyilli olacaq. Çünki bunun üçün hər cür əsas var idi, camaat da şiə müsəlman idi.

Raqub Kərimov: İcazənizlə, mən də bu fikrə münasibət bildirərdim. Əvvəla, Natəvanı heç kim məcbur etməyib ki, sən ona ərə get. Xasay xan Üsmiyev çox yaraşıqlı, həm də çox varlı biri idi və atası da çox hörmətli bir şəxsiyyət olub. Özü də valinin adyutantı olub, rütbəsi də general-mayor idi. Natəvan anası Bədircahan xanımla xanlıq mülkünü geri qaytarmaq üçün yaz ayında Tiflisə getmişdilər və bu işlərdə də Axundov, o cümlədən Xasay xan Üsmiyev onlara kömək edibdir. Orada olanda Xurşudbanu Natəvan onu özü bəyənib. Əvvəla, Xasay xan Üsmiyev çarın düşməni idi. Çünki Üsmiyev Şamil hərəkatının ən fəal iştirakçılarından biri olub və elə ona görə də 1867-ci ildə Voronejdə özünü asır. Sadəcə olaraq sovet dönəmində nəyisə yapışdırmaq, nəyəsə yapışmaq adət idi və Natəvanı da guya çar məcbur edib. Çarın işi gücü qurtarmışdı ki, gedib xanlıq hüququ ləğv olunmuş bir xanın qızını kiməsə alsın.

Fuad Babayev: Sovet dövründə bu məclislər necə öyrənilirdi, indi necə, öyrənilirmi?

Raqub Kərimov: Sovet dövründə yaxşı öyrənilirdi. O zaman bu məclisləri öyrənən ən böyük mütəxəssis Nəsrəddin Qarayev olub. O, çox gözəl, mükəmməl bir əsər ortaya qoyub. Hətta Nəsrəddin Qarayev sonradan “Fövcül-füsəha”nı da əsərinə əlavə edib. Ona qədər tədqiqatçılar bu məclisin adını çəkmirdi. Bundan başqa onun bir monoqrafiyası var, biz bu gün də mənbə kimi ona müraciət edirik. Düzdür, onun da yazdığında müəyyən mübahisəli məqamlar var, çünki o vaxt mənbələr daha məhdud idi, ona görə də N.Qarayev orada, tutaq ki, hansısa fərziyyə irəli sürürdü. Ancaq bu gün mənbələr ortaya çıxanda, görürük ki, müəyyən səhvlər var. Ancaq onun xidmətləri çox böyükdür. Mən şəxsən onun əsərlərini Feyzulla Qasımzadənin əsərləri ilə yanaşı tuturam və bu antologiyanı da o təşkil edib, yazıb.

Amma indiki dövrdə ədəbi məclislər haqqında heç bir əsər yoxdur. Bəzi məqalələr var – mən, Firidun müəllim, başqaları yazır, ancaq hazırda bu məclislər intensiv şəkildə öyrənilmir. Və bir də bayaq adlarını çəkdiyim ona yaxın şair, hansılar ki, bəlkə də əsərlərini ilk dəfə mən tapıb çıxarmışam, onların kitablarıdır. Bundan başqa görmədim ki, kimsə, tutalım, Qarabağ və yaxud başqa məclis şairlərini tədqiq edə. Amma bu iş çox zəif şəkildə bu gün də davam edir. Bizə mütəxəssis tapmaq lazımdır. Gənclərimiz elm dalınca getmir, səbəb kimi də deyirlər ki, maaş azdır və heç kim də istəmir ki, gəlib “iynə ilə gor qazsın”. Ümumiyyətlə, XIX əsr ədəbi məclislərin tədqiqi bu gün məni qəti surətdə qane etmir.

Firudin Qurbansoy: Raqub müəllim çox düz buyurur, cavanlar daha rahat işə qaçırlar, əksəriyyəti də xoşlayır ki, kimsə onların yerinə yazsın, hətta imtahanı da onun yerinə versin. Amma işə can yandıran cavanlarımız da var. Onlar az pula qane olub, böyük işlər görürlər, elə Əlyazmalar İnstitutunda  yaxşı işləyən cavanlar var.

Amma yenə də demək istəyirəm ki, hər əsrdə üç-dörd nəfər titan çıxır. Biz onların adlarını yadda saxlayırıq, əsərlərini çalışırıq tapıb oxuyaq, yerdə qalanlar unudulur. Halbuki, XIX yüzillikdə bu ədəbi məclislərə görə o şairlərin böyük əksəriyyətinin əsərləri qalıb. Niyə qalıb? Kiminsə xoşuna gəlib, yazıb saxlayıb, kiməsə məktub yazıb, o da, tutaq ki, itirməyib, övladları, nəvə-nəticəsi qoruyub, xülasə, əksəriyyəti bizə gəlib çatıb və o şeirlər bərpa olunub. Amma o şeirlərin hamısı şeir, o şairlərin də hamısı şair deyil, sadəcə olaraq, nazimdirlər, şeir texnikasını yaxşı bilirdilər, bəzən uğurlu söz oyunları ilə dedikləri beytlər yadda qala bilir. Amma böyük əksəriyyəti nə Seyid Əzimdir, nə Nabatidir, nə də Xurşudbanu Natəvan. Amma, tutaq ki, Qarabağdan iyirmiyə yaxın şairin adını çəkmək olar.

Fuad Babayev: Bizi düşündürən məsələlərdən biri də odur ki, tutalım, “Divani Hikmət”, “Gülüstan”, “Əncüməni-şüəra”, “Fövcül-füsəha”, “Beytüs-səfa”, “Məclisi-üns” və sairə –  bunların heç biri XXI əsrdə yaşayan azərbaycanlıların başa düşə biləcəyi dildə deyil. Məclislərin adlarının belə adlanmasının səbəbi nədir? Yəni o dövrdə indiki dövrlə müqayisə ediləndə, dilimiz ərəb və fars mənşəli sözlərlə son dərəcə zəngin olub. Bəs bu insanlar hansı dildə yazırdılar?

Firudun Qurbansoy: O dövrdə, məsələn, dil əvəzinə lisan yazırdılar. Biz indiki danışdığımız dillə o dövrdə danışsaydıq, bizə elə baxacaqdılar ki, bu insan Azərbaycan dilində nə qəşəng danışır. Amma o zaman dil klassik ənənədən qaynaqlanırdı.

Fuad Babayev: Xüsusilə şeirdə.

Firudin Qurbansoy: Hazır konstruksiyalardan istifadə edib şeir yazırdılar.

Raqub Kərimov: Nəvvabın təzkirəsinə baxırsan ki, məlumatların hamısı əvvəlcə farsca verilir. Burada bir məna vardı. Bu məclislərin adı yalnız Azərbaycanda deyil, həm də digər Şərq ölkələrində, xüsusilə İran, Əfqanıstan, Tackistan və başqa yerlərdə məlum olsun deyə, o cür adları seçiblər. Ümumiyyətlə, XIX əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər adlar hamısı qəliz ibarələrlə seçilirdi. Təbii ki, adı Azərbaycan dilində də yaza bilərdilər, ancaq onlar digər yolu üstün tutublar.

Orada çoxlu sayda sadə dillə yazılmış şeirlər var. XIX əsr həm də nə ilə xarakterik idi. O əsrdə dilimiz sadələşirdi. Ancaq qəzəlin özünün nüansları, strukturu, quruluşu, başqa-başqa keyfiyyətləri var. Ona görə də, qəzəlin qəzəl olması üçün, mütləq o tərkiblərdən istifadə etmək lazımdır. Qəzəl tərkibsiz olmaz və o şairlərin də işlətdiyi tərkiblər, bir neçəsini çıxmaq şərti ilə, o qədər də qəliz olmayıb.

Bu, o vaxtın tələbi idi. O dövrdə yalnız ana dilimizdə yazsaydılar, onda deyəcəkdilər ki, savadsızdır. Şair gərək o tərkibləri orada işlədə, yerini bilə. O şairlərin meydana çıxmasına əsas səbəb Məhəmməd Füzuli və Füzuliyə olan məhəbbət idi. Şairlər çalışırdılar ki, Füzuli kimi yazsınlar, ona bənzəsinlər.

Firudin Qurbansoy: Məsələn, Füzulinin elə beytləri var ki, elə bil bu gün yazıb.

Bu nə işdir ki, bizi ignə kimi incəldib,                                                                                              Salır iplik kimi hər dəm bir uzun sevdayə.”

Amma “Aşiyani-mürği-dil zülfi-pərişanındadır” misrasında yalnız “dır” Azərbaycan dilindədir, qalan sözlər farscadır. Yəni şair fars sözlərindən bir cümlə düzəldib ki, “ürək quşumun yuvası sənin dağınıq saçlarının arasındadır” və o dövrdə hamı da bunu başa düşürdü. Füzuli imkanı daxilində təmiz Azərbaycanca yazmaq istəyib, buna çalışırdı da. Özü də deyirdi ki, mən bu dili təmizlədim. Amma əruzun xüsusi ritmi var. Məsələn, fərz edək ki, hamının orta məktəbdə keçdiyi bu misralar:

Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?                                                                      Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?

Burada “ı” hərfi uzanır. Amma klassik ədəbiyyatda sözün axırında “ı” gəlməməlidir, çünki bu hərf uzanmır, onun yerinə mütləq “i” yazırdılar. Füzuli bilərəkdən “ı”-nı şeirə gətirib ki, “ı” uzansın, zarıyan adamın səsi, iniltisi çıxsın. Məhəmməd Füzuli əruzun imkanından istifadə edib, amma elə bir fokus yoxdur ki, onu şeirdə tətbiq etməsin.

Raqub Kərimov: Orta ərslərdə və ümumiyyətlə, Füzuli dövründə də belə müəmmalı şeirlər çox sevilirdi, şairlər də sadə dildə yazmağa çalışmırdılar. Çalışırdılar ki, mürəkkəb yazsınlar, çətin başa düşülsün, oxucunu düşündürsün.

Fuad Babayev: Bu poetik məclislərin ədəbiyyat dərsliklərinə inikası onların Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri ilə proporsionaldır?

Raqub Kərimov: Əvvəla, o dərsliyi yazmaqdan ötrü Azərbaycan ədəbiyyatında gərək dəqiqləşdirmə aparasan, buraxılmış səhvləri düzəldəsən. Məsələn, şairlərimizin indiyə qədər çap olunmuş əsərlərindən heç bir dini şeirlərinə toxunmayıblar. Halbuki, həmin şairlər dindən kənarda qalmayıb, çoxlu dini motivdə şeirlər yazıblar, dini də təbliğ ediblər və s. İkincisi, sovet dövründə nə ağıllarına gəlib, onu da saxlayıblar. Az qalmışdı desinlər ki, Füzuli ateistdir, Nizami, Nəsimi də onun kimi. Amma onlar İslam dinini sevən böyük şəxsiyyətlər olublar.

Fuad Babayev: Nizami şeyx olub.

Raqub Kərimov: Elə adı hər şeyi deyir – Şeyx Nizami. Füzulinin o qədər əsəri var, məsələn, “Hədiqətüs-süəda” əsərində görürsən ki, din orada qırmızı xəttlə keçib. Təkcə Füzulidə deyil, eləcə də Nizami, Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Saib Təbrizidə də… Ona görə də bunları düzəltdikdən sonra, dərsliklərə baxmaq olar. Şairlərin dünyagörüşünü müəyyənləşdirək, dəqiqləşdirək və buraxılmış səhvləri düzəldək. Məsələn, bu gün araşdırırsan, görürsən ki, hətta ən məşhur şairlərin belə doğum tarixi dəqiq deyil. Bu günə qədər bilmirik ki, Füzuli neçənci ildə anadan olub. Məsələn, Həmid Araslı “Böyük Azərbaycan şairi Füzuli” monoqrafiyasında yazır ki, Füzuli 1498-ci ildə anadan olub, amma “Füzulinin lirikası” monoqrafiyasının müəllifi Mirzəağa Quluzadə yazır ki, 1494-cü ildə anadan olub. Türk tədqiqatçıları – Əbdülqadir Qaraxan, Hasibə Mazıoğlu isə yazırlar ki, Füzuli 1480-1482-ci illərdə anadan olub. Biz hələ bunu dəqiqləşdirməmişik. Bundan başqa onun bəzi əsərləri var, “Söhbətül Əsmar”ın tarixini dəqiq bilimirlər.

Firudin Qurbansoy: Mübahisə gedir ki, onundur, yoxsa yox.

Raqub Kərimov: Bir məsələ də var. Məsələn:

Ol ki, başlar zamanda bəzmi-fərağ,                                                                                              Padişahlar başından eylər əyağ…

Məclisəfruzi-bəzragahi-Xəlil,                                                                                                              Cəmi-əyyam, şah İsmayil.                                                                                                                    Ondan asudədir qəniyyü gəda,                                                                                                  Xəllədəllahü mülkəhü əbəda.

Yəni Füzuli “Bəngü-badə” əsərində çoxlu tarix verir, onları açmaq, onunla tarixi müəyyənləşdirmək lazımdır. Mən hələ epizodik bir misal gətirdim. Firudin müəllim düz dedi, indiyə qədər bilinmir ki, “Söhbətül Əsmar” Füzulinin əsəridir, yoxsa yox. Bununla bağlı müəyyən polemika var. Yalnız bundan sonra dərslik yazmaq olar. Biz Füzulini, Zakiri orta məktəbdə yüksək səviyyədə təbliğ etməliyik ki, institutda da onları mükəmməl öyrənsinlər.

Firudin Qurbansoy: Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsəri yubileyi ərəfəsində ayrıca kitab kimi çap olunub. Daha sonra əsərlərinin beşcildliyi 1958-ci ildən çap olunmağa başlayıb. İkinci cilddə bütün poemaları var, o cümlədən də “Leyli və Məcnun”. Ancaq oradan böyük bir hissəni çıxarıblar. Yalnız axırıncı nəşrlərə Peyğəmbərimizlə bağlı  hissələri salıblar.

Fuad Babayev: Onları çıxartmışdılar?

Firudin Qurbansoy: Bəli, nət hissəsini çıxartmışdılar, Allaha münəcatı da həmçinin. Əkrəm Cəfərin başı müsibətlər çəkmişdir. O vaxt gözəl bir söz demişdi: sovet hökuməti dünyada heç kəsdən qorxmur, təkcə Füzulidən qorxur. Ona görə ki, onun beşinci cildi indiyəcən çap olunmur. Niyə çap olunmur? Çünki orada “Hədiqətis-süəda” var, imam Hüseyn söhbəti var.

Fuad Babayev: Vikipediyada başqa dillərdə Nizamini fars şairi kimi təqdim edir, Nəsimini isə türkmənlər öz adlarına çıxmaq istəyirlər. Poetik məclislər Azərbaycan ərazisində olan şəhərlərdə keçirilib. Amma bu məclislərdəki insanların dilindəki özəlliklər və sair, tutaq ki, İranın, yaxud başqa ölkənin bu şairləri və məclisləri öz adlarına çıxmaq cəhdlərinə gətirib çıxarıbmı?

Raqub Kərimov: Söhbət ondan gedir ki, onlar eyni dildə yazırdılar. Hamısı Füzuli kimi yazmaq istədiyinə görə, onların dilləri də yaxındır, müəyyən dialektləri də olub .

XIX əsrdə təkcə Ərdəbildə əlliyə yaxın şair var idi. İranın buna ehtiyacı da yoxdur, çünki orada poeziya yüksək inkişaf etmişdi.

Materialda “ria.ru” saytının fotosundan istifadə edilmişdir. 

Hazırladı: Aydan Abaslı, Mehman İbrahimov, 1905.az

İlk dəfə 10 yanvar 2020-ci ildə dərc edilib.