Müdhiş Xocalı soyqırımından 30 il keçir. AVCİYA-nın vitse-prezidenti, tarix üzrə elmlər doktoru, Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin professoru Məhərrəm Zülfüqarlı, siyasi elmlər doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin professoru Ramiz Sevdimalıyev, filologiya elmləri doktoru, professor Asif Hacılı, Qarabağ qazısi, jurnalist Rey Kərimoğlu və media mənsubu Elnur Elturk ilə Xocalıdan danışdıq.

Fuad Babayev: 2007-ci ildə Xocalı soyqırımının 15-ci ildönümü ərəfəsində Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası (AVCİYA) təşkilatın prezidenti Elxan Süleymanovun təşəbbüsü ilə bir milyon Azərbaycan vətəndaşının imzasını topladı. Bu, Xocalı soyqırımının tanınması ilə bağlı dünyanın əsas siyasi qərarlarının qəbul olunduğu mərkəzlərə ünvanlanan misilsiz bir petisiya idi.

Biz, Assosiasiya olaraq həmişə Xocalı mövzusunu diqqət mərkəzində saxlamışıq. Masanın üstündəki “Milyon imza, bir tələb” adlı bu kitablar 2007-ci ildə həyata keçirdiyimiz layihədir, “Xocalı yaddaşı” kitabı isə 2017-ci ildə işıq üzü görüb. “Xocalı yaddaşı” kitabı bir neçə hissədən ibarətdir.

Xocalı soyqırımı ilə bağlı digər kitablarımız da var. Bundan başqa, Heydər Əliyevin İrsini Araşdırma Mərkəzinin 4 dildə – Azərbaycan və ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələrinin dillərində Ulu Öndər Heydər Əliyevin və dövlət başçımız İlham Əliyevin deyimləri yazılan kitabı nəşr olunub.

Əlbəttə ki, “Xocalıya ədalət” kampaniyası haqqında da çox danışmaq olar. Bu da bənzəri olmayan bir kampaniyadır. Qoy Xocalı qurbanlarının ruhu şad olsun.

Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, düz 7 il bundan qabaq burada həmçinin Xocalıya həsr edilmiş bir toplantımız olmuşdu və dostlarımızdan Rey Kərimoğlu, Ramiz Sevdimalıyev də həmin toplantıda iştirak edirdi.

İndi isə sözü Məhərrəm müəllimə verək. Buyurun.

Məhərrəm Zülfüqarlı: Xocalı soyqırımı ilə bağlı dövlət səviyyəsində hər il işlər görülür. Bundan başqa, siyasi partiyalar, qeyri hökumət təşkilatları da öz fəaliyyətlərinin əsas hissəsini bu cür faciələrin dünyaya tanıdılmasına həsr edirlər. Fuad müəllim AVCİYA-nın gördüyü işlərin bəzilərini sadaladı. Biz 2004-cü ildən indiyə qədər Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında əsas təsir edən amillərə diqqətimizi cəlb etmişik ki, bunlardan biri də Xocalı faciəsidir. Təşkilatımız hər il bu soyqırımın ölkə daxilində təbliğatında, həm də dünyaya tanıdılmasında  mühüm rol oynayır. Şəxsən mən özüm Almaniyanın üç şəhərində Azərbaycan və türk diasporlarının təşkil etdiyi tədbirlərdə məruzəçi kimi iştirak etmişəm və orada da görmüşəm ki, bizim xaricdə yaşayan soydaşlarımız türk diasporu ilə birgə nə qədər böyük işlər görür.

Biz indi elə məsələlərdən danışmalıyıq ki, gələcəkdə Azərbaycan dövlətçiliyinin güclənməsinə xidmət etsin və dünyanın tərəqqipərvər ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etməyi bacarmalıyıq ki, gələcəkdə bu cür cinayətlər bir daha baş verməsin.

Faciə niyə baş verdi və faciə baş verməyə bilərdimi… Ona görə də lap əvvələ gedib 1990-cı ilin 20 yanvarında baş verən faciədən başlamaq lazımdır. Yenə də sual yaranır ki, 20 Yanvar faciəsi baş verməyə bilərdimi və nəyə görə 20 Yanvar faciəsi 1990-cı ildə baş verdi. Bu faciə ona görə həmin il oldu ki, Azərbaycanda mart ayında parlament seçkiləri keçirilməli idi və buna imkan verilsə idi, Azərbaycan Sovetlər Birliyinin Konstitusiyasının verdiyi imkanlar çərçivəsində dinc yolla SSRİ-nin tərkibindən çıxa bilərdi. Ona görə də Moskva bu faciəni törətdi ki, Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatını məhv etsin, respublikanın dinc yolla tərkibindən çıxmasına yol verməsin. Amma 20 Yanvar əks effekt verdi, xalqda imperiyaya nifrəti artırdı.

Və nəhayət, 1991-ci ilin 18 oktyabrında Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdi. Amma əsl faciə ondadır ki, xalq tələb edir ki, ordu yaradılsın; Qarabağda vəziyyət ağırdır, Ermənistandan azərbaycanlıları qovurlar, prezident isə deyir ki, xeyr, orduya ehtiyac yoxdur. Indi həmin adam müsahibələr verir, utanmadan özünə haqq qazandırır. Deyə bilmir ki, cəsarətim çatmırdı, xalqla bir deyildim. Beləliklə 1991-ci ildə ordunun yaradılmaması Xocalı faciəsi üçün münbit şərait yaratdı.

Mənim “Qaradağlı faciəsi” adlı kitabım var. Orada faciələrimizə diqqət etmişəm və yazmışam ki, nəyə görə ancaq Xocalı faciəsini dünyaya tanıtmağa çalışıram. Çünki faciələrimiz o qədər çoxdur ki, – Qaradağlı, Malıbəyli və sair… dünyaya hamısını çatdıranda deyəcəklər ki, yox, burada saxtakarlıq var. Amma bu faciələri xalqımız yaşayıb. Və ən dəhşətlisi Xocalı soyqırımı olduğuna görə onu daha çox tanıdırıq.

Son zamanlar görmüşəm ki, ermənilərin Qaradağlıdakı faciədən çəkdiyi video-lentlər internetdə yayımlanır: ermənilər əsir götürülmüş qadınlarımızı yük avtomobillərinə yükləyirlər… Və bu kadrları ermənilər Youtube-da yayıblar. Bu internet kanalında qəhrəmanımız – özünü qumbara ilə partladaraq çoxlu sayda ermənini öldürən Telman Tağıyev haqqında da material var.

Mənə elə gəlir ki, növbəti illərdə bu cür məclislərə yığılanda hər kəsin törətdiyi əmələ görə cəzalanmasının şahidi olacağıq. Və heç bir ziyalı gələcəkdə imkan verməməlidir ki, bu faciələrdə iştirak etmiş, onlara dolayı yolla şərait yaratmış insanlar boş yerdən özlərinə haqq qazandırsınlar. Azərbaycan indi artıq qat-qat güclüdür və mənə elə gəlir ki, tezliklə Xocalını da azad edib orada bayrağımızı dalğalandıracağıq.

Fuad Babayev: Bayaq qeyd etdim ki, 7 il bundan qabaq Xocalı soyqırımı ilə bağlı burada bir dəyirmi masamız olub və həmin tədbirdə Ramiz müəllim də iştirak edib. Mən indi həmin materiala baxırdım. Ramiz müəllimin orada olan çıxışından kiçik bir sitatı diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. Ramiz müəllim deyir: “Mən həm də özümə sual verirəm, biz Dağlıq Qarabağ müharibəsi haqqında nə bilirik? Heç nə. Arxivləşdirmə aparılmayıb. Hadisə haqqında danışanda gərək onun tarixini formalaşdırasan. Sonra onun tanıdılması ilə məşğul olasan. Biz bilmirik hansı kənddə nə baş verib və s.” Ramiz müəllim, bu söhbət 2015-ci ilin 26 fevral tarixində bizim portalda dərc olunub. Bu müddət ərzində dəyişiklik olub?

Ramiz Sevdimalıyev: Biz Xocalı soyqırımına birtərəfli baxırıq. Ümumiyyətlə, Xocalı soyqırımına qiymət vermək üçün Dağlıq Qarabağ müharibəsini qiymətləndirib o kontekstdə yanaşmalıyıq. Burada digər faciələri də yada salmalıyıq: Malıbəyli, Qaradağlı, Quşçular və s. Bunlar hamısı Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzünün nəticəsidir. Yəni ilk növbədə hansı hadisələrin baş verdiyini vurğulamalıyıq. Birincisi, Ermənistan Azərbaycana hərbi təcavüz edib və müharibə cinayətləri törədib. Təcavüz beynəlxalq hüquqda ən ağır cinayətlərdən biri hesab edilir və hərbi təcavüzə görə təcavüzkar ölkə təkcə təcavüz etdiyi ölkə qarşısında deyil, bütün dünya ictimaiyyəti qarşısında məsuliyyət daşıyır. İkincisi, qiymət vermək üçün əvvəla baxmaq lazımdır ki, hansı hadisələr baş verib. Xocalı şəhidlərinin arasında başı, qarnı kəsilmiş, başının, üzünün dərisi soyulmuş  insanlar var idi. Bunlar insanlığa qarşı ən ağır cinayətlər hesab edilir. Bu cinayətlər Ermənistanın üzərindədir və o, tək Azərbaycan deyil, bütün dünya qarşısında məsuliyyət daşıyır. Müharibə cinayətləri, ən nəhayət, soyqırım törədilib. Adlarını çəkdiyimiz yaşayış məntəqələrində insanlara etnik azərbaycanlı, türk olduqları üçün divan tutulub.  Ermənilərin əsas məqsədi azərbaycanlıları qismən, ya tamamən məhv etmək olub. Həm də bu, Ermənistanın dövlət siyasəti olub. Çoxlu faktlar var ki, bu hadisələrə mərkəzdən, Ermənistanın müdafiə naziri başçılıq edib. Ermənilər özləri də etiraf edirlər; 1992-ci ilin yanvarından sonra Vazgen Sarkisyan tez-tez Xankəndinə  gəlirdi…

Fuad Babayev: 1999-cu ildə Ermənistan parlamentində öldürülmüş Sarkisyanı deyirsiniz?

Ramiz Sevdimalıyev: Bəli. 1991-1992-ci illərdə müdafiə naziri olub. Yəni o zaman Qarabağa gəlib iclaslar keçirirdi, ermənilərin hərbi birləşmələrini koordinasiya edirdi.

Fuad Babayev: Yəni bütün faciələrdə, birmənalı olaraq demək olar ki, səhra komandirləri özbaşına olmayıb, əmrləri icra ediblər.

Ramiz Sevdimalıyev: Bəli. Məsələn, Monte Melkonyanı Xocavənd rayonu üzrə qərərgah rəisi, daha sonra komandir təyin edən Vazgen Sarkisyan olub. Bütün bunlar sənədlərdə də var.

Sual verdiniz ki, bu müddət ərzində nə isə dəyişibmi. 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə, sözsüz ki, sevinirdik ki, torpaqlarımız azad olunur. Məni sevindirən bir hal da var idi ki, ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrində müəyyən üstü qapalı hadisələrə aydınlıq gətirilirdi. Yəni hansı hadisələr baş verib, harada kütləvi məzarlıqlar olub və s. Amma əfsuslar olsun ki, bundan uzağa getmədik. Birinci Qarabağ müharibəsinin mənzərəsini hələ də tam bilmirik. Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi azad edilib. Ancaq biz o kəndlərdə baş verən hadisələri tam bilirikmi? Bu məsələlərlə pərakəndə şəkildə məşğul olunub, mərkəzləşmiş iş getməyib.

2000-ci illərin əvvəllərində bu hadisələrlə bağlı yazılarım olurdu, televiziyalara çağırılırdım, çıxış edirdim. O vaxtlar bir nəfər mənə yaxınlaşıb dedi ki, Dağlıq Qarabağ barədə danışmaqla Prezidentə, danışıqlar prosesinə mane oluram və s. Yəni belə hallar da olub.

Təəssüf doğuran bir məsələ də var ki, biz soyqırımı qiymətləndirmək istəyiriksə, öz ölkəmizin vətəndaşlarını Xocalıda cinayət törədənlərin siyahısına salıb beynəlxalq ictimaiyyətə müraciət edə bilmərik. Çünki o zaman belə mənzərə yaranar ki, tək Ermənistan deyil, həm də biz məsuliyyət daşıyırıq. Həmçinin səhvləri olmuş, məsuliyyətsiz hərəkət etmiş insanların uzun müddət sonra hərəkətlərinə haqq qazandırmaları, özlərini qəhrəman kimi aparmaları da yolverilməzdir.  Obyektiv qiymətləndirmə olmalıdır.

İndi azad olunan yaşayış məntəqələrində hansı cinayətlərin baş verdiyi təzə-təzə üzə çıxır; sağ olsunlar, Birinci Qarabağ müharibəsində iştirak etmiş insanlar bu işdə kömək edirlər. Amma bu işin arxivləşdirməsi yoxdur.

Yaxın dövrdə baş vermiş İkinci Qarabağ savaşında elə incə məqamlar olub ki, mənim hələ də yadımdadır. Ancaq mən həmin məqamları internetdə axtarıb mənbələrini götürmək istəyirəm, heç nə tapa bilmirəm, sanki elə bir hadisə olmayıb. Amma müharibəni uduzmuş ermənilərin yazdıqları məqalələrə, təhlillərə baxın. Nə qədər materiallar çap ediblər. Bu sahədə bizdə boşluqlar çoxdur. Biz, əvvəla, Birinci Qarabağ savaşının mənzərəsini hələ də tam bərpa edə bilməmişik, ikincisi, get-gedə İkinci Qarabağ savaşının mənzərəsini də itirə-itirə gedirik. Ona görə də savaşla bağlı bütün məqamlar yazılı formada əksini tapmalıdır.

Məhərrəm Zülfüqarlı: Mən iki dəfə müsahibə vermişəm, telekanallara da müraciət etmişəm ki, çox səhv təbliğat gedir. Yazırlar ki, şəhidlər tarix yazdı… Qəhrəmanlar tarix yazdı… İki telekanala müraciət etdim ki, şəhidlər tarixi yaradırlar, yazmırlar. Amma yenə də o proses gedir. Yəni sanki tarix yazıldı qurtardı, tarixçilərə, ehtiyac yoxdur. Üç mindən artıq şəhidin qəhrəmanlığını yazıb ortaya qoyan var? Atatürk deyib ki, tarix yazmaq tarix yaratmaq kimi məsuliyyətli bir işdir. Yazan yaradana sədaqətli olmayanda saxtakarlıq olur. Tarixi yazan tarixçilərdir, jurnalistlərdir, siyasətçilərdir.

Ramiz Sevdimalıyev: Belə bir sual vermək lazımdır ki, Xocalı hadisəsi, Qarabağ savaşı olmaya bilərdimi. Bunun cavabını hələ 1992-ci ildə Qalina Starovoytovaya veribdir. Onun Yuri Pompeyevin “Кровавый омут Карабаха” kitabında belə bir ifadəsi var ki, hətta Ermənistan mövcud olmasa idi belə, Azərbaycanın Qarabağ adlı problemi olacaqdı. Yəni Qarabağ olmasa idi, başqa “Qarabağ” düşünərdik. Azərbaycan o zaman baş verən hadisələrin mərkəzinə çevrilmişdi. Bütün faktorlar, böyük güclər bizə qarşı idi, Azərbaycan xalqının maraqları heç kimi maraqlandırmırdı.

Rey Kərimoğlu: 44 günlük Vətən müharibəsindən qabaq dövlətin dəstəyi ilə bizi çağırdılar ki, Dağlıq Qarabağda baş verən faciələrin faktlarla video-xronologiyasını hazırlamaq lazımdır. İşimizi planlaşdırdıq. Sonra müharibə başladı. Amma əvvəl, Tovuz döyüşləri vaxtı (2020-ci ilin 12 iyul) biz – keçmiş döyüşçülər Prezidentə müraciət etdik. Sürətini də Müdafiə Nazirliyinə göndərdik. Hiss edirdik ki, nə isə ola bilər, gücümüz nəyə çatır kömək edək. Bizi Müdafiə Nazirliyinə dəvət etdilər. Beləliklə, elə də böyük olmayan bir qrup yaratdıq, o qrup da 6 nəfər olmaqla daha kiçik qrupa bölündü. Dedilər ki, gözləyək. Sentyabrın 27-də zəng gəldi ki, hazır olaq, Füzuliyə yola düşürük. Oktyabrın birindən ezamiyyə vərəqələri verildi. Beləcə, Müdafiə Nazirliyinin xətti ilə rəsmi surətdə Füzulidə bir hərbi hissəyə 6 nəfər ezam edildik. 44 günlük müharibənin 30 gününü orada olduq. Biz Birinci Qarabağ savaşında əldə etdiyimiz bilik və bacarıqlarımızı orada bölüşürdük.  Çünki kitab, dəftər başqa, təcrübə başqa. Bir ay ərzində o hərbi hissədə o əsgərlərlə bir yerdə yatdıq, durduq, bir yerdə yemək yedik. Halbuki bizə zabit yeməkxanasında yer ayırmışdılar, imtina etdik. Təəssüf ki, oktyabrın 24-də həmin hərbi hissəyə qayıdarkən avtomobildə qəzaya düşdüm, qolum qırıldı. Tale elə gətirib ki, həm Birinci Qarabağ savaşının, Xocalı faciəsinin içində oldum, həmin vaxt kəşfiyyatçı idim, İkinci Qarabağ savaşında, düzdür əlimdə silah döyüşmədim, ancaq müharibə necə başladı, proseslər necə getdi, nələr baş verirdi, hamısını yaxşı bilirəm. 1992-1994-cü illərdə arzulayırdıq ki, kaş bu döyüşə gedən uşaqların yiyəsi olaydı. Amma 44 günlük müharibədə əsgərlərimiz hiss etdi ki, onların yiyəsi var. 1990-cı illərdə Ağdamdan Bərdəyə keçəndə müharibə heç hiss olunmurdu. Lakin 44 günlük müharibədə biz bunu Bakıda da hiss etdik. Çünki dövlət müharibə aparırdı.

Asif Hacılı: Biz keçmişdən çox danışa bilərik, danışmalıyıq da. Tarixən bir xüsusiyyətimiz olub: hadisələrə emosional münasibət bildirmişik. Bizim məclislərdə, adətən badə qaldırıb kimlərinsə sağlığını qeyd edirik. Yəhudilər isə iki min ildir “gələn il Yerusəlimdə!” deyə sağlıq deyiblər. Bu, onların şüuruna yeridilib. Amma bizdə necədir. Biz yenə də “ağla qərənfil” deyirik.

Düşmən də olsa, ermənilərdən nə isə öyrənə bilərik. İrəvanda məktəblərdən birində indiyə qədər Azərbaycan təmayüllü sinif var idi. Gürcüstandan hər il gəlib dərsliklər aparırlar, orada erməni uşaqları Azərbaycan dilini, tarixini, coğrafiyasını, mədəniyyətini öyrənir. Bizdə isə bu iş çox zəif gedir. Heç bir universitetimizdə peşəkar səviyyədə erməni dili mütəxəssisi, ermənişünas, yaxud gürcüşünas hazırlanmır. Bu isə bizə çox lazımdır.

Bizə ermənişünaslar, qafqazşünaslar yetişdirmək lazımdır. Bilmirəm, Qafqazşünaslıq İnstitutu bəlkə də bu işlə məşğuldur.

Ikincisi, biz bu məsələdən milli-mənəvi məsələ kimi danışırıq, danışmalıyıq da, amma real bilməliyik ki, bütün bunlar imperiya siyasətinin təzahürləridir.

Fuad Babayev: Asif müəllim, Məhərrəm müəllim tarixçi, Ramiz müəllim siyasətşünas, Siz isə filoloqsunuz. Ədəbiyyat sahəsinə Siz daha yaxınsınız. Bu yaxınlarda ermənilər 44 günlük müharibə haqqında ermənilər bir film çəkibdir. Maraqlıdır, qalib gələn bizik, kinonu çəkən ermənilər. Xocalı soyqırımından 30 il müddət keçir. Bəs bunun ədəbiyyata inikası necədir? Qaneedici hansı əsərlərdən danişmaq olar?

Asif Hacılı: Mən şəxsən rast gəlməmişəm, rast gəldiklərimin də istənilən effekti yoxdur. Əsər təsirli və onda bir ruh  olmalıdır. Elə bir əsər yoxdur. Doğrudur, bu barədə şeirlər çox yazılıb, bəzi əsərlər var. Ancaq əsər elə olmalıdır ki, dünyaya çıxarda bilək.

Əsəri göz yaşları ilə yazmaq lazım deyil. Biz bu ağlamaq havasından çıxmalıyıq. Qəhrəmanlıq ruhu tamam başqa şeydir. 20 Yanvar faciəsini götürək… Bu, xalqımızın qəhrəmanlıq zirvəsidir.

Məhərrəm Zülfüqarlı: Qeyd etdiniz ki, bizə ağlaşmanı deyil, qəhrəmanlığı təbliğ etmək lazımdır. Tələbələrimə deyirəm ki, 1918-ci ilin də, Xocalı soyqırımının da intiqamı alınıb. 1992-ci ildə Milli ordu Ağdərə istiqamətində Xocalının intiqamını aldı. Bəs bunu niyə demirik? Yaxud Qafqaz İslam ordusu 1918-ci ilin sentyabrında Bakını azad edərkən 3 gün ərzində (15-18 sentyabr-red.) mart qırğınlarının intiqamını alıbdır. Nəhayət AXC Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski bunun qarşısını almaq üçün bəyanat verir. Hamı başa düşür ki, bunun qarşısını almaq qeyri-mümkündür, insanlar intiqam hissi ilə alışıb yanır. Ermənilər həmin 3 gün haqqında dissertasiya yazırlar, sayı da hər dəfə artırırlar. Biz isə deyirik ki, bunu demək olmaz. Niyə?

Fuad Babayev: Elnur müəllim, Vikipediyada Xocalı soyqırımı, faciənin qurbanları, oradakı tarixi-siyasi məsuliyyət ilə bağlı hansı yazılar var? Çünki bir çoxları Vikipediya vasitəsi ilə informasiya əldə edir.

Elnur Eltürk: Xocalı ilə bağlı Vikipediyanın istər Azərbaycan, istərsə də xarici dil bölmələrində kifayət qədər məqalə var. Ancaq vikipediyaçılar bu məqalələri özlərindən yaza bilməzlər, istinadlar, mənbələr olmalıdır. Azərbaycan dilində elə də problem yoxdur, hansısa materialı öz lehimizə yaza bilərik. Ancaq xarici dil bölmələrində fərqli proses gedə bilər.

Xocalı faciəsi, yaxud soyqırımı… Bu özü bir problemdir. Məsələn, deyirik soyqırım, ancaq Xocalı hadisəsini dünya mətbuatına soyqırım kimi çıxara bilmirik. Çünki bunlar hüquqi nöqteyi-nəzərdən fərqli məsələlərdir. 3-4 il bundan qabaq Vikipediyada ingilis dilində müzakirə gedirdi; orada ermənilər bir fakt ortaya qoydular ki, sizin o zamankı prezidentiniz 1992-ci ilin mart ayında müsahibəsində belə bir söz deyib. Və bu da əleyhimizə işləyir.

Yəni vikipediyaçı özündən heç nə yaza bilməz. Əgər dünyanın nüfuzlu qəzetlərində, akademik nəşrlərində Azərbaycanın xeyrinə həqiqətləri əks etdirən məlumatlar öz əksini taparsa, təbii ki, Vikipediyada da o, istinad olaraq yerləşdiriləcək.

Qeyd etdiniz ki, Xocalı faciəsini hətta dünya ədəbi mühitinə çıxara bilmirik. Məsələn, Xalid Hüseyninin “Çərpələng uçuran” əsəri əfqan xalqının – xəzərlərin problemini bütün dünyaya çıxartdı. Biz bugün əgər Xocalı soyqırımını beynəlxalq ədəbi mühitə çıxara bilmiriksə, bunun günahı vikipediyaçıda deyil, o özündən heç nə yaza bilməz.

Tutaq ki, biz Xocalı ilə bağlı işləyirik, axtarış veririk, yüzlərlə, minlərlə material çıxır, ancaq açıb görürsən ki, “erməni birləşmələri”, “erməni hərbi qüvvələri” yazır, “Ermənistanın hərbi qüvvələri” yazmır. Bunun özü də bir problemdir, həm də çox təhlükəli məsələdir.

Məhərrəm Zülfüqarlı: AVCİYA-nın prezidenti Elxan Süleymanovun səyi ilə 2016-cı ildə 2085 saylı qətnaməsi qəbul olunub. Orada “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş əraziləri” ifadəsi” yazılıb.

Elnur Eltürk: Xaricdəki səfirliklərimiz Xocalı ilə bağlı tədbirlər həyata keçirir, müsahibələr verir, məqalələr yazırlar. Ancaq biz bu prosesə xarici müəllifləri də cəlb etməliyik. Məsələn, litvalı jurnalistlər Heydər Əliyev Fondunun xətti ilə xeyli iş görüblər. Bizə tərəfsiz xarici müəlliflər lazımdır.

Məhərrəm Zülfüqarlı: Litvalı Riçard Lapaytis çox məşhur hərbi jurnalistdir. 1992-ci ildə Xocalı hadisələrini öz gözü ilə görüb. Vikipediyada onun yazıları istifadə oluna bilər. Ermənilər onu ölümlə hədələyirlər.  

Elnur Eltürk: Yaxud isveçrəli jurnalist Andre Vidmerin adını çəkə bilərik. Məsələnin mahiyyətində nə dayanır? İnformasiya.

Məhərrəm Zülfüqarlı: Şəxsən mən özüm AVCİYA-nın nümayəndəsi kimi 10-15 dəfə helikopterlə Avropa Şurasının üzvlərini Quzanlıya müşayiət etmişəm, Çıraqlı kəndinə kimi getmişik. Belçikada dinləmələr keçirilib, kitablarımızı aparmışıq, Vaşinqtonda həmçinin. Yəni bir QHT olaraq əlimizdən gələni etmişik. Əlbəttə, dövlətimizin də dəstəyi olub.

Fuad Babayev: Rey Kərimoğlu həmin dövrdə döyüşlərdə iştirak edib. Bizim üçün Sizin o dövr haqqında xatirələriniz çox maraqlıdır.

Rey Kərimoğlu: Şəhidlərimizin ruhu şad olsun. 2013-cü ildə saytlardan birinə kəşfiyyatçı kimi öz xatirələrimi yazmışdım. Orada Xocalı hadisəsi ilə bağlı bir məqam var idi. Ermənilər dərhal onu tərcümə edib “Bilirdik ki, ermənilər Xocalıya hücum edəcəklər” başlığı altında saytlardan birində yayımladılar. Biz də məcbur olub onlara cavab verdik. Çünki mən o cür deməmişdim. Mən, ümumiyyətlə Malıbəyli, Qaradağ, Xocalı və s. nəzərdə tutmuşdum. Bizə informasiya daxil olurdu ki, ermənilər hücuma hazırlaşır. Ancaq  hücumun vaxtını və hara olacağını bilmirdik. Bununla bağlı komandanlığa yazılı və şifahi məlumatlar verirdik. Xocalı hadisəsi baş verməzdən əvvəl də ora bir neçə dəfə hücum olub və Xocalıda olan özünümüdafiə dəstələri Azərbaycanın milli qəhrəmanları Əlif Hacıyevin, Aqil Quliyevin başçılığı ilə onların qarşısını almışdı. Məsələn, Aqil Quliyevin oradakı qəhrəmanlığından çox adamın xəbəri yoxdur. Aqil Quliyev Milli Ordunun komandiri olub. Təəssüf ki, Vahid Mustafayev Xocalı haqqında çox  bərbad bir film çəkib. Vahid Mustafayevin “Xoca” filmindəki təhrifinin kökündə rəhmətlik Çingiz Mustafyevin yanlış informasiyaları durur. Mən onu araşdırıb yazı da yazdım, Çingizin Xocalı soyqırımı haqqında videolarına baxaraq qaranlıq nüanslara aydınlıq gətirdim. Çünki o dövrdə mən həmin əraizdə döyüşmüşəm, kəşfiyyatçı olmuşam. Çingiz Mustafayevin videoda dedikləi həqiqəti əks etdirmir. Çingiz deyirdi ki, ermənilər azərbaycanlıları Qaraqayanın qabağında qırıblar, Qaraqayadakı postda azərbaycanlılar axı niyə soydaşlarımıza  kömək etməyiblər. Mən də deyirəm ki, Çingiz bilmirdi ki, həmin gün Qaraqaya postu ermənilərdə olub. Xocalını xilas etmək üçün fevralın 26-da səhər saat 6 radələrində Şirin Mirzəyev (Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı –  red.), Fred Asif (Asif Məhərrəmov – Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı –  red.), Ağdamdakı yerli özünümüdafiə batalyonları və yerli əhali hücum edərək Qaraqayanı azad etdi. Qaraqaya azad ediləndən sonra isə sağ qalan xocalıları xilas etmək mümkün olub. O hadisələri təsvir etməyə söz acizdir. Qar dizə qədər idi. Siz baxdığınız videolarda qar görürsünüz?! Videoçəkilişlər sonradan fevralın 28-də, 29-da və 30-da  olub. İlk dəfə Xocalıya girən rəhmətlik Seyidağa Mövsümlü (Azərbaycan Ordusunun ilk hərbi operatoru – red.), Allahverdi Bağırov (Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı –  red.)olub. Ondan başqa orada Ağası Hun (jurnalist – red.) və İrfan Sapmaz (türkiyəli jurnalist və döyüş müxbiri – red.) çəkilişlər aparıb. Yəni həqiqəti demək bizim borcumuzdur. Səhər saatlarında biz Xocalıya çatanda dəhşətli səhnə idi. Qar, çovğun idi, körpələr ağlaşır, yaralılar, qız və gəlinlər, qoca kişilər kimsəsiz Şellidə qalmışdı.

Fuad Babayev: Bu, ayın necəsi idi?

Rey Kərimoğlu: Fevralın 26-sı səhər tezdən.

Fuad Babayev: Artıq hadisə baş verib.

Rey Kərimoğlu: Baş verib. Gecə qırıblar və sağ qalanlar Xocalıdan çıxıblar. Əsas qırğın fevralın 25-dən 26-na keçən gecə olub. Amma döyüşlər və qırğın davam edirdi. Bir həftə sonra meşədə qalan 7 nəfər Xocalı sakini Ağdamın Cinli kəndinə gəlib çıxdı. Ən dəhşətli səhnələrdən biri də əl-ayağı donmuş körpələr idi. Şelli camaatı adyal, yorğan-döşək, isti çay gətirirdilər, təcili yardım maşınları yaralıları aparırdı. Bir körpə qız var idi. Onu ocağın qırağına gətirdilər, əlini ovdular, özünə gələn kimi ata deyib Xocalıya tərəf qaçırdı. Bayılana qədər qaçırdı. Təsəvvür edin ki, biz o qızı tuta bilmirdik. 6-7 yaşında olan qız uşağı idi, ata-anası Xocalıda qalmışdı. Hər dəfə uşaq özünə gələndə ata, ana deyib Xocalıya qaçırdı.Yəni çox dəhşətli mənzərə idi. Xocalıya ilk çatanlardan biri də Nail Nəsirov olub. Biz Qaraqayaya çatanda gördük ki, döyüş gedir. Artıq Qaraqayanı almışdıq. Bundan sonra yaralıların, qadın və uşaqların çıxarılmasına başladıq. Bir azdan sonra Nail dedi ki, mən döyüşə gedirəm. Nail həmin döyüşdə yaralandı və bu günə kimi də iflicdir, bir tərəfi işləmir. Həmin gün Ağdam istiqamətində Xocalı camaatını xilas edərkən 60-a yaxın yerli əhalidən olan döyüşçü ağır yaralandı və şəhid oldu. Qaraqaya alınmasıydı, xocalılardan heç biri sağ qalmayacaqdı. Xocalıların oradan sağ çıxmasının iki səbəbi var. Biri səhər-səhər Qaraqayanın azad olunması, biri də Milli Qəhrəman Allahverdi Bağırovdur. Onun Xocalı soyqırımı zamanı həlak olanların meyitlərinin döyüş meydanından çıxarılmasında və 1057 nəfər azərbaycanlı əsirin azad edilməsində böyük xidməti olub. 1992-ci il iyun ayının 13-də Qarabağda böyük bir əməliyyat başladı. Həmin yay Ağdərə azad olunmuşdu. Allahverdi Bağırov da həmin gün Naxçıvanik istiqamətində gedən döyuşdə minaya düşərək həlak oldu.

Məhərrəm Zülfüqarlı: Sizə bir sualım var. Mən rəsmi “Azərbaycan tarixi” dərsliklərində olanı uşaqlara deyirəm. Martın 2-də rəsmi məlumat yayıldı ki, Xocalıda elə bir şey olmayıb, Xocalı bizim nəzarətimizdədir, cəmi 2 nəfər həlak olub. O vaxtkı rəhbərlik Sizcə hakimiyyəti qoruyub saxlamaq üçün Xocalını ört-basdır etməyə çalışmırdı ki?

Rey Kərimoğlu: İnandırın sizi ki, əgər Xocalıda əhalinin itkisi az olsaydı, o vaxtkı hakimiyyət istəyərdi ki, bu faciənin üstü açılmasın. İndi mən burada ilk dəfə bir rəqəm səsləndirəcəm. Tarixçilərə araşdırmaq üçün mövzu verirəm.  Bildiyimiz kimi hazırda Xocalı şəhidlərinin sayı 613 nəfər göstərilir. Qarabağ qazisi Zahid Qarayev Allahverdi Bağırovun sağ əli olub. Zahid deyir ki, onda olan siyahıya görə Xocalıda 3 mindən çox adam həlak olub. Onun dediyinə görə Xocalıda şəhid olanlar arasında Xocalı qeydiyyatı olmayan soydaşlarımız da var idi. Misal üçün Kərkicahan və Malıbəyli işğal ediləndən sonra əhalisi Xocalıya gəlmişdi.

Asif Hacılı: Ahıska türkləri də var idi Xocalıda.

Ramiz Sevdimalıyev: Quşçular və Malıbəylidə yaşayan 500 nəfər Ermənistan qaçqını da həmin dövrdə  Xocalıda yaşayıtdı.

Elnur Eltürk: Həmin dövrdə Xocalıda 7 min əhali olub.

Rey Kərimoğlu: Zahid Qarayev deyir ki, rəhmətlik Allahverdi Bağırovla araşdırdıq ki, orada həlak olan 3 min nəfərdən 1500 nəfəri Xocalıda şəhid olanlar idi. Əlif Hacıyevə Allah rəhmət etsin! Xocalıda bizim əsgərlərimiz qəhrəmanlıqlarından bir epizod danışmaq istəyirəm. Milli Qəhrəman Aqil Quliyevin qəhrəmanlığı dünyaya çıxacaq bir filmdir. Onun haqqında Şəmistan Əlizamanlı gözəl mahnı yazıb. Mən mühasirəyə alınmış Xocalıdan onlarla insanı çıxaran, bu zaman öz həyat yoldaşını itirən döyüşçülərdən biri Valeh Hüseynovun qəhrəmanlığından danışmaq istəyirəm. Xocalı hadisəsi zamanı Valeh həyat yoldaşı ilə oranı tərk edir. Qaraqayaya çatanda oranın ermənilərdə olmasını bilmədiyi üçün həyat yoldaşını camaata qoşaraq özü Xocalıda qalmış atası və əmisi oğlunu gətirmək üçün geri qayıdır. Valeh yaralıları Xocalıdan Şelliyə gətirəndə öyrənir ki, yoldaşı ermənilərə əsir düşüb və yenidən Xocalıya o dəhşətin içinə qayıdır. Xocalıda yaralı yoldaşını tapır, amma özü də ermənilərə əsir düşür. Yoldaşı əsirlikdə şəhid olur. Valeh hazırda sağdır. Taleyin işinə bax ki, Valehə işgəncə verən erməni sonradan Şelli döyşündə bizə əsir düşdü. Demək istədiyim odur ki, bir türk kişisinin qadınından ötrü cəhənnəmin içinə qayıtması çox möhtəşəm bir şeydir.

Xocalı ilə bağlı hərbi nöqteyi-nəzərdən bir neçə məqama aydınlıq gətirmək istəyirəm. Xocalı mühasirədə idi. Bir neçə əməliyyat cəhdi oldu. Müharibə elə bir şeydir ki, orada uğursuzluğu etiraf etməyi bacarmaq lazımdır. Günahı kiminsə boynuna atmaq olmaz. Fevralın 11-də və ya 12-də Xocalıya hücum oldu, şəhidlərimiz oldu. Milli Qəhrəmanımız Səfiyar Behbudov şəhid oldu.

Məhərrəm Zülfüqarlı: O vaxt ordu yox idi.

Rey Kərimoğlu: O vaxt Ağdam təxminən 110 kilometr dairədə Ağdərə, Xankəndi, Əsgəran və Xocavənd tərəfdən erməni ilə sərhəddə idi. Orada cəmi bir normal batalyon vardı. O da Şirin Mirzəyevin 500 nəfər əsgərdən ibarət batalyonu. Fred Asifin batalyonunda da140 nəfər var idi. Adı batalyon idi, amma elə deyildi axı. O vaxt bizim silah-sursatımız da yox idi. Ağdamda cəmi 3 tank var idi, onun da birinin lüləsi yırtıq idi.

Bir cümlə ilə onu bildirmək istəyirəm ki, Xocalı soyqırımı Ermənistan tərəfindən, ermənilər tərəfindən və 366-cı alayın (keçmiş sovet ordusunun Xankəndi şəhərində yerləşən hərbi birləşməsi – red.) texnikasının və peşəkarlarının iştirakı ilə həyata keçirilib. Heç bir azərbaycanlının burada əli olmayıb. Heç kim ermənilərin bu dərəcədə şərəfsiz və qansız olduğunu ağlına belə gətirmirdi. Ermənilər Malıbəyli və Qaradağlıda faciələr törətmişdilər, amma Xocalı soyqırımı bunlara bənzəmirdi.

44 günlük Vətən müharibəsində biz həm də Xocalının qisasını aldıq. Xocalı soyqrımında iştirak edən nə qədər erməni zabiti öldürüldü. Bu İlahi ədalətin təntənəsi idi.

Təbliğatla bağlı onu deyim ki, baxmayaraq ki, Qarabağın böyük bir hissəsi azad olunub, “Xocalıya ədalət” kampaniyasını davam etdirmək lazımdır. Çox ciddi filmlər çəkilməlidir. Sənədli filmlər çəkilib, bədii əsərlər yazılıb. Misal üçün Aqil Abbasın “Dolu” romanı çox gözəldir.

Sadəcə olaraq Aqil Abbasın romanı məlumatlı adamlar üçündür. Çünki orada baş verən bəzi şeylər qapalıdır, açıla bilərdi. Bundan başqa Əkbər Rüstəmoğlunun, Vüsalə Məmmədovanın, Ramilə Qurbanlının, Əlisəfa Mehdiyevin kitabları var. Mənim özümün “Kəşfiyyatçının xatirələri” kitabım var. Amma bədii əsər azdır. Elçin Hüseynbəylinin çox gözəl hekayələri var. Mən deyərdim ki, poeziyada Qarabağ, Xocalı faciəsi öz əksini tapıb. Amma nəsrdə bu məsələlərdə axsayırıq.

İstər birinci Qarabağ müharibəsində, istərsə də İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlarla düşmənə qarşı birlikdə vuruşmuşuq. Bu gün də Azərbaycançılıq ideyası Azərbaycanın dövlətçilik düsturudur.

44 günlük Vətən müharibəsindən bir epizod danışmaq istəyirəm. Bir əsgər var idi. Hər gün bizə yalvarırdı ki, komandir məni döyüşə yaz. Biz orada 6 nəfər qazi idik. Bütün komandanlıq bizə hörmət edirdi. Axırda məcbur qalıb o əsgəri döyüşə yazdıq. Axşam cərgədə onlara kaska, zirehli jilet paylanan zaman məlum oldu ki, həmin əsgərin anası vəfat edib, səhər dəfndir. İnanın ki, o əsgər anasının dəfninə getmədi, ağlaya-ağlaya döyüşə getdi. Bu millətin dəyəridir. Millətin gücü belə oğullardadır.      

Ramiz Sevdimalıyev: Mən elə gəlir ki, iki məsələni mütləq vurğulamaq lazımdır. “Xocalıya ədalət” kampaniyası beynəlxalq ictimaiyyətin şüurunun formalaşdırılması üçün siyasi qiymətləndirmə idi. Xocalının əsl qisası o vaxt alınacaq ki, bu soyqırım beynəlxalq məhkəmədə qiymətini alacaq. Hələ ki, o cinayəti törədənlər sağdır, o faciənin qurbanları arasında sağ olanlar var. Bunlar hamısı məhəkəmədə qiymətləndirilməlidir. Düzdür, müxtəlif dövlətlərin parlamentləri Xocalı faciəsini tanıyıblar, amma onlar hamısı qətnamələrində massacre, yəni kütləvi qırğın yazıblar. Onların tanıdıqları soyqırım deyil. Soyqırımı yalnız məhkəmə qiymətləndirə bilər. Beynəlxalq məhkəmənin qərarında müharibə cinayətləri, soyqırım cinayətləri, hərbi təcavüz cinayətləri, yəni insanlığa qarşı cinayətlərin 4 kateqoriyasının hamısı təsnifatını tapmalıdır. Onda biz biləcəyik ki, Xocalının, tək Xocalının yox, bizim xalqımıza qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçiriliən digər qanlı aksiyaların qisası alınacaq.  Erməni həmişə alət olub. Ermənilərin siyasi mədəniyyətinin kökündə türkə, azərbaycanlıya nifrət formalaşıb. Kimin aləti olmasından asılı olmayaraq, erməni həm də bizim düşmənimizdir. Onun məqsədi torpaqlarımızı ələ keçirmək, insanlarımızı qırmaqdır. Xocalı soyqırımına mütləq şəkildə hüquqi qiymət verilməlidir. Bu huquqi qiymət veriləndən sonra hər yerdə yazılacaq ki, Ermənistan dövləti Azərbaycna qarşı soyqrım aksiyası həyata keçirib. Ermənilər soyqırım törətdiklərini çox gözəl bilirlər, amma biz onu dünyada tanıtdırmalıyıq.

Hazirladılar: Mehman İbrahimov, Təmkin Məmmədli, 1905.az

Söhbət 16 fevral 2022-ci  ildə  baş tutub.