Eçmiədzində meydana gələn erməni kilsə tarixi ədəbiyyatından fərqli olaraq, keçmiş İstanbul patriarxı Malaxiya Ormanian fransız dilindən rus dilinə tərcümə edilmiş kitabında (1913) Alban kilsəsi haqqında yazır ki, Xəzər Albaniyası taxtı XIX əsrin əvvəllərində ləğv olunmuşdur, yəni o, Alban kilsəsinin ləğvini etiraf edir.

 Albaniyada xristianlığın meydana gəlməsi, Alban kilsəsinin təşəkkülü, tarixinin bir sıra problemləri tədqiqat obyekti olmuşdur. Burada əsas diqqət Alban kilsəsinin son mərhələsi, yaxud onun ləğvi və ya məhv edilməsi tarixinin bəzi məsələlərinə yönəlmişdir.

Alban xalqı Qafqazın yerli əhalisi olub, azərbaycanlıların etnogenezisində özünəməxsus yerə malik olmuşdur. Alban dilində zəngin ədəbiyyat yaradılmış, alban tarixi-coğrafi ədəbiyyatı meydana gəlmiş, albanların tarixi antik dövrün ən məşhur tarixçi və coğrafiyaşünasların diqqət mərkəzində olmuşdur. Min illik Albaniya dövləti (e.ə. IV – e. VII əsrləri) Azərbaycanın dövlətçilik tarixində dərin iz buraxmış, onun yaratdığı irs sonrakı Azərbaycan dövlətlərinin həyatında da mühüm rolunu davam etdirmişdir.

Dünyada ilk xristian kilsələrindən olan Alban kilsəsi (313-cü ildən dövlət dini olmuşdur) meydana gəldikdən sonra albanların və Albaniyanın həyatının ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil etmişdir. Alban kilsəsi Albaniyada dövlətin mövcudluğu şəraitində siyasi dəstək görmüş, cəmiyyət həyatında geniş nüfuz qazanmışdır. K.V.Trever yazır ki, Albaniyada xristianlığı daha çox qətiyyətlə yayan çar III Vaçaqan (487-510) olmuşdur. Onun tərəfindən feodal iyerarxiyasına uyğun təsis edilən kilsə iyerarxiyası zaman keçdikcə, bəzən dünyəvi hakimiyyətin ziyanına, geniş hüquqlardan istifadə etmişdi. Kilsə hakimiyyəti kilsə-inzibati vahidləri – yeparxiyalar/yepiskopluqlar üzrə bölünürdü. V-VIII əsrlərdə Albaniyada 12 yepiskopluq (Qəbələ, Amaras, Şəki, Girdiman, Bərdə və b.) var idi.

Alban kilsəsi yarandığı vaxtdan etibarən dünya xristian aləmi ilə əlaqədə olub, onun əsas hadisələrində iştirak etmişdir. Bu əlaqələr içərisində erməni kilsəsi ilə münasibətlər daha çox diqqəti cəlb edir. Bu barədə ən etibarlı mənbə təbii ki, M.Kalankatuklunun “Alban tarixi” kitabıdır. Bu o dərəcədə əhəmiyyətli mənbədir ki, erməni-qriqorian kilsəsinin (ermənilər öz kilsələrini Erməni apostol kilsəsi adlandırır. Rusiyada bu kilsə erməni-qriqorian kilsəsi adlandırılırdı. Bununla da onun apostol deyil, “sektant” xarakteri vurğulanırdı) 116-cı katolikosu olmuş Simeon Yerevantsi (1763-1780) “Cambr” adlı kitabında ondan yan keçə bilməmişdir. O yazır ki, “Aqvanların tarixi”nin [Movses Kaqankatvatsi] bəzi yerlərində, məsələn, I cildin 10-cu fəslində, III cildin 8-ci fəslində biz görürük k, bu müəllif aqvanların ermənilərdən qədim olduğunu etiraf edir; deyir ki, erməni katolikosu əl qoyulmasını Aqvan katolikosundan qəbul etməlidir; Qriqoriusa qədər onlarda yeddi katolikos olmuşdur və s. Bu fikir qarşısında sarsılan erməni katolikosu ona məntiqi cavab verməkdə aciz qalaraq, əsəbi şəkildə yazır: “Bütün bunlar yalandır, [bu] aqvan rahiblərinin sonrakı əlavəsidir”. Bunun ardınca “güman ki,” – deyə sözünə haqq qazandırmağa çalışır. Bu arqument o dərəcədə əsassız görünür ki, Kalankatuklunun fikrinin doğruluğu bir daha təsdiq olunur. Kalankatuklu “Albaniya tarixi”nin üçüncü kitabının 8-ci fəslində yazmışdır: “Erməni katolikosluğuna seçilmə qaydası isə Albaniya katolikosluq kürsüsünün sərfəsi olmalıdır, çünki Albaniya kürsüsü siz ermənilərin kürsüsündən daha uca və yaşlıdır”. Kitabın bu yeri tərcüməçilərin ona şərh vermək yükündən xilas olması məqsədilə nə Patkanyanın, nə də Smbatyanın tərcüməsinə daxil edilməmişdir.

Albaniya ərazisinin Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil edilməsi (VII-IX əsrlər), İslamın yayılması və Albaniya dövlətinin ləğvi (705) erməni və gürcü kilsələrindən fərqli olaraq, Alban kilsəsi üçün mürəkkəb vəziyyət yaratdı. Bu şəraitdə Alban kilsəsinin konfessional fəaliyyət dairəsi ərazi baxımından məhdudlaşmışdı. Bu vəziyyətdən istifadə edən erməni-qriqorian kilsəsi onu müdafiə edən Xilafətin siyasi hakimiyyətindən istifadə edərək Alban kilsəsinə qarşı təzyiqlərə başlamışdı  Bütün bunlara baxmayaraq, alban etnosu və onun kilsəsi yeni tarixi şəraitə uyğunlaşaraq, bu çətinlikləri aradan qaldırmağa çalışmışdı. Ermənilərdən fərqli olaraq, Alban etnosu (ayrı-ayrı emiqrasiyalara, onun hissələrinin məcburi köçürülmələrinə baxmayaraq) heç bir zaman öz ərazisini itirməmiş,  VIII əsrədək bütün ölkə ərazisində, IX-XIX əsrlərdə isə tarixi Albaniyanın Arsax, Sünik, Uti və Şəki-Kambisena vilayətlərində yaşayaraq, siyasi qurumlarını yaratmağa, bərpa etməyə nail olmuşdu.

Sünik (X-XII əsrin 70-ci illəri) knyazlığının yaranması Ərəb Xilafətinin dağılmasından sonra Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələrin, yəni dövlətlərin və ya siyasi qurumların meydana gəlməsi ilə müşahidə olunan prosesin tərkib hissəsi idi. Dini baxımdan isə fərqlər ortaya çıxmışdı. Bu dövrdən etibarən müsəlman Azərbaycan dövlətlərinin (Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər və b.) hakimiyyəti başlayır, bununla eyni zamanda xristian knyazlıqlar və məlikliklər də fəaliyyət göstərir. M.Kalankatuklu Sünik kilsəsinin tarixindən bəhs edərək yazırdı: “…Sünik xalqı …ölkələrinin yepiskopu olan Pyotrun vəsiyyəti ilə müqəddəs Qriqorun taxtının bərpa olunmasına qədər idarə etdiyi Sünik kilsəsinin yepiskoplarının xeyir-duası ilə Albaniyanın katolikosları tərəfindən təyin olunmalı idilər. Buna görə yepiskop Vrtanes Sünik yepiskopluğuna Albaniyanın müqəddəs patriarxı Zəkəriyyə tərəfindən təyin olunmuşdu və bundan sonra Sünik ildən-ilə müqəddəs mərhəmi albanlardan alırdı”.

Arsax-Xaçın knyazlığının meydana gəlməsi (XII əsrin sonları – XIII əsrin əvvəlləri) Alban kilsəsinin tarixində mühüm rol oynadı. Alban Mehranilər nəslindən olan Həsən Cəlalın zamanında (1215-1261) knyazlığın mövqeyi xeyli möhkəmləndi. Həsən Cəlalın dövründə tikilən Qanzasar monastırı (1216-1238-ci illər) Alban kilsəsinin mərkəzi (1240) oldu. Bu zamandan etibarən Alban kilsəsi ətrafındakı əsas dini-siyasi məsələlər Qanzasar (alban) patriarxlığı ətrafında cərəyan etmişdir.

Simeon Yerevantsi “Cambr” adlı kitabında Aqvan (Alban) katolikosluğunun tarixinə, o cümlədən Qanzasar taxtına da xüsusi yer ayırmış, hadisələrin şərhini 1760-cı illərin ortalarında dayandırmışdır. Bu missiyanın müəyyən hissəsini həmin kitabın redaktoru və ön sözünün müəllifi P.A.Arutyunyan davam etdirmişdir. O, ön sözdə ənənəvi olaraq Alban kilsəsini erməni kilsəsinin tərkib hissəsi kimi təqdim edir, Alban patriarxının erməni katolikosu tərəfindən təsdiq olunduğunu, bu qaydanın Səlcuqlar, sonra isə monqol işğalları zamanı pozulduğunu, bu dövrdə bir çox erməni feodallarının öz təbəələri ilə birgə Qarabağın keçilməz dağlarında sığınacaq axtardığını, Qarabağda möhkəmlənən erməni feodallarının Alban kilsəsində rəhbərliyi öz əllərinə almağa qərar verdiyini və bu məqsədlə 1240-cı ildə Xaçında Aqvan patriarxlığının mərkəzi olan Qanzasar monastırını tikdirdiyini iddia edir. Bunun ardınca Qanzasar taxtının tarixi belə xülasə edilir: Qanzasar taxtı XIII əsrin 40-cı illərindən XVIII əsrin sonlarınadək Xaçın feodalları Həsən Cəlalların əlində olmuş və XVII əsrin 30-cu illərinədək, Eçmiədzinin Sünik sövməsindən olan patriarxların əlinə keçməsinədək Eçmiədzindən asılı olmayan, müstəqil siyasət aparmışdı. O zaman Qanzasar patriarxları Eçmiədzinin ilkinliyini tanımış və ona tabe olmağa hazır olduqlarını bildirmişdilər. Buna XVII əsrin sonlarında əhali arasında Qarabağda, Qanzasarın yaxınlığında “Üç yeniyetmə” monastırını taxt mərkəzi elan etmiş yeni, yalançı patriarxın meydana gəlməsi ilə güclənən və daha kəskin xarakter alan həyəcanlar da köməklik etdi. Qanzasar və “Üç yeniyetmə”  monastırı arasındakı mübarizə kilsə vergiləri, nəzirlər və s. üzündən baş vermişdir.

S.Yerevantsi və P.Arutyunyan ilə eyni zamanda Ormanian, Raffi  və b. erməni müəlliflərinin məlumatlarını da ümumiləşdirsək, aydın olar ki, erməni kilsə ədəbiyyatı, tarix və publisistikası Alban kilsəsinin tarixini təhrif edir, onun ləğvi üzərində xüsusi dayanmır, halbuki bu məsələ üzrə arxiv sənədləri məhz erməni-qriqorian kilsəsinin əlinə keçmişdir. Dağlıq Qarabağ ermənilərinə dair 918 səhifəlik ən son “iddialı” tədqiqatlardan birində də bu vacib məsələ xüsusi ayrılmamışdır. Bunun da təsadüfi olmadığını müəyyən etmək o qədər də çətin deyildir.

Qanzasar taxtı meydana gəldiyi vaxtdan etibarən mürəkkəb tarixi şəraitdə fəaliyyət göstərmiş, gərgin və mürəkkəb bir yol keçmişdir. Qanzasar katolikosluğu Alban kilsəsinin tarixi-dini ənənələri əsasında meydana gəlmişdi. Bu katolikosluğun yarandığı dövrdə erməni-qriqorian kilsəsinin mərkəzi hər ikisi Kilikiyada olan Rumqalada (1147-1282), sonra isə Sisdə (1282-1441) yerləşirdi. Bu dövrdə erməni kilsəsi konfessiya daxilindəki dini ixtilafla məşğul idi. Digər tərəfdən, Arsax-Xaçın knyazlığından uzaqda olduğuna görə onun işlərinə müdaxilə edə bilmirdi. 1441-ci ildə erməni kilsəsinin mərkəzinin Eçmiədzinə (Vaqarşapat) köçməsi ilə vəziyyət dəyişdi. Erməni kilsəsi yeni şəraitdə Azərbaycan Qaraqoyunlu (1410-1468), Ağqoyunlu (1468-1501) və Səfəvi (1501-1736) dövlətlərinin yaratdığı imkanlardan istifadə edərək iqtisadi və dini mövqelərini gücləndirməyə başlayır. S.Yerevantsiyə görə, nə zaman ki, erməni çarlığı kəsildi, katolikos taxtı Sisə köçürüldü və müqəddəs taxt tamamilə tərk edildi, onun bütün hakimiyyəti və kilsə nizamı itdi, o, malik olduğu hər şeydən məhrum oldu. Belə müsibətli vəziyyət 324 il davam etdi. Yalnız 890-cı ildə (1441) allahın mərhəməti ilə İran hökmdarı Cahan şahın (Azərbaycan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şah (1437-1467) – K.Ş.) hakimiyyəti zamanı müqəddəs taxt bərpa edildi. Bu zamandan müqəddəs taxt yenidən özünün əvvəlki hakimiyyətini əldə edə və köhnə nizamı bərpa edə bildi. O, tədricən şah fərmanları və onların [müsəlmanların] məhkəmələrinin alqı-satqı aktları ilə öz hüququnu bərpa etdi, yabançı şahların hökmü ilə öz mülkiyyətinə sahibləndi və yeni mülklər aldı.

XV əsrdə Qanzasar taxtının tarixində dəyişiklik baş verir, burada da hakimiyyət Həsən Cəlal nəslinin nümayəndələrinə keçir. Bu zaman Eçmiədzin və həm siyasi, həm də dini hakimiyyətini möhkəmləndirmək istəyən Həsən Cəlal nəsli arasında münasibətlərin yarandığı aydındır. Qanzasar 1634-cü ilədək Eçmiədzindən müstəqilliyini saxlayır və bu ildə alban katolikosları əlqoyma məsələsində rolunu saxlamaqla, Eçmiədzinin ilkinliyini tanıyır. Bu fakt müəyyən izah tələb edir. Belə ki, həmin dövrdə Eçmiədzində üstünlük uğrunda mübarizədə Sünik sövməsindən olanlar qələbəyə nail ola bilmişdilər. Qeyd edildiyi kimi, Sünik tarixi Albaniyanın tərkib hissəsi kimi onun həm siyasi, həm də dini həyatında mühüm rol oynamışdır. Qanzasar taxtının məhz Sünik sövməsinin üstünlüyə nail olmasından sonra Eçmiədzinin ilkinliyini tanımasını bununla izah etmək olar. Bu zəmində Eçmiədzin ilə Qanzasar arasında yaxınlaşma dərinləşmişdir.

1639-cu ildə Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin sülh müqaviləsi ilə başa çatması, hərbi əməliyyatların aradan qalxması və Səfəvi hökmdarlarının (I Səfi (1629-1642), II Abbas (1642-1666), Sultan Hüseyn (1666-1694) və s.) ermənilərə dair siyasəti Eçmiədzinin hakimiyyətinin möhkəmlənməsini təmin edir. Eçmiədzinin Qanzasara təsiri artır. Ayrı-ayrı alban məliklərinin siyasi nüfuz uğrunda mübarizəsi və dindarların bu vəziyyətə münasibəti Qanzasar taxtının rolu məsələsini ortaya çıxarır. Ceraberd məlikliyi ilə Xaçın məlikliyi arasında ziddiyyət güclənir. Siyasi hakimiyyətin də yaxından dəstəyi ilə XVII əsrin sonlarında Qanzasara qarşı mübarizə başlayır və 1691-ci ildə Ceraberd məlikliyinin ərazisində olan “Üç yeniyetmə” kilsəsi ətrafında yeni patriarxlıq meydana gəlir. Yuxarıda P.Arutyundan verilən iqtibasdan aydın olur ki, o, bu hadisəni Qanzasarla “Üç yeniyetmə” arasında kilsə vergisi və nəzir üstündə mübarizə kimi qiymətləndirir. “Üç yeniyetmə”nin meydana gəldiyi tarixi şərait və hadisələrin sonrakı gedişi belə yanaşmanın yanlış olduğunu söyləməyə əsas verir. Burada əsas məsələ Alban kilsəsinin mövqeyinə münasibət olmuşdur. Bir az irəli gedərək qeyd etmək olar ki, A.Arutyunyanın “Erməni tarixi arxivi”nə istinadən yazdığına görə, patriarx İsrael Kartli-Kaxet çarı II İrakliyə (1762-1798) məktubunda Qarabağ və Gəncə ermənilərini aqvan kimi təqdim etmiş, bununla da aqvanlar və ermənilər arasındakı etnik fərqləri qeyd etmişdir.

Qanzasar və “Üç yeniyetmə”nin ayrılmasından sonra paralel olaraq onlara müəyyən illərdə Yeremi (1676-1700) və Simeon (1675-1701), Yesai (1702-1728) və V Nerses (1706-1736), Ovanes (1763-1786) və İsrael (1728-1763), VI Nerses (1763) və V Simon (1794-1810), II Sərkis (1810-1815, 1815-1828-ci illərdə mitropolit) və Baqdasar (1830-1836) rəhbərlik etmişdir. Baqdasar 1836-cı il erməni-qriqorian kilsəsi haqqında Əsasnamə ilə ləğv edildikdən sonra, erməni katolikosu Ovanes (VIII) Karbetsi (122-ci katolikos, 1831-1842) tərəfindən Eçmiədzinə dəvət edilmiş və yeparxiya rəisi təyin edilmişdir.

XVIII ərin əvvəllərində Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərinin kəskinləşməsi, müharibə nəticəsində bir-birini zəiflətməsi məlikliklərin də fəallaşmasına səbəb olmuşdur. I Pyotra ünvanlanan məktublarda məlikliklər alban kökündən bəhs edir. Bu sənədlərdən birində alban katolikosları Yesai və Nersesdən bəhs edildiyi halda, kitabın tərtibçisi G.A.Ezov (1835-1905) 249 saylı sənədin adında onları erməni katolikosları adlandırmışdır. Halbuki məktubda deyilir ki, “Biz, Sizin kiçik xidmətçilər, Aqvan torpağının patriarxları İsay (Yesai) və Nerses və Əlahəzrətin qulluqçuları yüzbaşılar bununla möhürlərini basdılar” [21]. Prosesləri diqqətlə təhlil etdikdə, aydın olur ki, onlar daha çox xristian ermənilərlə birlikdə müttəfiq kimi hərəkət edərək Rusiya vasitəsilə Səfəvi hakimiyyətindən və Osmanlı təhlükəsindən qurtulmağa çalışır. Bu ideya alban kilsələrinin də ideoloji yaxınlaşmasına imkan verir.

Bu dramatik dövrdə Qanzasar katolikosu olan (1702-1728) Yesai Həsən Cəlalyan “Alban ölkəsinin qısa tarixi” adlı kitab yazmışdır. Kitabı qədim erməni dilindən tərcümə edən T.İ.Qriqoryan “dini xarakterli və təsvir edilən hadisələrə birbaşa əlaqəsi olmayan hissələr” adı altında bəzi parçaları mətnə daxil etməsə də, siyasi hadisələr haqqında müəyyən təsəvvür yaratmağa imkan verir. O, I Pyotrun yürüşü ərəfəsində Kartli çarı VI Vaxtanqla (1711-1714, 1716-1724) birgə fəaliyyətindən bəhs edərək yazır ki, “…o [Vaxtanq] məni çağırdı və əmr etdi ki, mən ondan əvvəl Qarabağ ölkəsinə yola düşüm, orada toplanmış məliklərin və yüzbaşı adlanan dörd cavan rəisin…başçılığı altında olan erməni qoşunlarınıgətirim. Vaxtanqın birinci gəlişindən və İran hakimiyyətinin zəifləməsindən sonra onlar Qarabağ məlikləri ilə Ağvan ölkəsinin mərd gənclərini öz ətraflarında birləşdirərək böyük, 12000 adamdan artıq qoşun təşkil etmiş və Arsaxın əlçatmaz yerlərində möhkəmlənmişdilər. Onlar ölkəmizdə çox şücaət göstərmiş[dilər]… Biz onların yanına gəldik, onları hərbi qaydaya uyğun vəziyyətə gətirdik, çünki onlara hərbi iş öyrətməmişdilər və 10000-ə yaxın seçmə və silahlanmış kişini, onlarla birlikdə isə keşişlər dəstəsini və müdavimlərimizi toplayıb alban dövlətini bərqərar olmuş hesab edərək (seçmə mənimdir – K.Ş.) böyük dəbdəbə və təntənə ilə tərpəndik…” Buradan aydın olduğu kimi, ermənilər müstəqil qüvvə kimi deyil, məliklərin komandanlığı altında çıxış edir və alban dövlətinin bərpasından bəhs edilir.

XVIII əsrin əvvəllərində erməni-qriqorian kilsəsi ilə Rusiya arasında münasibətlər dinlərarası deyil, siyasi münasibətlər xarakteri daşıyırdı. I Pyotrun 1722-ci il yürüşündən sonra onun və sonrakı Rusiya imperatorlarının ermənilərə və erməni kilsəsinə aid siyasəti hüquqi-siyasi xarakter alır. Burada bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Rusiya çarlarının ermənilərə və erməni kilsəsinə dair hüquqi sənədləri o qədər çoxsaylı olmuşdur ki, XIX əsrin 30-40-cı illərində onlardan ibarət xüsusi toplular nəşr edilmişdir. 1724-cü ildə I Pyotrun katolikos İsaya fərmanı verilir. Rusiya imperiyasının bu məsələyə nə dərəcədə fikir verməsini bu tipli fərmanların intensivliyi də təsdiq edir. Bu fərmandan sonra I Yekaterinanın (1725-1727) 1726-cı ildə katolikos Nestora, II Yekaterinanın (1764-1796) 1768-ci ildə Simeona, I Pavelin (1796-1801) 1798-ci ildə Lukaya , 1800-cü ildə İosifə, I Aleksandrın (1801-1825) 1802-ci ildə Danilə, 1809-cu ildə Yefremə, 1813-cü ildə Gürcüstanda yaşayan erməni xalqına və s. fərmanları məlumdur.

Səfəvilər dövlətinə son qoyaraq hakimiyyətə gələn Nadir şahın dövründə (1736-1747) məlikliklər müstəqilləşdirilir. Nəticədə onlar yenidən Arsax-Xaçın knyazlığı dövründə ərazi və siyasi hakimiyyət baxımından güclənməyə nail olur. Belə bir vəziyyət məlikliklərin və onların əhalisinin etnik və konfessional şüurunun güclənməsinə təkan verir. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Nadir şahın qətlindən sonra Qarabağ xanlığı meydana gəldikdə, məlikliklərlə əvvəlcə Pənah xan (1747-1763), sonra isə İbrahim xan (1763-1806) arasında kəskin ziddiyyətlər yarandı. Qarabağ xanları ilə məlikliklər arasındakı mübarizə həm məlikliklərin, həm də patriarxların daxili bölünməsi ilə eyni zamanda siyasi oriyentasiyasına görə də bölünməsinə səbəb oldu. Qanzasar patriarxlığı İbrahim xanın, “Üç yeniyetmə” isə gəncəli Şahverdi xanın (1756-1761) tərəfinə keçdi. Bu dövrdə Eçmiədzin ən ağır zamanlarından birini keçirirdi. Ona görə də onun nəinki alban kilsələrinə, hətta ona tabe olan Sis və Axtamar kilsələrinə də təsir göstərə bilmirdi. 1740-cı ildə Roma taxtına tabe olan erməni katolik kilsəsinin yaradılması da Eçmiədzinin nüfuzuna ciddi zərbə vurmuşdu.

XVIII əsrin 60-cı illərində Qanzasar taxtı o dərəcədə güclənmişdi ki, 1766-cı ildə Həştərxan yeparxiyası ona tabe olmağı qərara almışdı. Bundan təşviş keçirən katolikos Simeon nümayəndəsi Davidi II Yekaterinanın sarayına göndərmişdi. I Pyotrdan sonra Cənubi Qafqazda təsirini artırmağa çalışan II Yekaterina gözdən düşən erməni kilsəsinin nüfuzunu gücləndirmək və gələcək işğallarında ermənilərdən bir vasitə kimi istifadə etmək məqsədilə 1768-ci il iyunun 30-da erməni xalqına ali fərman verdi. Fərmana görə, Eçmiədzin kilsəsinin hakimiyyəti Rusiya ərazisində olan bütün erməni kilsələrinə yayılırdı. Fərmanda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, çariça belə bir fərmanın I Pyotrun 1724 və I Yekaterina Alekseyevnanın 1726-cı il fərmanlarının davamı olduğunu qeyd edirdi.

1801-ci ildə Kartli-Kaxet çarlığının birləşdirilməsi ilə Rusiyanın Cənubi Qafqazda diplomatik və hərbi fəaliyyətini genişləndirməsi ermənilərin və Eçmiədzinin geostrateji əhəmiyyətini artırdı. 1802-ci ildə çar I Aleksandr tərəfindən verilən fərman əsasında Eçmiədzinin bu hüququ yenidən təsbit edildi. Bu fərmanda da onun 1724, 1726, 1768, 1798 və 1800-cü illərdəki fərmanlarla əlaqələri vurğulanırdı. XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Eçmiədzinə təsirini gücləndirən daha bir hadisə baş verdi. Rusiya Osmanlı və Qacarlar dövləti ilə birlikdə Eçmiədzin katolikosunun seçilməsinə girişdi. Erməni kilsəsinin tarixçisi A.Anninski yazır ki, Rusiya Qukasın (117-ci katolikos (1780-1799) – K.Ş.) ölümü ilə öz namizədini irəli sürməklə ilk dəfə Eçmiədzin patriarxının seçilməsinə müdaxilə etdi və bu vaxtdan etibarən erməni kilsəsinin tarixində yeni dövr başladı.

Bu başlanğıc da çox mürəkkəb və ziddiyyətli oldu. İosif Arqutinski-Dolqorukov (Xovsep Arlutean, 118-ci katolikos, 1800-1801) yalnız I Pavel tərəfindən təsdiq edilmişdi. Ondan sonra Eçmiədzin taxtı üstündə V David (119-cu katolikos, 1801-1807) və Danil (120-ci katolikos, 1807-1808) üstündə ziddiyyət yaranmışdı. Əsas siyasi hadisələrin dövründə cərəyan etdiyi Yefremi (121-ci katolikos, 1809-1830) isə Osmanlı dövləti katolikos kimi tanımaqdan imtina etmiş, onun legitimliyini İran tərəfindən Abbas Mirzə tanımışdı.

 Eçmiədzinlə bu qədər sıx əməkdaşlıq edən Rusiya imperiyasında alban, Albaniya və Alban kilsəsi barədə məlumatlar var idimi? Bölgəyə dair siyasətdə bu faktor nəzərə alınırdımı? Artıq qeyd etdiyimiz kimi, I Pyotra göndərilən məktublarda alban və Albaniyadan bəhs edilmişdi. Rusiyanın siyasətində də bu faktor nəzərə alınırdı. Potyomkinin layihəsində İrandakı qarışıqlıqdan istifadə edərək Bakı, Dərbənd, digər torpaqları tutmaq, Gilanı birləşdirmək, ələ keçirilmiş torpaqları Albaniya adlandırmaq göstərilirdi. Belə olduğu halda Rusiya Alban kilsələrini də nəzərə almaya bilməzdi, lakin Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı P.D.Sisianov (1802-1806) tərəfindən Gəncə xanlığına qarşı 1803-cü ilin sonlarından təhdidin artması və 1804-cü il yanvarın əvvəllərində işğalı, 1805-ci ilin mayında isə Qarabağ xanlığı ilə Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması məliklərin və Alban kilsəsinin müstəqil qüvvə kimi siyasi rolunu azaltdı. İrəvan xanlığına qarşı yürüşlər isə Eçmiədzinə diqqəti yenidən artırdı. Bu yürüşlərin uğursuz olması gələcəkdə İrəvan ermənilərindən daha geniş istifadə edilməsini zəruri etməyə başladı. Buna görə də Eçmiədzin ətrafında siyasət davam etdirildi. Tanınmış publisist V.Veliçko (1860-1904) yazırdı ki, XVIII əsrin sonlarında Eçmiədzin katolikosunun ümumxalq seçkisi prinsipinin əksinə olaraq, bu kafedraya yalnız Eçmiədzin ruhaniləri tərəfindən seçilmiş arxiyepiskop Qukas (Lukas) oturdu. Konstantinopol erməni patriarxı Zaxariya protest etdi. Qukas ona mehriban məktub yazdı, bu zaman isə Konstantinopol erməni icması türk hökumətindən Zaxariyanın vəzifəsindən götürülməsini xahiş etdi. Cənab Ezovun (burada Ezovun 1901-ci il nəşri nəzərdə tutulur – K.Ş.) göylərədək mədh etdiyi Qukasın tələskənliyi onunla izah edilir ki, Eçmiədzin taxtına Aqvan (Şuşa şəhəri yaxılığında Qanzasar monastırı) patriarxı İsraelin seçilməsindən yaxa qurtarmaq lazım gəlmişdi. Söhbət müstəqilləşən Aqvan patriarxlığına zərbə vurmaq və teokratik mütləqiyyət yaratmaqdan gedirdi. Bu işdə məlumatsızılıq və ya xidməti şəxslərin satqınlığı üzündən ona mənafelərinin əks olmasına rəğmən həm türk, həm də rus hökuməti riqqət doğuran bir yekdilliklə kömək edirdi. Bizim Konstantinopoldakı elçimiz Tomar 1801-ci ildə hökumətə canıyananlıqla məlumat verirdi ki, Qukas “Rusiyanın köməyi ilə öz millətini dirçəltməyə” çalışır. Aqvan patriarxlığı xarici katolikosun nəfinə əvvəlcə sıxışdırıldı, sonra isə Qarabağ və Gəncənin birləşdirilməsi ilə xəlvəti ləğv edildi, eskomasiya (məharətlə mənimsəmək və ya xəlvəti dəyişmək – K.Ş.) olundu. Məlum oldu ki, bizim siyasətçilərimiz hətta öz hüdudlarında Sis və Axtamar katolikosluqlarının “bütün ermənilərin katolikosu”ndan müstəqilliyinə kömək etməyi anlayan türklərdən də uzaqgörən deyil. O, başqa bir yerdə yazırdı ki, XIX əsrin əvvəllərinədək Eçmiədzin katolikosu ilə rəqabət aparan və bəzən də tamamilə ondan asılı olmayan ayrıca Ağvan, Qanzasar katolikosu mövcud idi. Obyektiv mövqeyinə görə erməniləri həmişə qıcıqlandıran Veliçkonun fikirlərinin əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onları ümumiləşdirək:

1) hadisənin XVIII əsrin 80-ci illərindən başlanan xronologiyası məntiqi yekunu kimi XIX əsrin 30-cu illərinə, yəni erməni-qriqorian kilsəsi haqqında 11 mart 1836-cı ilədək xülasə edilir;

2) katolikosun ümumxalq seçkisi ilə deyil, ciddi qanun pozuntusu ilə Eçmiədzin ruhaniləri tərəfindən seçildiyi və bunun Konstantinopol patriarxı tərəfindən protest edildiyi diqqətə çatdırılır;

3) Qukasın tələskənliyi Eçmiədzin taxtına Aqvan patriarxı İsraelin oturmasının qarşısının alınması ilə izah edilir. Əsas məsələ xüsusiləşmiş Aqvan patriarxlığına zərbə vurmaq və teokratik mütləqiyyət qurmaq olmuşdur. Ən maraqlısı odur ki, mənafelərinin əks olmasına baxmayaraq, Rusiya və Türkiyə hökumətlərinin ona şəfqət birliyi ilə köməklik etməsi qeyd edilir;

 4) Rusiyanın mövqeyi üzərində ayrıca dayanan Veliçko Konstantinopol səfirinin 1801-ci il məlumatı üzərində dayanır. Burada əsas ideya ondan ibarətdir ki, oradan Eçmiədzinin niyyəti daha aydın görünürdü. Qukas Rusiyanın köməyi ilə öz millətini bərpa etmək istəyirdi;

 5) Aqvan patriarxlığına yenidən müraciət olunur və bildirilir ki, xarici katolikosun (Qukas əslən Ərzurumdan idi – K.Ş.) mənafeyinə uyğun olaraq, o, əvvəlcə sıxışdırıldı, Gəncə və Qarabağın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra xəlvəti ləğv edildi və fikrini daha aydın göstərmək üçün “eskomasiya” ifadəsini tətbiq edir;

 6) Nəhayət, fakt qiymətləndirilir və belə bir fikir irəli sürülür ki, rus siyasətçiləri öz hüdudlarında “bütün ermənilərin katolikosu”ndan Sis və Axtamar patriarxlığının müstəqilliyini fəhm edən türklərdən də az uzaqgörəndir.

 Çar dairələri Cənubi Qafqazda işğalları genişləndirib, siyasi hakimiyyət məsələsi ilə yanaşı, dini məsələlərin də öz xeyrinə həll edilməsi istiqamətində ilk addımlar atmağa başladı. 1805-ci il iyunun 30-da Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı P.D.Sisianovun (1802-1806) adına verilən “Yelizavetpol dairəsi Müsəlman ruhanilərinin idarəsi üçün qaydalar haqqında” fərman müsəlman şiələrin idarəsi haqqında ilk qanunvericilik sənədi oldu.

1811-ci ildə gürcü kilsəsi faktiki olaraq ləğv edildi və ekzartlığa (hərfən xarici hakimiyyət, VI əsrin sonu – VII əsrlərdə Bizansda metropoliyadan kənarda olan inzibati-ərazi vahidi) çevrildi.

Erməni kilsəsi və xalqının mənafeyi isə bu proseslərdə ardıcıl şəkildə gözlənildi. Çar I Aleksandr 1809-cu il sentyabrın 30-da erməni patriarxı Yefremə, bütün məliklərə, yüzbaşı və idarəçilərə və bütün erməni xalqına ali fərman imzaladı. 1802-ci ildən keçən az bir zaman ərzində yenidən bu məsələyə qayıdılması Rusiyanın ona ciddi önəm verməsinin və siyasi xəttinin reallığa uyğunlaşdırılmasının göstəricisi idi. 1813-cü ildə erməni xalqının adına verilən fərman ilə bu addım yenidən möhkəmləndirildi. Beləliklə, Rusiyanın məliklərə, dolayısı ilə Alban kilsəsinə münasibəti hüquqi cəhətdən müəyyən edilmiş oldu, yəni onların inkar edilməsi üstünlük qazandı.

Görünür, Alban taxtları yeni yaranmış bu situasiyanı kifayət qədər qiymətləndirə bilmədilər və əvvəlki kimi hərəkət etməkdə davam etdilər. Bu hadisələr patriarx Yefremin Qarabağ erməni ruhanilərinə və xalqına müraciətində (müraciətin tarixi 1815-ci il 18 dekabr göstərilir, lakin qeyddə göstərilir ki, erməni dilindən köhnə tərcümə olub, 17-ci Yeger polkunun podpolkovniki Parfyonovun general Rtişşevə 1815-ci il 31 yanvar raportuna əlavə edilmişdir) bildirilir ki, “arxiyepiskop Sərkis göstəriş olmadan özbaşına yerli diyara getmiş, Ümumrusiya İmperatorunun Şahanə hökmünün və mənim yüksək patriarx hakimiyyətimin  əksinə olaraq, patriarx kimi qırmızı möhürdən istifadə etmişdir. Lakin nə zaman ki, alihəzrət, qalib baş komandan general Nikolay Fyodoroviç Rtişşev Tiflisə gəldi, Əlahəzrətin Şahanə hökmünə uyğun olaraq, ona bilmərrə patriarx adlanmağı qadağan etdi və qərara aldı ki, o, Qanzasar monastırının yeparxial arxiyepiskopu adlanmalıdır, knyaz Dmitri Orbeliani tərəfindən ondan bu barədə iltizam alındı. Lakin o, Əlahəzrətin belə şahanə hökmünə qarşı və müqəddəs Eçmiədzin taxtına və bizim patriarx hakimiyyətimizə qarşı çıxmağa, yeparxiya üzrə özbaşına gəzib və müqəddəs Miro paylamağa və kilsələrdə nevirak gəlirlərini toplamağa cəsarət edib. Bu səbəblər üzündən arxiyepiskop Sərkis öz iradəsi ilə lənətlənmə altına düşüb ki, bu işdə sizin də iştirakınızı arzu etmir, bununla elan edirəm ki, o, bundan sonra öz dərəcəsindən uzaqlaşdırılır”.

Raffi də kitabı boyunca, xüsusilə XVII və XXII fəsillərdə hadisələri Eçmiədzinin mənafeyinə uyğun məcrada şərh edir. O yazır ki, katolikos Sərkisin Qanzasara qayıtmasından (1812-ci il – K.Ş.) as sonra onunla Eçmiədzin arasında yeni mübahisə yarandı. Onun səbəbi katolikosun şöhrətpərəstliyi idi. Katalikos Sərkis Gürcüstanda olarkən Eçmiədzinə yola düşdü, orada vəd verdi ki, katolikos titulu və möhüründən istifadə etməyəcək, arxiyepiskop titulu və möhürü ilə kifayətlənəcək. Buna uyğun olaraq Axpat monastırı və Gürcüstanda yaşayan Qarabağ köçkünləri üzərində keşişlik əldə etdi. Və o, 14 il ərzində Gürcüstanda öz dindarlarını arxiyepiskop kimi idarə etdi. Lakin Qarabağa qyıdan kimi yenidən özünü Aqvankın katolikosu adlandırdı və katolikos hüquqlarından istifadə etdi. Sərkisin belə rəftarı təbii ki, Eçmiədzinin narazılığını yaratmalı idi. Eçmiədzindən tələb etdilər ki, o, verdiyi vədə əməl etsin, lakin o, nəinki bu tələbi inkar etdi, hətta İbrahim xanın sələfi Mehdi xanın müdafiəsinə sığınaraq, özünü Eçmiədzindən tamamilə müstəqil elan etdi. Bu çəkişmələr tam üç il, Eçmiədzinin ali ruhani idarəsinin rus hakimiyyətinin köməyi ilə 1815-ci ildə Sərkisi katolikos titulundan imtina və arxiyepiskop hüququ ilə mitropolit titulu qəbuluna məcbur edənədək davam etdi (kursiv mənimdir – K.Ş.) Kökü etibarilə Maarifçinin nəvəsi Qriqoriusa gedib çatan Aqvank katolikosluğunun tarixi belə başa çatdı.

Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Rtişşev (1813-1816) çar fərmanından irəli gələn vəzifələri qəti şəkildə həyata keçirməyə başladı:

 1) Eçmiədzin əleyhinə etirazın qarşısı qəti şəkildə alındı;

2) Alban kilsəsi katolikosluqdan mitropolitlik səviyyəsinə endirildi;

3) Qarabağ xanının timsalında yerli siyasi hakimiyyətin bu işlərə qarışmasına etiraz bildirildi. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığının, bununla eyni zamanda məlikliklərin ləğv edilməsi ilə bu məsələ tamamilə aradan qaldırıldı.

1826-1828-ci illər Rus-İran müharibəsində, xüsusilə İrəvanın alınmasında ermənilər və Eçmiədzin ruslara böyük köməklik göstərdi. 1827-ci ilin oktyabrında İrəvanın işğalı ilə Eçmiədzin Rusiyanın ərazisinə qatıldı. 1828-ci Türkmənçay müqaviləsindən sonra ermənilərin kütləvi şəkildə Şimali Azərbaycan torpaqlarına, xüsusilə Qarabağa köçürülməsi başladı. 1828-ci ilin martında çar I Nikolayın fərmanı ilə Erməni vilayəti yaradıldı. Kilsənin nümayəndəsi Nerses Aştaraketsi (sonralar 123-cü katolikos, 1842-1857) vilayət idarəsinə daxil edildi. 1828-1829-cu il Rus-Türk müharibəsində qələbə və Ədirnə müqaviləsinin bağlanması da Rusiyanın mövqeyini gücləndirdi. Rusiya hökuməti Osmanlı ermənilərinin yeni işğal edilmiş torpaqlara köçürülməsi ilə birgə, gələcəkdə Osmanlı ermənilərindən də siyasi məqsədləri üçün istifadə planını gündəliyə gətirdi.  Belə bir şəraitdə erməni-qriqorian kilsəsinin imperiyadakı yerinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində addımlar atılmağa və Əsasnamə hazırlanması üçün tədbirlər görülməyə başlandı. Son zamanlar erməni tarixşünaslığının bu məsələyə diqqəti artmışdır. Bu işlər  erməni kilsəsinin mövqeyini müdafiə etməkdən irəli getmir, faktlar bu qəlibə pərçimlənir, Alban kilsəsinin ləğvi üzərindən keçilir.

Alban kilsəsinin hüquqi baxımdan ləğvi və sonrakı taleyi erməni-qriqorian kilsəsi haqqında 1836-cı il 11 mart Əsasnaməsi ilə bağlı olmuşdur. Bundan əlavə, Azərbaycan gerçəkliyi ilə bağlı bir sıra məsələlər də Əsasnamədə əksini tapmış və təhrif edilmişdir. Ona görə də bu Əsasnamənin qəbulu, əsas müddəaları və həyata keçirilməsi Azərbaycan tarixi üçün də vacibdir, halbuki bu məsələlər indiyədək diqqətdən kənarda qalmışdır.

Bu Əsasnamənin hazırlanması ərəfəsində erməni kilsəsinin vəziyyəti, qəbulu və s. mühüm məsələlər haqqında Rusiya Dövlət Tarix Arxivində mühafizə olunan Xüsusi tapşırıqlar üzrə məmur A.V.Petrovun erməni-qriqorian kilsəsinin müasir vəziyyətinə dair qeydlərində (1911) maraqlı məlumat verilir. Petrov yazırdı ki, 1836-cı il Əsasnaməsinin tərtibinədək erməni kilsəsinin işi tam pozulmuşdu. Bu haqda tam inamla qraf Paskeviç 1830-cu ildə daxili işlər nazirinə aşağıdakıları yazırdı ki, qriqorian kilsəsində az da olsa, nizam yoxdur; hər şey həqiqi hakimiyyəti ələ keçirməyə nail olmuş bir neçə adamın özbaşınalığından asılıdır. Patriarx yalnız adda kilsənin başçısıdır, sinodun ancaq adı vardır, məlum olduğuna görə hətta yazılı qərarları belə yoxdur. Hər halda, onlar heç vaxt ali ruhani üzvlərin özləri üçün də aşkar deyildi; yeparxiya yepiskopları və digər ruhani və kilsə xadimlərinin hüquq və hakimiyyəti də müəyyən edilməmişdir. Bir sözlə, müsbət bir şey yoxdur, bütün fəaliyyət bir neçə ali ruhani şəxsin müstəsna iradəsindən asılıdır. Keçmiş qaydalar ermənilərdə həmin zamanda digər xristianlardakı kimi olmuşdur və buna görə də çox halda Yunan Rusiya kilsəsi idarəsinin qaydalarına uyğundur.

Əsasnamənin hazırlanması üçün istiqamətlər daxili işlər naziri qraf Bludovun 1829-cu ildə ixlaskar məruzəsi üzrə əlahəzrət göstərişi ilə müəyyən edilmişdir. Orada qeyd edilirdi ki, erməni-qriqorian kilsəsi nizamnaməsi layihəsinin yazılması, imkan daxilində onun, şübhəsiz, xalqa əziz olan bütün qədim qərarları və adətlərinin saxlanması üçün bu kilsənin ilkin və indiki vəziyyəti haqqında ətraflı və dəqiq məlumatlar lazımdır [41]. Bu vəzifənin həyata keçirilməsi Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı qraf Paskeviçə (1827-1831) həvalə edildi. Bludov erməni-qriqorian kilsəsinə dair üç yazılı qeyd və bundan əlavə, yerində aydınlaşdırmaq üçün 85 sual da göndərmişdir. Paskeviç öz tərəfindən təsadüfən Tiflisdə olan erməni əsilli erməni ədəbiyyatı professoru Sirbyeyə əvvəlki kilsə idarəsi və nazirliyin göndərdiyi sualların tədqiqi ilə məşğul olmağı tapşırır. Sirbye suallar üzrə izahatlar yazır və erməni kilsəsinin idarə quruluşu haqqında ilkin layihə hazırlayır. Çox maraqlıdır ki, Əsasnamənin hazırlanmasının ən məsuliyyətli mərhələsi yenə erməni professoru tərəfindən yerinə yetirilir və onun erməni kilsəsinin rolunu nə dərəcədə artırdığını müəyyən etmək o qədər də çətin deyil.

Daha maraqlı işlər sonra baş verir. 1830-cu ilin yanvarında məxfi komitə yaradılır. Komitəyə kimlər daxil olur? Erməni arximandriti, sonralar Həştərxan yeparxiya rəisi təyin edilən Serafim, professor Sirbye, general-mayor knyaz V.O.Bebutov (əslən erməni, 1791-1858-ci illərdə yaşamışdır) və komitənin “işlər idarəedicisi” olan kollej assesoru Oçkin. Bu şəxslərdən başqa katolikos VIII Ovanes Karbetsi də tez-tez komitənin iclaslarına dəvət olunurdu. Komitə üzvlərindən göründüyü kimi, Əsasnamənin hazırlanması elə ermənilərin özlərinə həvalə edilmişdi. Komitəyə Paskeviçin xüsusi tövsiyəsi göndərilmişdi. Bütün bunlardan sonra italyan müəllifi Covanni Quaytanın Ermənistan və onun kilsəsinin tarixi barədə apologetik ruhda yazdığı kitabındakı iddialar tam əsassız görünür. O, yazır ki, “Rus Ermənistanı”nın, yəni xristian imperiyası tərkibinə daxil olan Ermənistanın peyda olması, erməni xalqının İslam xalqları mühitində tarixi təcriddən çıxmasını bildirirdi. İlk vaxtlar, 1828-ci ildə Qarabağsız və Lorisiz tarixi Ermənistanın xeyli hissəsini (?) əhatə edən erməni vilayəti təsis edilir. Lakin ruslar tez bir zamanda Ermənistanın assimilyasiyası (?) siyasəti aparır. Çar hökuməti 1836-cı ildə çoxlu erməni məktəbini bağladı (?). Ruslar həmçinin bu diyarlarda “tatar” və ya azərbaycanlılar adlandırılanları möhkəmləndirməyə çalışırdı (?). 1836-cı ildə onlara imperator dəftərxanası (?) tərəfindən gizli hazırlanan Əsasnamə toxudular.

Komitə 1830-cu ilin martında tərtib etdiyi “Rusiyada erməni ruhaniliyinin işinin idarəsi haqqında təsisat layihəsi”ni Paskeviçə təqdim etdi. Bu layihə izahlı qeydlə birlikdə daxili işlər nazirinə təqdim olundu və çar tərəfindən onun müzakirəsi üçün daxili və xarici işlər nazirləri (Bludov və Nesselrode), jandarm şefinin (Benkedorf) iştirak etdiyi komitəyə verildi. Burada təbii ki, xarici işlər nazirinin iştirakı diqqəti cəlb edir. Bu onunla əlaqədar idi ki, Əsasnamədə Türkiyə erməniləri ilə bağlı siyasət əks edilməli idi. Layihənin müzakirəsinə Paskeviç, sonra isə onun xələfi baron Rozen (1831-1837) də cəlb edilmişdi. Peterburq komitəsinin bəzi əlavələrindən sonra bəyənilən Əsasnamə 1835-ci ilin mayında yerli tələbatların götür-qoy edilməsi və patriarx ilə bəzi əlavə izahlar üçün Tiflisə Rozenə göndərildi. Nəhayət, Əsasnamə Dövlət Şurasında baxıldıqdan sonra, 1836-cı il martın 11-də çar tərəfindən təsdiq edildi. Əsasnamə Rusiya imperiyası qanunlarının tam külliyyatında, Rusiya imperiyasının qanunlar məcəlləsində və s. qanunvericilik sənədləri toplusunda nəşr edilmişdir.

Əsasnamə preambula, 10 fəsil və 141 maddədən ibarətdir. I fəsil erməni-qriqorian kilsəsinin ümumi hüquqları və üstünlükləri (1-9), II fəsil Eçmiədzin Ali Patriarxı (10-32), III fəsil Eçmiədzin erməni-qriqorian sinodu (33-54), IV fəsil erməni-qriqorian kilsələrinin yeparxiya rəisləri (55-71), V fəsil erməni-qriqorian konsistoriya və dini idarələri (72-82), VI fəsil monastırlar (83-101), VII fəsil bəyaz ruhanilər (102-111), VIII fəsil erməni-qriqorian kilsəsinin ruhani seminariyaları (112-116), IX fəsil erməni-qriqorian kilsəsinin mülkiyyətinin idarəsi (117-126) və sonuncu, X fəsil erməni-qriqorian kilsəsinin ruhani və kilsə xidmətçilərinin gəlirləri və onların dul və yetimləri himayəsi (127-141)  haqqındadır. Alban kilsəsinin ləğvi və onun əsasında həyata keçirilən dəyişiklik IV fəsildə əksini tapmışdır. “Erməni-qriqorian kilsəsinin yeparxiya rəisləri haqqında” adlanan bu fəsildə göstərilir ki, erməni-qriqorian kilsəsi həmin etiqadın arxiyepiskopları tərəfindən idarə olunan yeparxiyalara bölünür (55). Rusiya hüdudlarında erməni-qriqorian kilsəsinin altı yeparxiyasının yerləşdiyi bildirilirdi: 1) Naxçıvan (Novorossiyada yerləşirdi – K.Ş.) və Bessarabiya, 2) Həştərxan, 3) İrəvan, 4) Gürcüstan, 5) Qarabağ və 6) Şirvan. Bütün yeparxiyaların tərkibini təkrar etmədən (əslində Azərbaycan ərazisi ilə bağlı olan bütün məsələlər nəzərə alınmalıdır) burada yeni yaradılan Qarabağ və Şirvan yeparxiyaları üzərində dayanaq. Əsasnaməyə görə, Qarabağ yeparxiyası Qarabağın özündəki (Tatev mitropoliyasını öz dindarları ilə istisna etməklə. Qeyd edək ki, bu mitropoliya Qarabağdan ayrılaraq patrarxın özünün rəisi olduğu İrəvan yeparxiyasına verilmişdi), Şəki və Talış əyalətlərindəki erməni-qriqorian kilsələrini əhatə edirdi. Bu yeparxiyada onun rəisi üçün Şəkidə vikari müəyyən edilirdi. Şirvan, Quba, Bakı və Dərbənd əyalətlərindəki erməni-qriqorian kilsələri Şirvan yeparxiyasının tərkibinə daxil edilirdi. Bu yeparxiyada xüsusi vikarı nəzərdə tutulmurdu.

Əsasnamədə yeparxiyalara dair məlumatdan aydın olur ki, 1) Azərbaycan ərazisindəki bütün alban kilsələri erməni-qriqorian kilsəsi elan edilərək, onun yeparxiyalarına daxil edilmişdir; 2) tarixi Qanzasar Alban kilsəsi inkar edilmiş, o, erməni-qriqorian kilsəsinin Qarabağ yeparxiyası kimi verilmişdir. Bu, faktik olaraq Alban kilsəsinin hüquqi baxımdan ləğvi deməkdir; 3) Quba və Talış əyalətlərində ermənilər, ümumiyyətlə, cüzi miqdarda olduğu halda, burada erməni-qriqorian kilsəsindən bəhs edilmişdir. Əsasnamənin qəbul edildiyi vaxtda imperiyanın mərkəzində Maliyyə Nazirliyi tərəfindən toplanılmış materiallar üzrə nəşr edilmiş dörd cildlik məşhur toplu bu barədə dəqiq məlumat verir. Toplunun Quba və Talış əyalətlərinə aid materiallarını nəzərdən keçirmək kifayətdir. Talış əyalətinə aid tədqiqatda yazılır ki, burada maraqlı bir qeyd etmək olar: Şimali və Orta Asiyanın bütün yerlərinə yayılmış, Qafqazdakı rus torpaqlarının bəzilərinin əhalisinin üçdə birini təşkil edən ermənilər Talışda məskunlaşmamışlar. Bütün xanlıqda, rus ordusu tərəfindən Rəşt və Ənzəli tutulan zaman Həştərxan və İrandan gələn bir neçə adamı istisna etməklə, bir dənə də olsun, erməni evi yoxdur. Lənkəran şəhərində və qalanın özündə 48-dən çox olmayan erməni evi vardır.

Əgər doğrudan da Qanzasar taxtı erməni kilsəsinin tərkib hissəsi idisə, nə üçün Əsasnamədə bütövlükdə olduğu kimi tarixə istinad edilərək, onun adı saxlanmadı? Erməni kilsəsi bu vəziyyətə etiraz etmişdimi? Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Əsasnamə ermənlərin iştirakı ilə hazırlanmış, onun yeparxial strukturu bilavasitə onlar tərəfindən təşkil edildiyindən (Rusiya məmurlarını əsasən kilsənin siyasi rolu maraqlandırırdı), bunların heç biri olmadı. 1836-cı il Əsasnaməsi ilə erməni-qriqorian kilsəsi nəinki ənənəvi mövqeyinin saxlandı, eyni zamanda Alban kilsəsinin ləğvi ilə onun irsi və mülkiyyətinin (Qanzasar taxtının mülkiyyəti haqqında Raffidə müəyyən məlumatlar vardır) ona verilməsi ilə vəziyyəti daha da yaxşılaşdırıldı və real olaraq hakim rus pravoslav kilsəsinə yaxın bir səviyyəsi təsbit olundu. Əsasnamənin qəbulundan sonra real vəziyyətin ona uyğunlaşdırılması həyata keçirilməyə başladı.

Eçmiədzinin Rusiya imperiyası üçün apogeyi çar I Nikolayın Qafqaza 1837-ci il gəlişi zamanı ora baş çəkilməsinin səfər proqramına daxil edilməsi oldu [48]. Bununla Eçmiədzinin çar hakimiyyətinin himayəsində və dəstəyində olduğu bir daha təsdiq edildi. Beləliklə, aşağıdakı nəticələrə gələ bilərik:

 – Alban kilsəsi Apostol və ya Avtokefal kilsə olmuş, M.Kalankatlının yazdığına görə, ermənilərdən yaşlı olmuş, erməni kilsəsi Alban kilsəsindən xeyir-dua almışdır.

 – Ərəb Xilafətinin hakimiyyəti, İslam dininin yayılması və Albaniya dövlətinin süqutu (705) Alban kilsəsinin də tarixinə təsir göstərmişdir.

 – Xilafətin dağılmasından sonra Azərbaycanda müsəlman dövlətləri ilə eyni zamanda alban xristian siyasi qurumları da yaranmışdır. Bu, müəyyən ziddiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycan tarixinin zənginliyi və özünəməxsusluğunun göstəricisidir.

 – Xaçın-Arsax knyazlığının yaranması və yüksəlişi ilə alban tarixi ənənəsi canlı şəkildə davam etdirilmişdir. Bu, kilsə həyatında da özünü göstərmiş, Qanzasar monastırı (1240) Alban kilsəsinin mərkəzinə çevrilmişdir.

 – Qanzasar taxtı 1240-1836-cı il ərzində, təxminən 600 ilədək mövcud olmuşdur.

 – Qanzasar taxtının statusu əsas götürülsə, 1)1240-cı illərdən 1815-ci ilədək, yəni kataliksoluq dövrü və 2) 1815-1836-cı illər, yəni mitropolitlik dövrü ayrıla bilər.

 – Eçmiədzinlə münasibətlərə gəldikdə, belə hesab olunur ki, Qanzasar taxtı 1240-cı illərdən XVII əsrin 30-cu illərinədək müstəqil olmuş, XVII əsrin 30-cu illərindən Eçmiədzində əslən alban olan Sünik sövməsinin üstünlüyündən sonra muxtariyyətini saxlamaqla, onun ilkinliyini qəbul etmişdir.

 – Qanzasar taxtı daxilində münasibətlər nəzərə alınsa, 1) 1240-cı illər – XVII əsrin sonları, yəni taxtın bütöv olduğu və 2) XVII əsrin sonlarından, yəni taxtın “Üç yeniyetmə” kilsəsinin yaranması nəticəsində parçalanmış vəziyyətdə olduğu dövrləri fərqləndirmək mümkündür. Alban kilsəsinin bu şəkildə bölünməsi mahiyyət etibarilə Eçmiədzinin Qanzasar taxtına təsirinə etiraz olmuş, prinsip etibarilə bu mübarizə Alban kilsəsinin zəifləməsini sürətləndirmişdir.

 – Qanzasar ətrafında və daxilində cərəyan edən hadisələrə onun fəaliyyət göstərdiyi dövrdəki siyasi hakimiyyət dəyişiklikləri də ciddi təsir göstərmişdir. Nəticədə monqol dövrü (XIII-XIV əsrlər), Teymurilər (XIV əsrin sonları-XV əsrin əvvəlləri), Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu, Səfəvilər və Nadir şah Əfşar dövrləri Qanzasarda dərin izlər buraxmışdır. Qanzasar taxtının son mərhələsi isə Qarabağ xanlığı, Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı işğalları, Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsinin başa çatması və Rusiya hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinin ilk mərhələsinə təsadüf edir.

 – Qanzasar taxtı dövründə Eçmiədzin kilsəsi siyasətinin dinamikası, XVIII əsrin 20-ci illərindən genişlənən erməni-Rusiya münasibətləri, xüsusilə rus çarlarının erməni- qriqorian kilsəsinə dair siyasəti və müvafiq qanunvericilik sənədləri, ermənilərin kütləvi şəkildə Qarabağa köçürülməsi də həlledici rol oynamışdır.

 – Bu kompleksdə albanların deetnizasiya problemi də vacib məsələlərdəndir Alban kilsəsinin zəiflədilməsi ilə onun xalqın həyatındakı dini-ideoloji roluna zərbə vurulmuş, onun ləğvi deetnizasiya prosesinin başa çatmasına təsir göstərmişdir.

 – Rusiya imperiyasının siyasi dairələri albanlar, Albaniya dövləti və Alban kilsəsi haqqında məlumata malik olmuşdur. Hökumətin siyasətində həlledici yerin ermənilərə və Eçmiədzin kilsəsinə ayrılması albanların vəziyyətini çətinləşdirmişdir.

 – Çar I Aleksandrın 1809-cu il fərmanı ilə yeni işğal edilmiş ərazilərdəki alban kilsələri də erməni katolikosluğuna tabe edilir, 1815-ci ildə Alban patriarxlığı mitropolitliyə endirilir.

 – Alban kilsəsinə son zərbə Rusiya hakimiyyəti tərəfindən 1836-cı il martın 11-də təsdiq edilmiş erməni-qriqorian kilsəsi haqqında Əsasnamə olur. Bu Əsasnamə ilə Qanzasar Alban kilsəsi və tarixi Albaniyanın ərazisində yerləşən digər kilsələr əsasında Eçmiədzin katolikosluğunun Qarabağ və Şamaxı yeparxiyaları yaradılır.

 – Erməni kilsə xadimləri Əsasnamənin erməni katolikosluğunun hüquqlarının məhdudlaşdırılması və s. məsələlər ətrafında müəyyən düşüncələrinə baxmayaraq, böyük tarixi keçmişə malik olan və erməni kilsəsinin tərkib hissəsi kimi təqdim edilən Alban kilsəsinin ləğvinə dair heç bir etiraz bildirməmişdir. Bu da bir daha sübut edir ki, erməni katolikosluğu həqiqətdə Alban kilsəsinə bir rəqib kimi baxmış, yalnız Rusiyanın əli ilə onun ləğvinə nail olmuşdur.

 – Erməni katolikosluğu Alban kilsəsinin ləğvindən sonra onun mülklərinə yiyələnmiş, tarixi irsini ələ keçirmişdir. Bu da Eçmiədzinin 1836-cı ildəki ağır maddi vəziyyətdən çıxmasının mənbələrindən biri olmuşdur. Məsələ bununla bitməmiş, erməni katolikosluğu nail olduğu irsi Azərbaycandan qoparmaq və ona olan hüququnu təsdiq etmək üçün ölkəyə qarşı dini-ideoloji və siyasi mübarizəni genişləndirmişdir.

 – Erməni katolikosluğu çar hakimiyyəti ilə birlikdə Azərbaycanın Alban kilsəsi kimi irsini ondan qoparmaqla, ölkənin tarixinin mühüm dövrlərini faktiki olaraq qəsb etmiş və özününküləşdirməyə çalışmışdır.

Nəhayət, erməni-qriqorian kilsəsinin Azərbaycana qarşı dini-siyasi fəaliyyətinin böyük bir mərhələsi başa çatdı, yeni dövrün əsas istiqaməti İslama və Azərbaycan xalqına qarşı ərazi iddialarına və etnik təmizləməyə yönəldi.

Kərim Şükürov,

Tarix elmləri doktoru, professor

24.05.2022

APA.az