“Kvartet” rubrikasının qonaqları yazıçılar Qan Turalı və Qismətdir.

Fuad Babayev: Söhbətimizə ənənəvi sualımızla başlayırıq. Hekayə qonaqlarımızın yaradıcılığında hansı yeri tutur?

Qan Turalı: Mən kitabıma doqquz hekayə adlandırsam da orda cəmi 7 hekayə vardı. Əlavə olaraq da “Prokurorun üç günü” povesti və “Füzulinin qayıdışı” pyesi. Bu ad həm də mənim böyük ustadım Selincerə göndərilən salam idi, çünki onun da “Doqquz hekayə” adlı kitabı vardı. Kitabdan sonra daha beş hekayə yazmışam. Hekayə çox sevdiyim janrdır. Amma həddindən artıq məsuliyyətlə yanaşdığımdan, çox da yaza bilmirəm. Mən təkrarsızlığı sevirəm. Bir mövzuda bir üslubda bir neçə əsər yaza bilmirəm. Bizim yüzlərlə hekayəsi olan “yazıçı”larımız var. Azərbaycan hekayəsi Mirzə Cəlillə başlayır. O Azərbaycan hekayəsinin atasıdır. Amma cəmi 47 hekayəsi var. Hamısı da təkrarsız, bənzərsiz… Bizdə hekayə janrı problematik şəkildə inkişaf edir. Hekayəyə roman yazmaq üçün tramplin kimi baxırlar. “Əvvəl hekayə yaz, sonra povest, sonra roman”. Sanki hekayə yazmaq çox asandır. Dünyada ancaq hekayə yazan çox güclü yazıçılar var.

Fuad Babayev: Məsələn, O.Henri.

Qan Turalı: O.Henri, Çexov, Borxes, yaxud cəmi bir roman yazmış Oskar Uayld. Ümumiyyətlə isə yalnız hekayə yazanlar, romançılardan dəfələrlə azdır. Məsələn, Dostoyevski yalnız 3-4 hekayə yazıb. Biz 10-15 böyük romançının adını saya bilərik. Ancaq yalnız hekayə yazanların sayı çox azdır.

Fuad Babayev: Bu da öz-özlüyündə hekayənin asan janr olmadığından xəbər verir.

Qan Turalı: Əlbəttə. Məsələn, bizim böyük ustadımız var idi – mərhum Rafiq Tağı. Ömrünün sonunadək hekayə janrına sədaqətini qorudu. Bizdə belə nümunələr azdır. Mən az deyirəm, bəlkə də heç yoxdur. Haqverdiyev, Mirzə Cəlil əsasən hekayə yazsalar da qələmlərini dramaturgiyada və irihəcmli nəsr əsərlərində də sınayıblar. Amma xalis hekayəçilər yoxdu…

Fuad Babayev: Və bu, təəssüf doğuracaq bir haldır.

Qan Turalı: Bəli. Fransanın milli janrı novelladır. Bir müddət öncə keçmiş prezident qarşısında məruzə olundu ki, bu janr artıq süquta uğrayır. Çünki bazar münasibətləri elədir ki, roman kitabları novella kitablarından daha yaxşı satılır. Buna görə də xüsusi dövlət proqramı qəbul olundu. Ona görə də təkrar edirəm ki, hekayə xüsusi və spesifik, həm də mənə elə gəlir ki, çətin bir janrdır.

Qismət: Ondan başlayaq ki, mən daha çox şair və esseist kimi təmsil olunuram. Cəmi 7-8 hekayə yazmışam.

Qan Turalı: Birini də yazsan, kitab buraxa bilərsən.

Qismət: Elədir. Amma dünya ədəbiyyatına mənsub ən müxtəlif müəlliflərin 50-dən çox hekayəsini tərcümə etmişəm. Turalın dediyi kimi, bizdə hekayəyə diletant münasibət var: əvvəlcə hekayə, povest yazmalısan, sonra keçməlisən romana. Bu iş görünür, daha çox yaradıcı adamın xarakteri, temperamenti ilə bağlıdır. Məsələn, XX əsrin Borxes kimi böyük intellektualı həyatı boyu bir dənə də roman yazmadı. Ancaq hekayə, esse və bir az da şeir yazdı. Dostoyevski isə bayaq dediyimiz kimi az hekayə yazıb, Orxan Pamuk məncə, bir hekayə yazıb.

Qan Turalı: On roman, bir hekayə…

Qismət: Bu mənada birbaşa romandan başlayıb “şedevr”lər ortaya qoyanlar, bizdəki ənənəvi fikri alt-üst edirlər. Diletant fikirliləri əsas tutsaq, onda gərək şeir yazmazdan əvvəl də gərək bayatı yazasan. Bu bir az determinist fikirdir. Bizdə yalnız hekayə ilə məşğul olan sonuncu yazıçı elə Rafiq Tağı idi. Amma dünyada var. Elə son Nobel mükafatçılarından biri olan Elis Manroya “kanadalı Çexov” deyirlər. Bu qadın 40 ildən artıqdır ki, ancaq hekayə yazır.

Qan Turalı: Amma Qismət, onun da hekayələri uzun hekayələrdir…

Qismət: Bəli, povest də demək olar. Bizdə vəziyyət həm də ona görə belə alınıb ki, nəsr ənənəsi çox gəncdir. Nəsrimizin tarixi cəmi 150 ildir. Nəsri yaradan Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin boyunlarına başqa iş də düşmüşdü. Onlar jurnalistika ilə də məşğul olmalı, pamflet yazmalı, jurnal çıxarmalı, başqa işlərlə də məşğul olmalı idilər. Bu mənada onlardan oturub, yalnız hekayə yazmağı gözləmək də düzgün deyildi. Elə indi də ədəbiyyatda olanların hərəsi hansısa bir saytın, qurumun başındadır, oturub ancaq yaradıcılıqla məşğul ola bilmirlər, məşğul olanda da yalnız hekayə yaza bilmirlər. Türkiyədə ortalama götürsək, ildə 100 roman yazılır, Azərbaycanda isə bir ildə yazılan romanların sayı 20-dən çox olmaz, bəlkə də daha az olar. Bu baxımdan nəsrlə məşğul olanlar iki hekayə yazanda bir roman yazır, teatrla əməkdaşlıq edir, kinoya girişir. Buna görə də bir adamın boynuna düşən iş 150 il öncəki kimi, çoxdur. Hekayə yazmaq istəyənin maddi təminatı olmalıdır ki, sırf bu işlə məşğul olsun.

Qan Turalı: Bizdə roman yazmağın saxta bir cazibəsi var. Sanballı səslənir: “Mən romançıyam”.

Qismət: Əvvəllər bizdə bir klişe var idi – kitab qalın olmalıdır. Həm də kitabı qalın cilddə xoşlayırlar.

Qan Turalı: Hətta elə adamlar var ki, 5 yüz tiraj çap elətdirir, onun yüzünü də qalın cilddə buraxdırırlar. (gülür)

Qismət: Elələri də var ki, kitabı 5 yüz tirajla buraxdırır, amma arxasındakı tiraja min yazdırır. Amma hər halda məncə, indi mənzərə bir qədər oturuşub, bundan sonra yəqin spesifikləşmə gedəcək. Mən belə adamları artıq öz dostlarımızın içərisində də görürəm. Adam var ki, sırf nəsrlə başlayıb, amma indi yalnız kinossenari yazır.

Qan Turalı: Məsələn, dostumuz Cavid Zeynallı…

Fuad Babayev: Bizim hekayəmiz Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu”ndan çıxıb. Ən ümumi formada hekayəmizin “sağlıq durumu” necədir?

Qan Turalı: Azərbaycan ədəbiyyatında hekayə ilə məşğul olanların ən sonuncularından Rafiq Tağının, Yaşarın, Fəxri Uğurlunun adlarını çəkmək olar. Mirzə Cəlildən bu yana bizim böyük yazıçılarımızın heç biri hekayə janrına biganə qalmayıblar. Anar, Əkrəm Əylisli, Elçin, Yusif Səmədoğlu, Afaq Məsud, Kamal Abdullanın çoxlu gözəl hekayələri var. Azərbaycan ədəbiyyatında elə bir yazıçı tapa bilməzsiniz ki, onun hekayəsi olmasın. Maraqlıdır ki, bu proses indi də gedir. Məsələn, Elçinin, Əkrəm Əylislinin yeni hekayələrini bu yaxınlarda “Kulis.az”da dərc etdik. Gənclərdə də hekayəyə meyl var. Ümumi götürsək, bizdə hekayənin vəziyyəti yaxşıdır. Xüsusilə Türkiyə ilə müqayisədə. Onların böyük yazıçıları əsasən roman yazırlar. Türkiyədə gənc bir yazıçı var idi – Əmrah Sərbəs. Onun “Erken kaybedenler” adlı çox möhtəşəm bir hekayələr kitabı var idi, amma əsasən roman yazır. Amma bizim problemimiz daha çox romanla bağlıdır. Bizdə yaxşı romanlar çox az yazılır.

Fuad Babayev: Belə deyə bilərikmi ki, Azərbaycanda kitab alınması, oxucu fəallığı o səviyyədədir ki, insanları romana üstünlük verməyə çağırır? Bizim bu müzakirəyə qoşulanlar ənənəvi olaraq oxucunun passivliyindən, kitab almaq istəməməsindən gileylənirlər.

Qan Turalı: Mənim romanımın tirajı 1000 nüsxədir. Amma yaxşı hekayələri internet məkanında 5-6 min adam oxuyur. Hekayənin çox gözəl xüsusiyyəti ondadır ki, onu qəzetdə, jurnalda, saytda problemsiz çap etmək mümkündür. Bu baxımdan hekayə çox interaktiv janrdır. Bu interaktivlik də insanları hekayə yazmağa məcbur edir. Yazırlar, saytlarda çap etdirirlər, insanlar da oxuyur. Ayrıca götürüb Facebook-a da yerləşdirmək olar. Hekayəni populyar edən səbəblərdən biri də budur. Romanda isə hekayənin interaktivliyini əldə etmək mümkün deyil. Fransada bir neçə il əvvəl bankomatlardan çıxan qəbzin arxasına hekayə çap edirdilər ki, insanlar oxuya bilsin. Bu janrı çox daha interaktiv formada ifadə etmək olar. Misal üçün bəzən səsli hekayələr də internet saytlara yerləşdirilir.

Fuad Babayev: Bizim söhbətlərin hər birində qonorarın olmaması və yaxud simvolikliyi, bununla yanaşı, teatrın, televiziyanın, kinonun, biznes strukturlarının bu işə soyuq münasibəti qabardılıb. Baxın, “Tissot” saat brendidir. Hər bir “Tissot” alana qutunun içində həm də bu brendin tarixi ilə bağlı yazılmış bir roman da verilir. Təbii ki, bu, həmin şirkətin tanınmış bir yazıçıya sifarişi əsasında yazılıb. Bizdə necə, biznes belə sifarişlər verirmi?

Qismət: Çox maraqlı bir təcrübədən danışdınız. Qərbdə biznesin mədəniyyətə sərmayə qoyması var. Amma bu fakt da göstərir ki, orada da yazıçının vəziyyəti yaxşı olmadığından, “Tissot”un sifarişi ilə yazır. Əgər normal bir jurnal qonorar versəydi, “Tissot” üçün yazmazdı.

Fuad Babayev: Amma “Tissot”un verdiyi qonorarı hansısa jurnal çətin verə bilər.

Qismət: İnanmıram ki, bir o qədər böyük qonorar versin. Həm də inanmıram ki, hər bir yazıçı bunu yazmağa razılıq verəydi.

Qan Turalı: Məncə Markes “Tissot” üçün yazmazdı.

Qismət: Bizdə “Kulis.az”, “sim-sim.az” saytlarının ətrafında ədəbiyyatın mənzərəsi aydın görünür. Amma burda elə bir yüksək büdcə yoxdur ki, hansısa adamı roman, hekayə yazmağa stimullaşdırsın. Vaxtilə “Azərbaycan” və s. jurnallarda hekayəsinə görə insanlar yaxşı qonorar alıblar. Amma indi verilən qonorar stimul yaradan amil deyil. Saytlarda da belədir. Daha çox praktik və operativ köşələrə qonorar verilir. Bu baxımdan qonorar problemi əlbəttə, var. Yaxşı bir büdcəsi olan “New Yorker” kimi jurnal bu məsələni tənzimləyə bilərdi. Bizim ölkə kimi ölkələrdə beş jurnal olmaqdansa, bir yaxşı jurnalın olması daha gözəl olardı. Çünki həmin beş jurnal bir jurnalın ömründən və turajından “yeyir”. 1970-ci illərin Türkiyəsində bunlar yaşanıb. Hər bir qrup öz ətrafında bir jurnal yaradır, bir müddət sonra bağlayıb yenisini təsis edirdi. Beləcə ələndi və indi yaxşı jurnal sayı beşdən çox deyil.

Qan Turalı: Qismətin dediyi kimi, bizdə dövri jurnallar çoxdur.

Qismət: Bizdə hamının çap olunub, yaxşı qonorar alacağı jurnal lazımdır. Məsələn, Amerika ədəbiyyatı demək olar ki, “New Yorker” jurnalından çıxıb. Cerom Selincerdən Folknerədək. Bizdə isə yoxdur və dövr də dəyişib. Biz məsələn, kütləvi rəngli qəzetə keçmədən saytlara keçdik. Arada keçilməmiş bir mərhələ qaldı.

Qan Turalı: Bizdə iki ədəbiyyat qəzeti çıxır – “Ədəbiyyat” qəzeti və Tərcümə Mərkəzinin “Aydın yol” qəzeti. Bura “525-ci qəzet” və “Kaspi”nin həftəlik ədəbiyyat əlavələrini də əlavə etmək olar. Jurnallardan isə “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Dünya Ədəbiyyatı” və Tərcümə Mərkəzinin “Xəzər” jurnalı çıxır. Türkiyədə “Öykü” kimi elə jurnallar var ki, yalnız hekayə çap edirlər. Yaxud jurnallar var, yalnız şeir çap edirlər. Bizdə bu cür tematik nəşrlərə də ciddi ehtiyac var. AYB-nin iki jurnalı var, Azərbaycan və Ulduz. Lakin yaxşı olardı ki, elə əvvəldən “Ulduz” şeir, “Azərbaycan” isə nəsr üzrə ixtisaslaşaydı. Sovet dövründə “Drujba narodov”, “Yunost”, “Smena”, “Neva” və s. kimi qalın jurnallar var idi. Bizdə həmin qalın jurnal ənənəsi yoxdur və bu çox pisdir. Yalnız ədəbi mühitin bir qədər yükünü götürən “Azərbaycan” jurnalı var.

Fuad Babayev: Yadımdadır ki, sovet dövründə həmin qalın jurnallar “Futbol-Xokkey” qəzetinin üstündə çətinliklə satılırdı. Yenidənqurma başlananda isə məlum oldu ki, rus yazıçıları çapına ümid etmədikləri yazılar yazıblar. Bu, “sandıq ədəbiyyatı” üzə çıxdı və adı çəkilən jurnallar maraqlı oldu. Azərbaycanda isə Qabilin “Ömür həbləri”ndən başqa “sandıq ədəbiyyatı” üzə çıxmadı. Jurnallarımız da maraqsız qaldı.

Qan Turalı: Sovet vaxtı daha çox radikal yazıları “Xəzər” jurnalı çap edirdi.

Qismət: Bizdə 1990-cı illərdə tədricilik məntiqi sonluğa çatmadı. Kütləvi rəngli qəzet, kütləvi rəngli jurnaldan sonra sayt olmalı idi. Qəzet elə ağ-qara rənglərdə qaldı. Ona görə də meyarlar itdi. Mənə elə gəlir ki, yazıçılar qonorardan danışanda əmək haqqı davası edirlər. Yazıçının stimul ala biləcəyi daimi yer olsa, parçalanıb başqa işlərlə məşğul olmaz.

Fuad Babayev: Tamamilə doğrudur. Əgər biz bilsək ki, diş həkimi həm də taksi sürür, bizim ona inamımız azalacaq. Ona etibar etməyəcəyik. Amma ən yaxşı yazıçı da özünü dolandıra bilmir və başqa işlərlə məşğul olur. Yəni biz yazıçıya peşəkarlaşmaq imkanı vermirik.

Qan Turalı: Bizim yazıçılar dövlətdən, xüsuslə də Yazıçılar Birliyi və Mədəniyyət Nazirliyindən fəxri ad tələb edir. Yaxud dövlət sifarişi ilə kitablarını çap etdirmək istəyirlər. Dövləti bu məsələlərə görə narahat etmək lazım deyil. Mən özüm də gəncliyimdə anarxistcəsinə düşünürdüm ki, dövlət ədəbiyyata yaxın durmasın. Amma indi başa düşürəm ki, dövlətin yardımına ehtiyac var. Hər bir Azərbaycan yazıçısı, onun əsəri, kitabı dövlətin sərvətidir. Dövlət də bu fəaliyyətə öz dəstəyini göstərməlidir. Dövlət müəyyən dəstək də göstərir. Yazıçılar Birliyinin saxlanmasına dövlət hər il yarım milyon manat vəsait ayırır. Birliyin nəşrlərinə pul ayrılır. Həm də bunlar hökumətin maliyyələşdirdiyi yeganə mətbu orqanlardır. Başqa heç bir mətbu orqanı dövlət maliyyələşdirmir. Amma mən hesab edirəm ki, dövlət ədəbi prosesi, nəşriyyat işini stimullaşdırmaq üçün müəyyən işlər görməlidir. Tutaq ki, nəşriyyatlar vergidən azad oluna, əlavə dəyər vergisi ləğv oluna bilər. Kitab bazarının formalaşdırılmasına dəstək göstərməlidir. 2008-ci ildə Amerikada iqtisadi böhran idi. Əmlak bazarında başlanan bu böhran bütün dünyaya, eləcə də Fransaya yayıldı. Fransa mətbuatı ağır vəziyyətə düşdü, reklam verənlər azaldı. O vaxt Fransa prezidenti Sarkozi belə bir qərar verdi ki, 18 yaşına çatmış istənilən Fransa vətəndaşı dövlət hesabına istədiyi qəzetə abunə ola bilər. Bundan sonra qəzetlər arasında rəqabət yarandı və yenidən inkişaf yoluna çıxdılar. Bizim ədəbiyyata da belə bir dəstək lazımdır. Tələbələrə kitab çekləri verilər və bu çeklə tələbələr pulsuz kitab əldə edə bilərlər. Bu cür dəstəyə ehtiyac böyükdür.

Fuad Babayev: Siz çox gözəl izah etdiniz… Biz oxucular yazıçının “qayğı zənbili”ni o qədər də aydın təsəvvür etmirik. Problemlərə rəğmən, biz yazıçı “defisit”i hiss etmirik. Bu maraq nədən qaynaqlanır?

Qan Turalı: Bu gün sanki Fransa günüdür. Tez-tez Fransadan misallar gətirilir. Yenə də Fransanın təcrübəsindən danışacağam. Bu ölkədə ildə 8300 roman çıxır. Əlbəttə, yazıçının pulu ilə kitab nəşr edən nəşriyyatlar da var. Amma əsasən nəşriyyatlar özləri bu romanları çap edirlər. Tutaq ki, Türkiyədə yazıçı nəşriyyatla müqavilə imzalayır və gəlirin 15-30 faizini alır. Yaşar Kamal, Orxan Pamuk kimi böyük yazıçılar gəlirin 30 faizini alırlar. Təsəvvür edin ki, 350 min tirajla çıxan kitab 20-25 lirəyə satılır. Bunun 30 faizi həqiqətən də böyük məbləğdir. Bizdə sovet dövründə isə səhifə hesabı ilə qonorar hesablanıb. Bəzən bizi günahlandırırlar ki, “ yaxşı yazın ki, biz də oxuyaq”. Amma bizdə Orxan Pamukun, Dostoyevskinin tirajı nə qədərdir? Dövlət bu işləri görməlidir. Azərbaycanda bu qədər kitabxana var və onlar Mədəniyyət Nazirliyinə tabedir. Üstəlik məktəb kitabxanaları da var. Mədəniyyət Nazirliyi il ərzində həmin kitabxanaları hansı kitablarla təchiz edib? Yalnız dövlətin nəşr etdirdiyi 150 cildliklə. Mədəniyyət Nazirliyi heç bizim kitablarımızı alıb kitabxanalara göndərmir də. Yazı, tənqidçi, ədəbiyyatşünas və ictimai xadimlərdən ibarət bir kollegiya yaratmaq olardı. Tender keçirib, kitabları alıb, seçə və kitabxanalara göndərə bilərdilər. Bu həm nəşriyyat, həm də ədəbiyyat üçün qayğı olardı. Axı başqa cür Qazaxın hər hansı bir kəndində yaşayan adamın Qismətin kitabını oxuması texniki cəhətdən mümkün deyil. Gərək Bakıya gələn adama pul verib, həmin kitabı aldırsın.

Fuad Babayev: Amma bütün bunlar yazarların sayına təsir eləmir.

Qan Turalı: Yazarların sayının çox olduğunu düşünmürəm. Bilirəm ki, mütaliəni sevirsiniz. Son dəfə Azərbaycan romanını nə vaxt oxumusunuz?

Fuad Babayev: Son dəfə bu yaxınlarda Elçin Hüseynbəylinin “Şah Abbas” romanını oxumuşam.

Qan Turalı: Həmin roman bir neçə il əvvəl çıxıb.

Fuad Babayev: Sizin “Mustafa” və “Fələk qırmancı” romanlarınızı da oxumuşam.

Qan Turalı: Çox sağ olun. Mən Sizi sınağa çəkmək istəmirəm. Demək istəyirəm ki, az kitab çap olunur. Azərbaycanda bu il neçə yaxşı roman çap olunub?

Qismət: Heç 5 roman olmaz.

Qan Turalı: Hekayə kitabları da azdır. Çox adam yaza bilər, ancaq kitab azdır. Keyfiyyətli roman isə çox azdır.

Qismət: Söhbət keyfiyyətli ədəbiyyatdan gedirsə, orada mənzərə çox aydındır. Bu ədəbiyyatı yaradanların sayı 5-10, ola bilsin ki, 20, maksimum 50 nəfərdir. Kitab rəflərindəki kitablar isə qrafomaniyanın təzahürüdür. Elə Fransada çıxan 8300 romanın da hamısını yaxşı yazıçılar yazmayıb.

Qan Turalı: Heç bir o qədər yaxşı yazıçı ola da bilməz.

Fuad Babayev: Heç lazım da deyil.

Qismət: Bəli. O ki, qaldı adamlar nə üçün yazmağa bu qədər meyl göstərirlər, səsi olan müğənninin, yaxşı yazıçının, şairin obrazı ona görə maraqlıdır ki, insanlar instinktiv olaraq bilirlər, həmin şəxslər məşğul olduğu işlərlə əbədiyyətə iddialıdırlar. Amma bu, yalnız iddia ilə olmur. İnsanlar bu vaxt bir məsələni unudurlar, sənin ədəbiyyatı seçməyin azdır, ədəbiyyat sənin taleyində olmalıdır. Hötenin müasiri olan bir qohumu o dövrdə Hötedən məşhur yazıçı olub. Çox böyük tirajlarla əsərləri satılırmış və Höteyə lağ edirmiş. Amma ədəbiyyat tarixi həmin adamı öz yaddaşında Hötenin qohumu kimi saxlayıb.

Fuad Babayev: Bilirəm ki, hekayə sahəsində bizdə beynəlxalq Mahmud Kaşqari mükafatı var. Mükafatlar hekayə janrını tonusda saxlaya bilərmi?

Qan Turalı: Rusiyada yüzdən artıq mükafat var. Bunların əsas hissəsi də hekayə mükafatlarıdır. Bizdə müsabiqə də çox azdır.

Qismət: Mənim arzuladığım odur ki, televiziya ədəbiyyat məsələlərini davamlı, permanent olaraq qaldırsın, beyinlərə yeritsin. Milli mükafat olmalı və onun keçirilməsi ənənəyə çevrilməlidir. Normal da büdcəsi olmalıdır.

Fuad Babayev: “Qızıl kəlmə” mükafatı var axı.

Qan Turalı: “Qızıl kəlmə” iki ildən bir verilir.

Qismət: Hər il verilən mükafat olmalı və 10-15 il davam etməlidir. Belə olan halda mükafat da özünü doğruldacaq. Hər il biz nə üçün “Booker” mükafatını gözləyirik?

Qan Turalı: Dünyada belə mükafatlar çoxdur. Fransızdilli ölkələrdə “Qonkur”, Rusiyada Orxan Pamukun layiq görüldüyü “Yasnaya Polyana”, elə “Booker” mükafatı və s. Bunlarla yanaşa, bizdə kiçik mükafatlar da olmalıdır.

Fuad Babayev: Yu Nesbö adlı Norveç yazıçısı var. Öz əsərlərində də Norveçi çox təbliğ edir. Həmin əsərdə belə bir epizod var ki, iki nəfər bankda söhbət edir. Biri digərindən divarda asılmış şəkillə bağlı soruşur. O birisi də cavab verir ki, Norveç hökuməti çox istedadlı olmayan rəssamların əsərlərini onlara dəstək məqsədilə satın alır və öz bank, poçt şöbələrində və digər müəssisələrdə divarlara vurur.

Qan Turalı: Türkiyədən bu yaxınlarda bir filosof gəlmişdi. Bakını gəzəndən sonra çox heyrətlənmişdi ki, necə bir ədəbi və sənətsal şəhər imiş. Mən də bir neçə dəfə İstanbulda olmuşam. Yadıma düşdü ki, İstanbulda nə Füzulinin, nə Nəcib Fazilin, nə də Nazim Hikmətin heykəli var. Amma bizdə hansı tərəf baxırsan şair və yazıçıların heykəlləridir.

Qismət: Görünür, bizdə belədir ki, əvvəlcə heykəl qoyub, sonra ədəbiyyatdan üz döndəririk.

Qan Turalı: Amma kənar adamlara elə gəlir ki, bunlar necə də ədəbiyyatla yaşayırlar. Bizdə Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyi var. Nizami haqqında əsərlərə görə onlar bir mükafat təsis etməlidirlər.

Qismət: Hamı üçün bərabər hüquqlarla verilən, bütün cəbhələrə açıq mükafat olmalıdır. Çox təəssüf ki, məncə, insanların ədəbiyyata inamı ölüb. Biz ədəbiyyatın içindəyik, bir-birimizin əsərlərimizi oxuduğumuzdan bizə belə gəlməyə bilər. Bax bu inamın ölməyi bilirsiniz necə özünü göstərir? Tez-tez deyirlər: “Bəxtiyar Vahabzadədən sonra yazan var ki?” Yaxud, “filankəsdən sonra kino çəkən var ki?” Ya da deyirlər ki, indikilər ağızlarına gələni yazırlar. Sanki keçmişdə bir ranq olub və indi bütün müqayisələr həmin ranqa nisbətdə aparılır. Bu avtomatik olaraq kitaba, bədii sözə münasibəti müəyyənləşdirir. İnsanların ədəbiyyata inamını çox böyük bir mükafat qaytara bilər. Elə bir mükafat ki, sürəkli, davamlı olsun, cəmiyyətə təqdim etdiyi müəllif də təsadüfi adam olmasın, kitabları kütləvi tirajla satılsın.

Fuad Babayev: Bu gün insanlarımız qayğılarla yükləniblər. Əvvəla oxucunun kitab almağa pulu yoxdur, kitab bahadır. Pulu olanın da o qədər qayğısı var ki, kitab yadına düşmür.

Qismət: Kağızın üzərindən əlavə dəyər vergisi götürülməlidir ki, kitabın tirajı artsın, qiyməti əlçatan olsun. Sovet vaxtı Kitab Ticarəti Palatası var idi. Həmin palata kitabı ölkənin hər yerinə yayırdı. Etiraf etmək lazımdır ki, indi bu proses ancaq Bakıda baş verir.

Fuad Babayev: Ola bilsin ki, fraqmentar olaraq həm də Gəncədə.

Qismət: Tutaq ki, Qan Turalının kitabı ancaq Bakıda oxunmamalıdır.

Qan Turalı: Azərbaycan ziyalısı harada olmasından asılı olmayaraq, kitab məsələsində öz mövqeyini qorumalıdır. Amma baxın, Şəki türk dünyasının mədəniyyət paytaxtıdır. Şəkidə bir dənə də kitab mağazası yoxdur. Bu məsələ ictimailəşir. Və Şəkinin deputatı hörmətli Əli Məsimov deyir ki, bu bazardır, kitab satılmırsa, satılmır. Bizim ziyalılar bu məsələyə həssas yanaşmalıdılar. Mən Əli Bayramlı (Şirvan) şəhərində böyümüşəm. Binamızın altında kitab mağazası var idi. Bütün yazıçıların kitablarını alıb, oxuyurdum. Amma indi Mədəniyyət Nazirliyi kitabxanalar üçün kitab almır. Kitab mağazası yoxdursa və kitabxanalara da kitab verilmirsə, hansı ədəbiyyatdan danışmaq olar?

Fuad Babayev: Biz Azərbaycan dilində yazırıq. Orta statistik Azərbaycan yazıçısı deyir ki, mən ingilis, fransız, ispan, rus və s. dillərdə yazsaydım, kitablarım daha çox satılar və tanınardı.

Qismət: Bizdə bir problem var ki, ədəbiyyatçını qəbul etmək üçün o, əvvəlcə kənarda tanınmalıdır. Moskvada, yaxud Avropada tanınmalıdır. Amma mən düşünürəm ki, yazıçı ilk növbədə öz dilində və ölkəsində səs-küy saymalıdır. Bunun üçün mühit olmalıdır. Yazıçı burda tanındıqdan sonra xaricə çıxmalıdır. Biz hələ xarici dillərə tərcümə olunmamışıq, amma hamımızda belə bir fikir var ki, bizi Fransada oxuyarlar. Bəlkə sən heç yaza bilmirsən? Mədəniyyətimizə, dilimizə qarşı ikincilik kompleksi var. Bütün ədəbiyyatlar öz dilinin hadisəsidir.

Qan Turalı: Qismət çox haqlıdır. Heç bir yerdə yazıçılar bizdə olduğu qədər Nobel mükafatından danışmırlar. Bir məsəl var: “Uzaq yerin halvası şirin olar”. Öz ölkəmizdə tirajı, infrastruktur məsələlərini lazım olan səviyyəyə çatdıra bilmirik, qıraq şeylərdən danışırıq. 10 milyon nəfər əhalimiz var, yaxşı halda min tirajla kitab buraxırıq. Əhalinin 0,001 faizi qədər oxucumuz varsa, biz bu problemi həll etməyə, onu aradan qaldırmağa çalışmalıyıq. Orxan Pamuk Nobel mükafatı almazdan əvvəl Türkiyədə 350 min tirajı var idi. Yəni Türkiyə əhalisinin hər 200 nəfərindən biri Pamuku oxuyurdu. Yalnız Bakıda filologiya fakültələrində minlərlə tələbə oxuyur. Amma tirajlar dəhşətlidir.

Fuad Babayev: Hekayə müəlliflərimiz təşkilati imkanlarını səfərbər edərək, hekayəsini tərcümə etdirə və tanıtdıra bilər.

Qan Turalı: Hekayəni tərcümə etdirmək olar. Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi Türkiyədə bir hekayə antologiyası çap etdirdi. Mənim də hekayəmi daxil ediblər. Bu cür cəhdlər yaxşıdır və çox vacibdir. Bu dövlət siyasətinin tərkib hissəsi olmalıdır. Rusiya öz ədəbiyyatını dünyada tanıtmaq üçün hər il 20 milyon dollar vəsait xərcləyir. Halbuki reklamsız da Dostoyevski Dostoyevskidir, Tolstoy da Tolstoydur. Türkiyədə TEDA layihəsi var. Onlar bütün dünyada türk dilindən tərcümə olunmuş kitabları maliyyələşdirirlər. Yəni bir şəxs türk yazıçısının əsərini öz dilinə tərcümə etmək istəyirsə, bu təşkilata müraciət edir, TEDA da həmin tərcümə işini maliyyələşdirir. Dünyada belə imkanlar var. Bizdə də bu məsələlər dövlət səviyyəsində həll olunmalıdır.

Qismət: Ən azı klassiklər dövlət səviyyəsində tərcümə olunmalıdır. Tan Pınarın romanı “XX əsrin klassikləri” seriyasında Amerikanın ən məşhur nəşriyyatı “Pinqvin”də çıxdı. Sonra isə Səbahəddin Əlinin romanı buraxıldı. Deməli, bunu stimullaşdırırlar.

Qan Turalı: Azərbaycan gənc ölkədir və onu dünyaya tanıtmaq üçün ədəbiyyatdan da istifadə olunmalıdır. Son illərdə Türkiyə dünyaya hansı brendlə çıxır – Mövlanə Cəlaləddin Rumi ilə. Kitabları nəşr olunur, simpoziumlar keçirilir.

Fuad Babayev: Ədəbi tənqid hekayəyə kömək edirmi? Yoxsa ədəbi tənqid və hekayə ayrı-ayrı hissələrdir?

Qan Turalı: Ümumən bizdə yaxşı hekayələr yazılır və onlara reaksiya da operativ gəlir. Misal üçün, son vaxtlar Şərif Ağayarın çox yaxşı bir hekayəsi çıxdı – “Şəkil”. Geniş də rezonans doğurdu. Bizim yazıçıların elə bil peşə xəstəliyi var, hamı tənqiddən narazıdır. Lakin mən hesab edirəm ki, ədəbiyyatın istiqamətinə uyğun tənqid var. Tənqidçiləri yaman çox tənqid edir. Lakin onların arasında kifayət qədər istedadlı, öz işinə ciddi yanaşan namuslu insanlar var. Hansısa bir yazıçı haqqında onlar yazmırsa o yazıçı bütünlüklə tənqidi günahlandırır. Bu ədalətsizlikdir.

Qismət: Bayaqdan danışdığımız problemlərin fonunda bir tənqidçinin başqasının hekayəsi haqqında yazı yazmasına şükür etmək lazımdır.

Gündüz Nəsibov: Amma bir məsələ də var. Vaxtilə “525-ci qəzet”də Əsəd Cahangirin “Şərifin evi yıxıldı” adlı bir məqaləsini oxumuşdum. Şərif Ağayarın “Kərpickəsən kişinin dastanı” povestindən bəhs edirdi. Mən özüm üçün Şərif Ağayarı o yazıdan sonra kəşf etdim. Bu mənada tənqid yazıçıları və əsərləri təqdim etmək işinə yardım etməlidir.

Qan Turalı: Şərifin o povesti doğrudan da yaxşı povestdir və ən sevdiyim əsəridir. Bizdə bir məsəl var, deyirlər ki, “eşşəyə gücü çatmır, palanı döyəcləyir”. Məsələn, bu gün bir yazı oxudum, yazıblar ki, tənqid ancaq vəzifəli şəxsləri vəsf etməklə məşğuldur. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, insanın vəzifəsi onun yaradıcılığına maneə deyil. Qismət bayaq Hötedən danışdı. Höte kansler olub. Mark Avreli böyük filosofdur, həm də imperator idi.

Fuad Babayev: Belə misallar azdır. Vəzifəsi olmayanlar daha çoxdur.

Qan Turalı: Əlbəttə. Əsas meyar əsər olmalıdır.

Qismət: Burada da iki məsələ var. Biri vəzifəyə gələndən sonra yazıçılığa başlayan insanlardır. Bu nümunədə tənqidin üzgörənliyi doğrudur. Amma bu, Kamal Abdulla və Elçinə aid deyil. Onlar zatən ədəbiyyatşünaslıqla məşğul ola-ola vəzifəyə gəliblər.

Qan Turalı: Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, Elnarə Akimova, İradə Musayeva, Südabə Ağabalayeva, Mətanət Vahid kimi yaxşı imzalar var. Həm də bu adamların əksəriyyəti yazılarına görə heç qonorar da almırlar. Bizdə qabiliyyətli adamlar qabiliyyətsiz adamlardan azdır. Ümumiyyətlə, dünyanın nizamı belədir. Yaradıcılığı tənqidçilərin diqqətindən kənarda qalan yazıçılar işlərini-güclərini atıb, tənqidçilərlə əlləşirlər. Ay nə bilim o niyə bunun haqqında yazmayıb və s. O, yazmayıb, amma sən də düz-əməlli bir şey yazmamısan axı. Baxırsan adamın o yazıçıya da adamın yazığı gəlir, Amma yenə düz eləmir.

Fuad Babayev: Yəni bizim tənqidçilər orta statistik yazıçıdan daha artıq dərəcədə fanatikdilər.

Qan Turalı: Əlbəttə. Bir adamın kitabını götürüb araşdırırsan, sonra da təpkiyə məruz qalırsan. Mənə elə gəlir ki, bizim yazıçılarımızın tənqidə münasibəti çox ədalətsizdir.

Qismət: Tənqid haqqında düşüncələrimiz geridə qalmış düşüncələrdir. O sovet dövründən qalma fikirdir ki, tənqidçi yol göstərir. İndi dünyada tənqid daha çox esseistikaya, resenziyaya, əsəri cəmiyyətə təqdim eləməyə doğru yönəlib. Bu baxımdan mən Turalla razıyam ki, adamlar tənqiddən çox şey gözləyirlər.

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az

Material ilk dəfə 25 noyabr 2016-cı ildə dərc edilib

Həmçinin oxu:

Qan Turalı – Sevda sorağında

Qismət – Futurizm nazirliyi