“Altun-kitab” nəşriyyatının direktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AZLEKS layihəsinin rəhbəri Rafiq İsmayılov və “Diplomatiya Ensiklopedik lüğəti”nin məsul katibi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Şahmuradov ilə ensiklopediyadan danışdıq.

Fuad Babayev: Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının      (AVCİYA) prezidenti Elxan Süleymanov Milli Məclisdə Şamaxıdan millət vəkil olarkən, “Şamaxı ensiklopediyası”nın (2015-ci il-red) naşiri oldu.

İndi də AVCİYA-da “Göyçay ensiklopediyası” üzərində iş gedir. Ensiklopediyanın saytı var və aktivdir. Göyçay rayonunda təqdimatıda edilib. Biz onu hazırlayıb oxucuların ixtiyarına vermişik və onlar öz fikirlərini bildirirlər. Sayt da daim zənginləşdirilir. Bununla biz həm də məsuliyyəti oxucularla paylaşmış oluruq.

Bugünkü görüşümüzdə istəyirik ki, “Azərbaycanda ensiklopediya fenomeni” söhbətlərinə başlayaq. Rafiq müəllim Sizin və təsisatın bu sahədə, özəlliklə lüğətlər sahəsində böyük xidmətləri var. Aqil müəllimin isə 2005-ci ildə “Diplomatiya ensiklopediya lüğəti” nəşr edilib. O, bu nəşrin məsul katibi olub və bu, özü-özlüyündə sahə ensiklopediyasıdır.

Hər halda ensiklopediya sahəsində Azərbaycanın ənənələri var. Ensiklopediyamızın 50 illiyinə az qalıb. Hazırda ölkəmizdə ensiklopediya sahəsində durumu necə dəyərləndirmək olar? Yəni daha geniş götürək: bu, hər hansı lüğətlər ola bilər, uşaqlar üçün hansısa soraqçalar ola bilər, “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” da ola bilər.

Rafiq İsmayılov: Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasını (Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы – АSЕ) qeyd etdiniz. O, Azərbaycanda kitab tarixində fenomenal bir hadisədir. Mənə Azərbaycan dilində onun kimi mükəmməl nəşr hələ rast gəlməyib. Nə Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, nə də digər dövlət nəşrləri kitabın strukturuna, konsepsiyasına görə onunla müqayisə oluna bilməz. Sözsüz ki, sovet məkanında Rusiya və digər respublikalardan olan mütəxəssislərin də məsləhətləri olub. Ancaq mən məktəb illərindən ondan istifadə edirəm və orada bir dənə belə orfoqrafıq, qrammatik, yaxud elmi səhvə rast gəlməmişəm. Adi bir misal deyim. Bizim bir dərslikdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında mətn getməli idi və orada onun doğum tarixi qeyd olunacaqdı. Dedilər ki, o, 1821-ci ildə anadan olub. Mən belə hallarda adətən АSЕ-yə müraciət edirəm. Gördüm ki, tarix 1837-ci il yazılıb. Kitab nəşr olunandan sonra çoxlu etirazlar oldu, xeyr, Tağıyev 100 yaşdan çox yaşayıb – 1821-ci ildə anadan olub. Bir sözlə, məsələ çox şişdi. Çoxlu araşdırmadan sonra dəqiqləşdirdilər ki, bəli, 1837-ci il tarixi doğrudur və ASE düz yazıb.

Müasir dövrdə təəssüf ki, köhnə ənənələr bir qədər unudulub, ensiklopediya sahəsində o professionallıq, peşəkarlıq itib. ASE ensiklopedik lüğətdir. Orada bütün məqalələr əlifba sırası ilə düzülüb. Bundan başqa, tematik ensiklopediyalar var ki, orada müəyyən mövzular üzrə ən vacib informasiyalar yığılır. Təəssüf ki, iyirmi ildən artıq müddətdə Azərbaycanın ensiklopediyası yazılsa da, hələ də əlifbanın az əhatə olunub. Nədənsə bu iş ləng gedir.

İnternet meydana gələndən sonra kitab sahəsində sorğu ədəbiyyatına (lüğətlər və ensiklopediyalar) çox mənfi təsir edib. Yəni Wikipedia olan yerdə heç kim çap məhsuluna müraciət etmir. Çünki hamı istənilən informasiyanı internet resursları vasitəsilə daha asan əldə edir. Amma bizim Azərbaycan dilində olan Wikipedia resursuna baxsaq görərik ki, çoxlarını qane etmir. Şəxsən mən məlumat lazım olanda ingilis, ya rus dilində axtarıram.

Hətta bizim tarixi şəxsiyyətlərimiz haqqında öz dilimizə nisbətən rus dilində daha mükəmməl və dolğun informasiya var.

Güman edirəm ki, burada dövlətin nəzarəti deyil, bir qədər müdaxiləsi, yardımı olmalıdır. Əgər Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının 9 cildi çıxıbsa, nəyə görə o materialları Wikipedia-ya yükləməyəsən, həmin məlumatları biz oradan da əldə edə bilək. Əslində bu, dövlət nəşridir və kommersiya marağı güdülmür. Burada həm də ideoloji aspektlər var. Çünki müəyyən məqamlar, toponimlər, şəxsiyyətlər və s. var ki, onların haqqında informasiyanın düzgün, etibarlı verilməsi və hamının ona istinad etməsi məsələsi mövcuddur. Hərdən bir çox məqamlar ilə bağlı mübahisələr olur, ona görə də yaxşı olardı ki, bir mötəbər nəşr olsun və ona istinad edilsin.

Ensiklopediyanın təhsil sahəsində də rolu var. Müasir dövrdə şagirdlərə hər hansı mövzu haqqında informasiya veriləndə araşdırma tapşırığı da tələb olunur. Onlar da bunu edərkən çox zaman oxuduqları məlumatları dəqiqləşdirmək üçün bu cür ensiklopediyalara müraciət edirlər. Bu baxımdan uşaq ensiklopediyalarına ehtiyac çoxdur.

Fuad Babayev: Aqil müəllim, “Diplomatiya ensiklopediya lüğəti” 2005-ci ildə nəşr edilib, indi isə 2023-cü ildir. Ondan sonra Siz hansısa bənzər layihədə iştirak etmisiniz?

Aqil Şahmuradov: Bu lüğətdən sonra sistemli olaraq hansısa bir ensiklopediya üzərində iştirak etməmişəm. 2005-ci ilə qədər Ali Diplomatiya Kolleci fəaliyyət göstərirdi (2005-ci ildən Bakı Avrasiya Universiteti-red.) və respublikada diplomatiya profilli ilk ali məktəb idi. O zaman bu məktəbin rektoru Nazim Hüseynli belə bir təşəbbüs irəli sürdü ki, diplomatiya haqqında lüğət çap edək. Şübhəsiz ki, o zamana qədər mövcud olan ədəbiyyatdan istifadə etdik. Kitab öz dövrü üçün kifayət qədər aktual idi, ancaq qeyd etdiyiniz kimi, artıq 18 il vaxt keçib. Ona görə də bu köhnə nəşr yeni redaktələrdə çap olunmalıdır. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan çox həssas regionda yerləşir, yəni diplomatiyasında, xarici siyasətində hər gün bir yenilik baş verir, o zaman bunlar kitabda öz əksini tapmalıdır, nəşr yenilənməlidir. Ensiklopediya hər şey haqqında məlumat verir, xoşagələn, ya xoşagəlməyən deyə heç nəyə fərq qoymur. O, ilkin məlumat mənbəyidir və biz yalnız müsbət məqamları axtarıb onların üzərində fikrimizi formalaşdırsaq, səhvlərə yol verə bilərik. Biz mənfi səhifələrimizi də verməliyik. Onların səbəbləri, nəticələri dərk edilərək, sistemli şəkildə metodoloji yanaşma ilə varislik prinsipləri qorunaraq ensiklopediyalarda tətbiq olunmalıdır və orada onlar da öz yerini tapmalıdır. Yəni, bu hadisə Azərbaycan xalqının tarixində mənfi haldır, yaxud filan şəxsiyyət xalqımıza qarşı düşmənçəlik mövqeyindən çıxış edib və s. Əgər 26 Bakı komissarları haqqında yazırıqsa, erməni olduğuna görə Stepan Şaumyanın adını ensiklopediyada hallandırmamaq düzgün yanaşma deyil. Gələcəyimizi hərtərəfli düşünürüksə, düşmənlərimizi tanımalıyıq. Bu da gənc nəslin tərbiyəsi baxımından lazımdır.

Nəyisə elmi nəşrə daxil edəndə, mütləq onun etibarlılığı, konkret faktlara söykəndiyi şərt olaraq irəli sürülür. Çünki elmi ədəbiyyatda həqiqət birmənalı olmalıdır. Başqa cür isə monoqrafik nəşrlərdə olur ki, hər bir müəllif öz fikrini irəli sürüb əsaslandıra bilər. Ancaq akademik nəşrlərdə çalışmaq lazımdır ki, yalnız öz təsdiqini tapmış faktlar yer alsın. Sizinlə də razıyam, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının əgər ideoloji çalarlarını atsaq, kifayət qədər mükəmməl, peşəkarcasına hazırlanıb.

Fuad Babayev: Poliqrafik nöqteyi-nəzərdən də idealdır.

Aqil Şahmuradov: Hal-hazırda ölkəmizdə ensiklopediya işi davam edir. Böyük bir kollektivi var. Şəraitləri də yaxşıdır. Ortaya qoyduqları məhsul da, müstəqillik dövrünün ilk ensiklopediyası olaraq ümumi götürsək, təqdirə layiqdir. Ancaq nəşr olunan cildlər əsasında demək olmaz ki, qarşıya qoyulan ali məqsədə tam çata bilib. Əvvəla, ensiklopediyaçılıqda mətnlər yazılmadan əvvəl sözlük hazırlanmalı, ictimai müzakirəyə verilməlidir. Bəlkə nələrsə yaddan çıxıb, diqqətdən yayınıb, texniki səbəblərdən kənarda qalan məqamlar ola bilər. Ancaq bunu görmədik.

Fuad Babayev: Amma bizdə belə bir ənənənə yoxdur.

Aqil Şahmuradov: Bundan başqa, ciddi yanaşma lazımdır. Məsələn, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında bəzi səhvlər var. Məsələn, I cilddə Quba rayonunun Alpan kəndində çayçılığın olduğu yazılır. Halbuki kəndin bir çox sakini çay kolunun necə olduğunu təsəvvür belə etmir.

Problemlərdən biri də onunla bağlıdır ki, nəşriyyatlarda elmi redaktə şuralarının fəaliyyəti görünmür. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası etibarlı idi, çünki bir məqalə nəşr olunmazdan qabaq ciddi şəkildə redaksiyanın – formal olmayan elmi, texniki redaktorların, korrektorların emalından keçirdi.

Fuad Babayev: Yaşadığım ünvanın yaxınlığında kiçik bir kitab mağazası var. Orada Namazov soyadlı müəllifin 30-a qədər, bəlkə də çox kitabına – dərs vəsaitinə rast gəldim. Həm də iki dildə. Necə düşünürsünüz, auditoriya bunu tələb edir, yəni əks əlaqə var?

Rafiq İsmayılov: Bilirsiniz, dediyiniz dərs vəsaitləri sahəsində işlər başqa cürdür. Nəşriyyatlar güclü marketinq aparırlar, məktəblərdə müəllimlər ilə danışırlar, kitablarını təqdim edirlər.

Fuad Babayev: İnzibati resursları da işə salırlar.

Rafiq İsmayılov: Bəzən bu da olur. Bu üsulla brend müəlliflər yaradılır. Tutaq ki, riyaziyyat üzrə brend Namazovdur. Yəni “onun dərs vəsaitləri daha yaxşıdır” təəssüratı yaradılıb. Müəllimlər də şagird və valideynlərə onu məsləhət görürlər. Digər müəlliflərin də adlarını çəkmək olar.

Fuad Babayev: Dediyim odur ki, uşaq bu cür çoxlu sayda vəsaitlərlə o qədər yüklənir ki, hər hansı ensiklopediyanı oxumağa vaxtı qalmır. Məktəbdə instituta hazırlaşır, yenə də çoxlu sayda vəsaitlərə vaxt sərf etməli olur.

Rafiq İsmayılov: Demək istəyirsiniz ki, ensiklopediya oxunmur.

Fuad Babayev: Sadəcə olaraq buna onun enerjisi qalmır.

Rafiq İsmayılov: Ensiklopediyalar bir sorğu ədəbiyyatıdır. Bundan başqa, tematik ensiklopediya var. Tutaq ki, bu, nəqliyyat ensiklopediyasıdır. Bunun isə adını “Gələcəyin ensiklopediyası” qoymuşuq. Bu bir silsilədir. Silsilədə alternativ enerji, maşın təmiri, ağıllı şəhər, ağıllı kənd kimi kitabçalar 8+ uşaqlar üçündür. Deyə bilərlər ki, 8 yaşlı uşaq süni intellektdən nə anlayır. Ancaq ingilislərin nəşrləri var ki, 6 yaşlı uşaqlara bu cür mövzuları öyrədir. Hər şey nədən başlayır: süni nədir, təbii nədir, intellekt özü nə deməkdir və s. Bundan sonra robotlara keçirlər, onun tarixindən danışırlar. Bu isə qədim xalqlar, qədim dövr haqqında 8+ yaşlı uşaqlar üçün ensiklopedik kitabçalardır. Onlara bu yaşda tarix dərsi keçirilmir, onların məlumatları yoxdur, amma bu barədə onlara kitabçada əyləncəli formada məlumat verilir.

Ensiklopedik lüğətlər yavaş-yavaş çap məhsulundan internet məkanına keçir. Tutaq ki, haradasa araşdırma aparırsan və tez-tez ensiklopediyaya müraciət etməli olursan. Bu halda onun on cildini özünlə ora-bura daşımayacaqsan. Yəqin ki, internet resursuna müraciət edəcəksən.

  

Fuad Babayev: Britannika Ensiklopediyası artıq neçə ildir elektron versiyadadır və çap olunmur.

Rafiq İsmayılov: Güman edirəm ki, bizim ensiklopediya sadəcə olaraq tarixi fakt kimi ortaya qoyulur ki, baxın, belə bir dövlət nəşrimiz var. Artıq zamanı gəlib ki, onun əsasında Wikipedia tipli internet resursu yaradılsın. İnanırsınız, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının 5-6 cildi evdə oturduğum yerdən 2 metr aralıdır, amma mən bu 5-6 ildə ona bir dəfə də müraciət etməmişəm. Adətən, Wikipedia məni qane etmirsə, o zaman ASE-yə müraciət edirəm. Bunlardan fərqli olaraq tematik ensiklopediyalar bir növ nağıl kimi yazılır. Məsələn, adi ensiklopedik lüğətdə yazılıb ki, telefon ixtiraçısı Aleksandr Qraham Belldir (1847-1922-şotland alimi-red.). Tematik ensiklopediyada yazılır ki, ondan qabaq italyan Antonio Meuççi (1808-1889-italyan alimi-red.) telefonu kəşf etmişdi və əgər patent almağa pulu olsa idi, ilk ixtiraçı da onun adı yazılacaqdı. Bir sözlə bu cür ensiklopediyalarda maraqlı, mübahisəli məqamlara toxunulur ki, uşaqlar onu həvəslə oxusun.

Tematik ensiklopediyalar dünyada geniş yayılıb, çap məhsulu kimi kitab mağazalarında görmək olar, sadəcə olaraq Azərbaycan dilində çox azdır.

Biz bir kitab mağazası açmışdıq. Məqsədim həm də monitorinq aparmaq, alıcılar arasında sorğular keçirmək, kitabların satış statistikasını öyrənmək idi. Mağazaya Rusiyadan və digər ölkələrdən də kitablar gətirdik. Rusiyadan gətirilən uşaq ensiklopediyaları bir ay ərzində satılıb qurtardı. Rusdilli auditoriya bu kitabları uşaqları üçün alırdılar və hər dəfə gələndə də soruşurdular. Bizdə bir neçə nəşriyyat Azərbaycan dilində bu cür ensiklopediyalar nəşr edir. Buna baxmayaraq, tələbat o qədər də yoxdur.

Fuad Babayev: Bizdə elə bir təsəvvür var ki, savadlı adam bir neçə dil bilməlidir. Dediyiniz kitabları elə bir auditoriya istəyir ki, o, xarici dilləri də bilir. İmkan olan kimi xarici dildəki ədəbiyyata daha çox güvənir. Bu mənada bizim ensiklopediya işləri də ləngiyir.

Rafiq İsmayılov: Ümumiyyətlə, dil, kitab və nəşr məsələsində elə bil qapalı dairə var. Əgər mənim dilimdə müəyyən informasiya və tədris resursları azdırsa və ya yoxdursa, bu, insanları təhrik edir ki, başqa dillərə yönəlsinlər. Məsələn, kifayət qədər tibbi ensiklopediyalarımız var? Baxırsan ki, hamı xarici dildə olan kitablara üz tutur. Yaxud süni intellekt, kodlaşdırma… Biz bu yaxında Massaçusets Texnologiya İnstitutundan Korner adlı bir müəllifin kitabını çap etdik. Bizim buna bəlkə də gücümüz, enerjimiz çatmazdı, sadəcə olaraq Amazon.com-da işləyən bir həmyerlimiz kömək etdi. O kitabda ön sözdə yazıb ki, tələbə olan zaman kodlaşdırmanı öyrənmək üçün ingilis dilini çox əziyyətlə öyrənməli olub. Ancaq rayondan gələn və yaxud xarici dili zəif bilən uşaqlar kodlaşdırmanı öyrənməkdə əziyyət çəkməsin deyə, o, institutdan kitabın müəlliflik hüququnu alıb bizə göndərdi ki, onu çap edək. Bu kitaba doğrudan da maraq böyükdür.

6-cı sinif şagirdinə süni intellektlə bağlı tapşırıq verirsən ki, araşdırma aparsın və təqdimat hazırlasın. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində bu mövzuda heç nə tapa bilmirsən. Lakin tədris ingilis, ya fransız dillərində olan məktəblərdə həm məktəbin kitabxanası çox zəngindir, həm də internetdə bu mövzuda zəngin məlumatlar mövcuddur. Bu isə o deməkdir: şagird çox rahatlıqla araşdırma aparacaq və onu təqdim edəcək.

Xatırlayırsınız, bir vaxt Ayna Mətbu Evinin “Ayna uşaq ensiklopediyası” var idi, 1997-2003-cü illərdə “Exxon” şirkətinin sponsorluğu ilə 18 cildi çıxmışdı. Təəssüf ki, sonralar bu işi davam etdirmədilər. 14+ yaş qrupu üçün çox yaxşı kitablar idi. Amma müasir dövrdə bu 3+ ilə başlayır. Sonra başlayır 6+, 8+ və s. Uşaqların yaşına və dünyagörüşünə uyğun kitablar buraxılmalıdır.

Fuad Babayev: Müasir tələbələrin bir çoxunda “copy-paste yanaşması” var. Yəni materialı hazır götürüb, onun da qol-budağını sındıraraq istifadə edirlər.

Rafiq İsmayılov: Bizdə aşağı siniflərdən başlayaraq uşağa öz fikrini izah etmək bacarığı aşılanmır. Uşaq qəbul olunmuş bir fikrə qarşı nə isə desə, müəllim deyir ki, yox, düz demədin.

Fuad Babayev: Aqil müəllim, bizim gələcəyimiz də, gözləntilərimiz də tələbələrdir. Siz nə düşünürsünüz?

Aqil Şahmuradov: Tələbəni cəmiyyətdən ayırıb ayrıca kateqoriya kimi müzakirə etmək mümkün deyil. Yəni cəmiyyətin tələbatı nəyədirsə, tələbələrimizdə də odur. Ancaq fərq ondan ibarətdir ki, tələbələr bir elmi müəssisənin daxilindədirlər, onların qarşısında duran vəzifələr tamamilə fərqlidir: onlar ixtisasa yiyələnməli və mükəmməl mütəxəssis olmaq üçün çalışmalıdırlar. Əsas problemimiz dil məsələsi ilə bağlıdır. Azərbaycan dilində nəşrlər var,  ancaq daha çox materiallar Wikipedia-dadır. Bu internet resursunda isə daha çox maşın tərcüməsi mövcuddur. Əksər məqalələr söz yığnağıdır. Məntiq, cümlə quruluşu, qrammatika düzgün deyil.

İkinci bir məsələ, Azərbaycan dilində nəşrlərin sayı azdır. Bu həmişə belə olacaq. Çünki biz rus, ingilis, fransız, ispan və s. dilləri ilə müqayisə aparırıq, halbuki, arxalarında iqtisadi cəhətdən çox güclü dövlətlər var. Bizim onların səviyyəsində nəşriyyat işini həyata keçirməyimiz üçün dövlət vəsaiti çatmaz.

Rafiq İsmayılov: Çox nadir nəşrlər olur ki, dövlət tərəfindən büdcə hesabına maliyyələşir. Naşirlər əsasən öz vəsaitləri ilə fəaliyyət göstərirlər. Bu, bir biznesdir. Amma bir məsələ ilə razıyam ki, Azərbaycan dilində həmişə gecikirik, həmişə “qatarın dalınca qaçırıq”. Ancaq bu nəyə görə baş verir. Baxın, ingilis, ispan, çin, yaxud hind dilində nə qədər insan danışır. Məsələn, urdu dilində nəşr 50 min, 100 min tirajla buraxılır ki, 200 milyon insan onu alsın. Mən isə mütaliəsi zəif olan 10 milyon insan üçün kitab buraxıram və onu, sözsüz ki, 1000 tirajdan artıq çap edə bilmirəm. Bu da nəşriyyatın inkişafını zəiflədir. Yəni kifayət qədər gəlir əldə edə bilmirəm ki, növbəti dəfə 2 kitab, 4 kitab üzərində işləyim.

Əhali sayından savayı oxuculuq səviyyəsinin aşağı olmasından da danışmaq lazımdır. Məsələn, xaricdə müxtəlif tədbirlər olur, orada bütün naşirlər yığışır və bir-biri ilə kitabların müəlliflik hüququnun alış-verişini edirlər. Sövdələşmə gedir. Hər hansı bir ingilis nəşriyyatından bir kitab alarkən deyirəm ki, bunu 1000 tirajla çap edəcəyəm və hər tirajından 10 faiz sizə verəcəyəm, gəlin 500 dollara razılaşaq. O deyir ki, məni aldadırsınız, Avstriyada da sizin qədər əhali var, ancaq onlar məndən kitabı 40 min tiraj üçün götürdülər. Siz heç olmasa 20 min tiraj edin. Başa sala bilmirəm ki, bizdə oxuculuq səviyyəsi, kitaba maraq bu dərəcədə deyil. Məsələn, bu kitabı italyan nəşriyyat evindən almışam, onlar dedilər ki, Avropada bu kitab yüz minlərlə nüsxə satılır. Ancaq biz bu kitabı iki il qabaq 2 min tirajla çap etmişik…

Fuad Babayev: Hələ də proses gedir.

Rafiq İsmayılov: Bu baxımdan Azərbaycanda nəşr məsələsində dövlət müdaxiləsi, stimullaşma olmalıdır. Demirəm ki, bizi stimullaşdırın, əksinə oxucuda, tələbədəi, şagirddə kitaba maraq yaradın.

Aqil Şahmuradov: Fikrimi bir daha təkrar etmək istəyirəm ki, ölkənin imkanları böyük rol oynayır. Ona görə də ölkələrin ümumi daxili məhsuluna baxmaq lazımdır. Bizim qüsurlu yanaşmamız ondan ibarədir ki, bəzən Azərbaycanı İngiltərə ilə müqayisə edirik. Özümüzü ilk növbədə Gürcüstanla müqayisə edək, görək onlardan irəlidəyik, yoxsa geri qalırıq. Almaniyanın ÜDM-i 3-4 trilyon ABŞ dollarıdır, bizdə isə 100 milyard yoxdur. Ona görə nəşriyyatın kommersiya gücü onlardakı qədər heç zaman ola bilməz.

 Rafiq İsmayılov: Ancaq kitab sahəsində Gürcüstanla müqayisədə də uduzuruq.

Aqil Şahmuradov: Bunu müzakirə edə bilərik. Bu artıq böyük problemdir. Azərbaycan dilinin nə vaxtsa öləcəyi, istifadəsiz qalacağı ilə bağlı ümidsizlik də yoxdur. Çünki biz böyük Türk dünyasının bir hissəsiyik və təbliğatın istiqaməti artıq dəyişməlidir. Bəli, rus dilində təhsilə üstünlük verilir, ancaq son dövrlərin rus dilində nəşr olunan kitabları demək olar ki, sovet zamanında olan kitabların məzmununun təkrarıdır. Şəxsən tarix sahəsində elə bir irəliləyiş görmürəm. Ancaq Türkiyənin də imkanları məhdud deyil, orada böyük, güclü poliqrafiya sistemi mövcuddur. Türk dilində də ədəbiyyatdan istifadə edirəm, məsələn, Osmanlı Ensiklopediyası, İslam Ensiklopediyası, Cümhuriyyət Ensiklopediyası kimi nəfis, məzmunlu nəşrlər var.

Rafiq İsmayılov: Onlar bu sahədə Rusiyanı da keçiblər.

Aqil Şahmuradov: Ola bilsin ki, Azərbaycan dili, özbək dili, türk dili öz-özlüyündə müəyyən deformasiyalara uğrasın. Ancaq ümumtürk dilinin yaradılması qaçılmazdır. O zaman bu müstəvidə ingilislə, rusla mübarizə apara bilərik.

Dünya çox sürətlə dəyişir. Dəyərlər də dəyişir. Artıq klassik yanaşmadan uzaqlaşmalıyıq. Bu gün heç kəs L.N.Tolstoyun qalın kitablarını oxumayacaq. Çünki buna həm zaman imkan vermir, həm də dövrün tələbləri tamamilə fərqlidir. Bəlkə tələbələr kitab oxumur, müəllimlər isə üstlərinə gedir ki, oxuyun, “biz sizin vaxtınızda filan qədər kitab oxuyurduq” yanaşmasını dəyişək. Orta əsrlərdə kino yox idi. Hər dövrün bir tələbi var. Bəlkə biz təhsil sistemini dəyişməli, əvvəlcə öyrənməliyik ki, müasir gənclik nə istəyir?

Fuad Babayev: Ensiklopediyadan istifadəyə kitab oxumaq müstəvisində baxmamalıyıq. Məsələn, tələbə “hazırın naziri” olmaq istəyir. Lüğəti vərəqləməyə müəyyən enerji lazımdır. Bir də var, asan yol – “copy-paste”.

Aqil Şahmuradov: Bir nəfər bunu edirsə, təsadüf ola bilər. Kütləvidirsə, demək qanunauyğunluq var. Mental səviyyədə proseslərə yanaşma var. Nəyə görə tələbənin “copy-paste”-yə meylli olmasını tənbəlliklə izah edirik, məişətdə həyatımızı yüngülləşdirən texnologiyalarda “hazırın nazirlər”ini qanunauyğunluq kimi qəbul edirik? Robotlaşma gedir, əl əməyi aradan çıxır və s. Bunların hamısını müsbət mənada qəbul edirik. Bir qədər konseptual yanaşma lazımdır. Sistem dəyişir. 30-cu, 40-cı, 50-ci illərin təhsil sistemi ilə müasir gənclər ilə bacarmayacağıq. Düşünmək lazımdır, bəlkə hazırkı təhsil sistemi öz dövrünü yaşayıb, tələbə anlayışına fərqli yanaşmaq lazımdır. Yoxsa “diplomlu olub bu cəmiyyətdə mövqe tutmalısan” sindromunu sındırmalıyıq və iş bazarında yanaşmanı dəyişməliyik. Tələbə oxumur, ancaq ali savadı olmayan elə gənclər var ki, qabaqcıl universitetlərdə təhsil alan tələbələrdən elm, inkişaf baxımından heç də geri qalmır. Bu, çox dərin bir tədqiqat tələb edən bir məsələdir. Deyərdim ki, son 10-15 ildə eyni sözləri təkrar edirik: tələbə kitab oxumur. Heç nə də dəyişmir. Əksinə, növbəti gələn tələbələr daha az kitab oxuyur. Ona görə də axının əleyhinə gedə bilmərik. Güclü elmi mərkəzlər müasir gəncliyin etno-psixologiyasından başlayıb ümumi proseslərə yanaşmasına qədər hərtərəfli tədqiqatlar aparmalıdır. Biz gəncliyin nə istədiyini və onunla hansı dildə danışmaq mümkün olduğunu üzə çıxarıb, işi ona uyğun qurmalıyıq.

 Rafiq İsmayılov: Aqil müəllim, beynəlxalq təcrübə də var axı. Əgər xaricdəki tələbə də oxumursa, Sizinlə razı, bizim tələbəyə heç nə deməyək. Amma o tələbələr oxuyur, araşdırma aparır, öz fikrini deyir. Bizim tələbə isə istəyir ki, asanlıqla diplom alsın. Bilirəm ki, Təhsil Nazirliyində müəyyən işlər görülür, hazırda 9-cu sinifdən yuxarı orta-ixtisas təhsilinə yönəltmə təbliğatı çox güclü gedir. Hamının həyatda uğuru elmlə ola bilməz. İnsan yaxşı mütəxəssis, yaxşı usta kimi də uğur qazana bilər. Ancaq mən öz nəşriyyat işimizdən görürəm ki, son dövrlərdə uşaqlar arasında oxuculuq səviyyəsi artmağa doğru gedir. Mən uşaqlar üçün “Səfillər” romanını səkkiz və ya doqquz dəfə 1500-200 tirajla çap etmişəm və yaxşı da alınıb. 2004-cü ildən nəşriyyatda işləyirəm. Əvvəllər kitabı harada satacağımı bilmirdim. Kitab mağazaları çox az idi. Həm də o dövrdə hansı əlifba ilə çap etməyiı bilmirdin. Uşaqlar latın əlifbasını, böyüklər isə əsasən yalnız kirili bilirdilər, latına hələ alışmamışdılar. Belə dövrdə uşaqlar üçün yeni əlifba ilə kitablar buraxmağa başladım.

2-3 il bundan qabaq Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafçılar Birliyi yarandı. Biz sərgilər keçirməyə başladıq. Üstünlüyü daha çox regionlara veririk: Sumqayıt, Gəncə… bu il martın əvvəlləri Lənkəranda, daha sonra Qubada sərgi keçirəcəyik. Bunu isə naşirlər öz cüzi imkanları hesabına edirlər. Dövlət də ildə bir dəfə Bakı Ekspo Mərkəzində kitab sərgisi təşkil edir və nəşriyyatlara müəyyən güzəştlə yer verir. Amma regionlarda kitab mağazaları demək olar ki, yox səviyyəsindədir. Buna baxmayaraq, son 2-3 ildə bir az canlanma var, kitablara maraq artıb.

İngilislər qədər heç kəs kitab çap etmir. Təkcə Oksford Universitetinin nəşriyyatı Azərbaycanın bütün nəşriyyatlarının bir ildə buraxdığı kitablardan iki dəfə çox kitab çap edir. Sözsüz ki, biz nə ingilislərlə, nə də almanlarla bəhsə girə bilmərik, amma Azərbaycanda oxuculuq səviyyəsinin artması lazımdır. Bu isə bir həftədə kitab oxumağa ayrılan vaxt ilə ölçülür. Qəribədir ki, bu sahədə son araşdırmada Hindistan önə çıxıb. Lakin Rusiya da ilk beşliyə daxil olur.

Mehman İbrahimov: Həyat səviyyəsindən də çox şey asılıdır. Hindistanda son on ildə əhalinin həyat səviyyəsi xeyli artıb. Kasıb əhalinin problemləri çoxdur, kitab almağa da pulu qalmır.

Rafiq İsmayılov: Onda özümüzü Gürcüstanla müqayisə edək. Orada kitab sərgilərində dəfələrlə iştirak etmişəm, hətta oranın fəxri qonağı da olmuşam. Adicə Ermənistanın stendi qarşısında kütlə olur, bizim stendə isə səfirliyimizin bir-iki işçisi hərdən baş çəkir. Amma Gürcüstanda kifayət qədər azərbaycanlı yaşayır. Mən öz kitablarımı çox vaxt Türkiyə mətbəələrində çap edirəm. Həmin mətbəələrdə Gürcüstanın nəşrləri də çıxır. Təxminən eyni kitabı gürcülər məndən on dəfə artıq tirajla çap etdirirlər. Halbuki onların əhalisi bizdən az və deməzdim ki, maddi vəziyyətləri bizdən yaxşıdır. Bu, ənənələr ilə gələn prosesdir, burada əlifbanın bir neçə dəfə dəyişməsi də rol oynayır. 1980-ci illərdə kitablar 30-40 min tirajla çıxırdı və oxunurdu.

Fuad Babayev: Əlibala Hacızadənin məşhur trilogiyası çox böyük tirajla çıxıb.

Rafiq İsmayılov: Yeni bir əsər çıxırdısa, onu oxumamış adam içinə çıxmağa utanırdın ki, başlayacaqlar kitabı müzakirə etməyə, sən isə onu oxumamışan. Amma elə ki, əlifbamız dəyişdi, uşaqlar on il ərzində dərslikdən başqa heç nə oxumadılar. Onlara latın əlifbasında heç nə təklif olunmadı.

Məni 3-4 il bundan qabaq Qazaxıstana əlifba barədə konfransa dəvət etmişdilər. Gördüm ki, qazaxlar buna çox ciddi və köklü şəkildə hazırlaşırlar. Orada söhbət gedirdi ki, əlifba dəyişikliyi birinci sinifdən başlayaraq gedəcək, dərsliklərimiz artıq beş sinif üçün hazır olmalıdır. Bundan başqa, ibtidai siniflər üçün əlavə oxu ədəbiyyatı, ensiklopediyalar və s. hazır olmalıdır. Məktəblilərin kifayət qədər tədris, informasiya və bədii resursları olmalıdır. Azərbaycanda isə bu cür hazırlıq olmadı. Bizdə yalnız dərsliklər latın əlifbası ilə çap olunub uşaqlara verildi.

Bir sözlə, oxuculuq səviyyəsinin aşağı olmasının səbəbləri çoxdur. Səbəblər arasında maddi məsələ, dövlət siyasəti, həmçinin bu cür ənənələrdən gələn bəzi məqamlar da var.

Fuad Babayev: Biz əski əlifba, sonra latın, daha sonra kiril, sonra yenə də latın əlifbasına keçmişik və təəssüf ki, nəsillər arasında rabitə itib.

Hazırladı: Mehman İbrahimov, 1905.az

Söhbət 3 fevral 2023-cü ildə baş tutub