Erməni diasporası – Azərbaycandan baxıldıqda daha güclü olduğu müzakirə edilən, ermənilərin ölkə xaricində belə bir-birinin tərəflərini və haqlarını daha yaxşı qoruduğu və hər zaman bizdə olmadığı ilə bağlı heyifsilənilən bir mövzudur. Ermənistan hətta Diaspora Nazirliyi də qurmaq ehtiyacını özündə hiss etmiş bir dövlətdir və bu fakt özü belə diasporanın Ermənistan Respublikası üçün önəmini göstərir. Azərbaycanda dövləti olan bir millətin diasporası sonradan qurulduğundan bizim diaspora qurumları daha çox dövlətə bağlıdır. Ermənilərdə isə diaspora dövlətdən daha öncələrdən var olduğundan hələ də dövləti olmayan diasporaların xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir və erməni kimliyini diasporada itirməmək üçün çalışır. Erməni diasporası haqqında danışmamışdan əvvəl erməni kimliyini təşkil edən ünsürləri bilməli və bunun diasporada necə təzahür etdiyini anlamaq lazımdır. Sonra isə başa düşmək lazımdır ki, bizdən fərqli olaraq ermənilərdə bir azərbaycanlı kimi yox, Ermənistan ermənisi və diaspora ermənisi kimliyi kimi iki fərqli erməni kimliyi vardır.

1919-cu ildə Cənubi Qafqaza, o cümlədən Qarabağ və Zəngəzura səfər edən ingilis hərbi jurnalisti Skotland-Liddell yazırdı: “Ermənilər ona görə bədbəxtdirlər ki, orada Daşnaksütyun partiyası hakimiyyətdədir.

Hazırda Ermənistan Respublikasının yerləşdiyi ərazi yaxın keçmişdə – XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığının torpaqları idi.

XIX əsrin əvvəlində baş vermiş Rusiya işğallarına qədər İrəvan xanlığı əhalisinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. Qeyd etmək lazımdır ki, erməni katolikosluğu mərkəzinin 1441-ci ildə İrəvan (Çuxursəd) bölgəsinə köçürülməsinə qədər burada ermənilərə məxsus heç bir kənd və yaxud torpaq sahəsi olmayıb.

Xaçatur Abovyan, müasir erməni ədəbiyyatının banisi, yazıçı, pedaqoq: “Bizim xalq danışıq dilində nəinki azərbaycanca ancaq ayrı-ayrı sözləri, eləcə də bütöv cümlələri işlədir”. (Х.Абовян, Полное собрание соч., V том, Ереван, Изд. АН Арм. 1950, на армянском языке).

Tarixi qədimlik təsəvvürünə görə, ermənilərin Böyük Ermənistan hesab edilən həqiqi vətəni Rusiya hüdudlarından kənarda, daha doğrusu Kiçik Asiyada yerləşir. Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərə gəlincə, onların bir hissəsi aborigen olub, xristian dinini qoruyub saxlayan qədim albanların nəslindəndir. Bir hissəsi təqib və hücumlardan qurtarmaq üçün Azərbaycan torpaqlarında sığınacaq tapan İran və Türkiyə qaçqınlarıdır.
B.İşxanyan. «Qafqaz xalqları», Petroqrad. 1916-cı il, səh 18.