Tarix üzrə elmlər doktoru Zabil Bayramlı və tarix üzrə fəlsəfə doktoru Lalə Əliyeva ilə İslam dininin etnik kimliyə təsiri mövzusunda söhbət etdik.

 

 

 

 

Fuad Babayev: İslam dininin etnik kimliyə təsirindəın danışaq. Bu nə dərəcədə aktualdır?

 

 

 

 

 

 

Lalə Əliyeva: İlk növbədə bu təsirin nə dərəcədə aktual olduğunu açıqlamaq lazımdır. Müasir dövrdə heç bir din etnik kimliyi dəyişmir. Bu, tarixi perspektivdə olan məsələdir. Amma hazırda din yalnız etnik deyil, milli, gender və s. kimliyə də təsir edir. Dinin özü də bir kimlikdir.

Insanın müxtəlif identikliyi var. Nəyə görə kimlikdən çox identiklik ifadəsinin tərəfdarıyam? Ona görə ki, identiklik – özünü müəyyən etmək, təqdim etmək, özünü kim bilmək, mən kiməm anlayışından daha genişdir. Bu həm də o deməkdir ki, başqa insanlar məni “kim” olaraq görür. Məsələn, gender kimliyində: desəm ki, Azərbaycan qadınıyam, o zaman müəyyən assosiasiyanız olacaq, çünki gender kimliyinin ölkəmizdə müəyyən bir standartları var. Desəm ki, Amerika qadınıyam, ABŞ-dan gəlmişəm, təsəvvürünüzdə dərhal şablon Amerika xanımı formalaşacaq. Bunlar identiklikdir.

 

Fuad Babayev: Amma bunlar hamısı “mən qadınam” tərifinin tərkib hissələridir.

 

Lalə Əliyeva: Təsəvvür edək ki, bu bir problemdir və onun içində də hər bir xalq və dini mənsubiyyəti olan qadın üçün determinləşmiş şablonlar var. Ona görə də özü bir kimlik olduğu halda, dinin kimliklərə necə təsir edə bilməsindən danışırıq.

 

Fuad Babayev: Siz bu mövzunun aktual olduğunu qəbul edirsiniz?

 

Lalə Əliyeva: Tarixi baxımdan böyük aktuallığı var. Amma dinin kimliyə, identikliyə təsirini daha geniş götürsək, həm tarixi, həm də müasir perspektivdə bu mövzu həmişə aktualdır.

 

Fuad Babayev: Zabil müəllim, bu mövzunun aktual olduğunu Siz də qəbul edirsiniz?

 

Zabil Bayramlı: Lalə xanımla fikrimiz təxminən üst-üstə düşür. Amma din müəyyən zaman və məkan daxilində daha çox etnik kimliyə təsir göstərir. Məsələn, günümüzdə din etnik kimliyə o qədər də təsir göstərmir, amma xalqların tarixində elə dövr var ki, bu təsir çox olub. İslamın ilk dövrünə nəzər salaq. O dövrdə bir neçə istiqamətdə təsirlər olurdu. Ancaq bir istiqamətdə din müəyyən bir xalqın etnik kimliyinə çox müsbət təsirini göstərmişdi. Sözsüz ki, Məhəmməd peyğəmbərdən sonra, istər Rəşidi xəlifələri, istər də Əməvilər dövründə ərəb ordularının Çin sərhədinə qədər böyük bir coğrafi məkanda təkbaşına İslam dinini yaymağı mümkün deyildi. Bunun üçün müttəfiq lazım idi və Əməvilər dövründə türklər ilə müttəfiqlik qurdular. Məsələn, Mərkəzi Asiyada Talas meydan savaşında (751-ci il – red.) ərəblər uduzurdu. Lakin İslamı qəbul etməmiş qarluklar ərəblərə hərbi yardım göstərdi və Xilafət artıq türkün hərbi-siyasi qüvvəsini dərk etdi. Bundan sonra o, türklərdən ordu yaratdı. Islamın yayılmasında bu ordunun çox böyük rolu oldu. Ona görə də hakimiyyəti altında olan bütün xalqlarla müqayisədə türklərə Xilafətin münasibəti fərqli idi. Doğrudur, Xilafətdə Məvali məsələsi (məvali – ərəb olmayan müsəlmanlara verilən ümumi ad – red.), Əbü Müslim hərəkatı, hüquq bərabərliyi uğrunda mübarizə və s. var idi. Ancaq ona qədər də türklərə böyük imtiyazlar verilmişdi. O cümlədən, bu, Azərbaycanda da özünü göstərməkdə idi. Məsələn, digər canişinliklər ilə müqayisədə, Mərkəzi Asiya, Xorasan, Azərbaycan canişinliklərində hüquq və səlahiyyətlər tamam fərqli idi. Sözsüz ki, Xilafət öz siyasəti ilə türklərin etnik kimliyinə ciddi təsir etdi. İslam amili isə onların etnik kimliyini qoruyub saxladı.

X əsrdə oğuzlar bu dini qəbul edəndə, türkman deyilən bir el tarix səhnəsinə gəldi. Əslində, türkmanlar oğuzların varisidir. Bunu tarixşünaslıqda belə izah edirlər: “türki-iman, tərki-iman”. Digər səbəblər də, yəni ərəb-türk yaxınlığının uyğun cəhətləri var idi. Hər halda İslamı qəbul etməsinə və onun yayılmasında ərəblərlə müttəfiq olmasına görə din türklərin etnik kimliyini qoruyub saxlamasına müsbət təsir göstərdi.

 

Təmkin Məmmədli: Azərbaycanda 2016-cı ildə Konstitusiyada dəyişikliklər məqsədilə keçirilən referendumda “milliyyət” və “milli” sözü “etnik kimlik”, “mənsubiyyət” ilə əvəz olundu. Etnik kimlik ilə milliyyət arasında fərq nədədir?  

 

Lalə Əliyeva: Ölkəmiz etnik kimlik baxımından çox rəngarəngdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını oxuyan kimi orada “Azərbaycan xalqı kimdir” sualına cavab tapmaq olar. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını, Bayrağını, Himnini qəbul edən ölkəmizin hər bir vətəndaşı Azərbaycan xalqının, milliyyətinin nümayəndəsidir. Və bu, ən müasir öndə olan konseptdir. Yəni burada nə dini, nə etnik, nə də irqi ayrı-seçkilik qoymursan. Amma etnik kimlik məsələsinə gəldikdə, ölkəmizin əhalisi polietnik tərkiblidir. Azərbaycan multikultural ölkədir. Yəni etnik, dini rəngarəngliyi ölkəmizin siması kimi qəbul etmişik. Multikulturalizm çoxmədəniyyətlilik deməkdir.

Ölkəmin Konstitusiyasını, Bayrağını, Himnini ürəkdən qəbul edən insanı etnik kimliyindən asılı olmayaraq özümdən sayıram. Biz, müxtəlif millətlərdən olan insanlarla ünsiyyətdə oluruq. Mənə də həmişə maraqlı olub ki, bu insanlar bilinçaltında özlərini haralı və kim hesab edir. Görmüşəm ki, çox adam etnik kimliyindən asılı olmayaraq özünü azərbaycanlı hesab edir. Və bu adam mənim üçün millətimin nümayəndəsidir. Həmçinin, ölkəmizdə doğulan hər bir kəsin Azərbaycan vətəndaşlığı alması da ən proqressiv məsələdir. Məsələn, Gürcüstanda belə deyil.

Digər məsələ, Azərbaycan nəinki etnik baxımdan, həm də dini baxımdan rəngarəngdir. Bunu da nəzərə almaq lazımdır. Ölkəmizdə müsəlmanların müəyyən əksəriyyəti şiə olsa da, sünni kimliyi də var. Həmçinin ölkəmizdə xristianlar, yəhudilər də yaşayır. Azərbaycan həqiqətən də multikulturaldır və bu, onun nailiyyətidir.

 

Təmkin Məmmədli: Yəhudilərdə, yaxud ermənilərdə olduğu kimi, azərbaycanlılarda dini kimlik etnik kimliyə o qədər də təsir göstərməyib. Səbəbini nə ilə izah etmək olar?

 

 

 

Lalə Əliyeva: Erməni Qriqoryan Kilsəsi ermənilərin identikliyində mühüm rol oynayan faktor olub. Yəhudilərdə də din faktoru güclü rol oynayıb. Amma XXI əsrdə insan ateist də ola bilər, yaxud azərbaycanlı Xristianlığı da qəbul edə bilər. Bu onun etnik kimliyinə təsir etmir. Mənə görə, etnik kimlik – mənşə, ata-baba, kökdür. Insan milliyyətini necə dəyişə bilər. Məsələn, ABŞ vətəndaşı olursunuzsa, milliyyətiniz amerikalıdır, Fransa vətəndaşısınızsa, fransızsınız. Lakin etnik kimliyinizi – ata-babanı dəyişmək olmur.

 

Zabil Bayramlı: Millətlərin yaranması ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr var. Tutaq ki, bir adam Peterburqda, yaxud Bakıda anadan olur, amma rus təhsili alır, rus təfəkkürü, düşüncəsi ilə böyüyürsə, özünü rus millətinin nümayəndəsi hesab edə bilər.

 

Lalə Əliyeva: Amma onun etnik kimliyi tatardırsa, nə olur olsun, tatar olaraq da qalacaq.

 

Zabil Bayramlı: Qriqoryanlıq da, İudaizm də tamam başqa dinlərdir. İslam və Xristian dünyasından fərqli olaraq onlarda millət, din tamamilə ayrıdır. Azərbaycan tarixən yekcins ölkə olmayıb, bu gün də yekcins deyil. Ancaq bu xalqları eyni vətəndaşlıq birləşdirir. Dövlətimizin siyasəti də elədir ki, bütün azsaylı xalqların varlıqları qorunub saxlanılır. Bu azlıqlar da elmin, mədəniyyətin, dövlətçiliyimizin yaranmasında çoxluqla bir yerdə iştirak edir. Bu, vətəndaşlıq deməkdir. Ilk dəfə “Əkinçi”qəzetində belə bir ifadə işlədilib: “Türk milləti”. Amma bu türk milləti öz coğrafi məkanında digər millətlərin hüquq və səlahiyyətlərini heç zaman məhdudlaşdırmayıb, hamı bərabər hüquqla yaşayıb. Çünki talış, ləzgi və başqaları da bu ölkənin vətəndaşıdırlar. Azərbaycanın tarixən qorunmasında, eyni zamanda, inkişafında, mədəniyyətinin, dövlətçiliyinin yaranmasında da onların böyük xidmətləri var.

Kimlik məsələsinə gəldikdə isə, “sən kimsən” ilə “sənin millətin nədir” sualları təxminən eyni mənanı ifadə edir.

 

Lalə Əliyeva: XX əsrin əvvəllərində bizim dühaların dedikləri etnik millətçilikdir. Amma XXI əsrin əvvəllərində, yüz il sonra isə mənim nəzərdə tutduğum vətəndaş millətçiliyidir.

 

Təmkin Məmmədli: Yəni Cümhuriyyət qurucuları dini kimliyi qəbul etmirdilər?

 

Lalə Əliyeva: Siz yüz il ərzində ictimai fikirdə baş verən dəyişikliyi bunda görürsünüz. Yəni Zabil müəllim etnik millətçilik, mən isə vətəndaş millətçiliyi tərəfdarı kimi danışıram.

 

Fuad Babayev: Məncə, Zabil müəllim hələ ki, faktları vurğulayır.

 

Zabil Bayramlı: Məsələn, Osmanlı nəzəriyyəsi olub. Guya Osmanlı deyə bir millət yaranmalı idi. Müxtəlif müharibə və savaşlardan sonra türk millətçiliyinə qayıtdılar. Bizdə də Azərbaycançılıq inkişaf edə bilər, ancaq vətəndaşlıq istiqamətində. Ancaq bu, etnik kimliyi məhdudlaşdıra bilməz.

 

Lalə Əliyeva: Biz Sizinlə eyni fikri ifadə edirik, amma müxtəlif tərəfdən yanaşırıq.

 

Təmkin Məmmədli: “Azəri” məfhumuna necə baxırsınız?

 

Lalə Əliyeva: Azərbaycan xalqının soy-kökünü, etnogenezini araşdıran biri olaraq buna yaxşı baxmıram. Bizi tamamilə başqa istiqamətə aparan, mənasız araşdırma aparmağa başımızı qatan bir məfhumdur. Türkiyə dərsliklərini açsanız, orada Türk xalqının etnogenezi deyilən mövzu tapmazsınız. Əslində bizə bunu ruslar gətirib. Amerikalı təəccüblənir ki, azərbaycanlılar nə qədər etnogenezlə məşğul olurlar. Onu deyə bilərəm ki, indiyə qədər gəlib çatmış dil-yazı nümunələri əsasında demək olur ki, azərilər İran dilli bir qrupdur.

 

Təmkin Məmmədli: Yəni bunlar İran ərazisində yaşamış bir xalqdır.

 

Lalə Əliyeva: Onlar Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşayıblar. XIV əsrə qədər Təbriz əhalisinin müəyyən bir qrupu azəri dilində danışıb. Daha sonra assimilyasiyaya uğrayıblar. Mən “midiyalıların azərilər olub, sonradan türkləşib və Azərbaycan xalqını yaratması” fikri ilə razı deyiləm. Azərilər müasir Azərbaycan xalqının çox yox, bəlkə də 1-2 faizinin əcdadı ola bilər. Əgər əhalinin təşəkkülündə 50-70 faiz rol oynasaydılar, deyərdim ki, azərilərin törəməsiyik.

 

Təmkin Məmmədli: Mən onu demək istəyirdim ki, “azərbaycanlı” sözünü “azəri” məfhumu ilə əvəz etməkdə bir qəbahət var?

 

Lalə Əliyeva: Mən bunu qəbahət hesab etmirəm. Nəyə görə? Xarici ölkədə məndən ölkəmin adını soruşanda, kimliyimi ifadə edəndə, “Azerbaijan”, “Azerbaijcani” sözləri onlara bir az çətin gəlir. Mənim üçün də, onlar üçün də “Azeri” kəlməsi daha asan olur. Bəs nəyə görə bizi bu adla tanıyırlar? Türkiyəli tədqiqatçılar haqqımızda yazanda bizi və dilimizi azəri adlandırır. Amerikada yaşayan iranlı tədqiqatçılar bizə azəri deyir. Doğrudur, ermənilər bizə türk deyir, amma erməni tədqiqatçıları də xaricə çıxan əsərlərində bizi azəri adlandırırlar. Amma xarici tədqiqatçılar da indi yavaş-yavaş bizim reaksiyamızı öyrənirlər. Lakin etiraf edim ki, buna reaksiyam normaldır.

 

Zabil Bayramlı: N.V.Arutyunyan Urartu yazılarını rus dilinə tərcümə edib. Onun kitabında (“Корпус урартских клинообразных надписей”. 2001-ci ildə nəşr edilib – red.) Urartunun tərkibində Az ölkəsi var. Həmin Az ölkəsi indiki Ermənistan Respublikası ərazisinə düşür. Bununla da onlar çalışırlar ki, “Az” kəlməsini öz etnik kimlikləri ilə əlaqələndirsinlər. Orxan-Yenisey abidələrində də “Az” adına rast gəlirik. Amma bu abidədə deyilir ki, Az tutuqdur, yəni mənim xalqım deyil. Rəhmətlik Mirəli Seyidov da ölkəmizin adını azlarla bağlayıb; Az-ər-baycan, yəni Az kişilərin yaşadığı ölkə versiyasını irəli sürüb.

 

Təmkin Məmmədli: Yaxud Oljas Süleymanovun “Az-ya” əsəri.

 

Zabil Bayramlı: Azəri məsələsi XIX əsrdə tariximizə, etnik kimliyimizə müdaxilə etmək üçün siyasi məqsədlərlə daxil edilib. Məlumdur ki, bir xalqı məhv etmək üçün onun etnik kimliyini və dilini əlindən almaq lazımdır. Etnik kimliyini və dilini əlindən alanda, o artıq sahibsiz bir millətə çevrilir və müəyyən tarixi proseslərin gedişində assimilyasiyası həyata keçirilir. Ilk dəfə azəri kəlməsini Mirzə Kazım bəy öz əsərində istifadə edib. Daha sonra İranda Seyid Əhməd Kəsrəvi bu kəlmədən istifadə edib. Kəsrəvi “Azəri ya zəbani-bastani Azərbaygan”əsərini yazıb.

Hal-hazırda, Lalə xanım da qeyd etdi, Cənubi Azərbaycanda bir neçə kənddə azərilər yaşayır. Onlar qədim pəhləvi, sasani dilində danışırlar və etnik kimlikləri də pəhləvilərə, sasanilərə bağlıdır, türklərlə heç bir tarixi bağlılıqları yoxdur. Aydın məsələdir ki, Kəsrəvi də şah rejiminin göstərişi ilə həmin ideyanı inkişaf etdirib ki, Cənubi Azərbaycanın etnik varlığını silsin, assimilyasiya etsin.

Təbrizdə azəricə danışmaq məsələsinə gəldikdə isə, məsələyə mənbələrlə yanaşmaq lazımdır. Məsələn, ibn Bətutə (1304-1377 / ərəb səyyah və taciri – red.) böyük səyyah olub. O, Təbriz haqqında yazır ki, mən Təbrizdə, xüsusilə bazarlarda ağbəniz, bəstəboy türk qadınları ilə qarşılaşırdım. Bu qadınlar türk dilindən başqa bir dildə danışmadıqlarına görə yanlarında qulamlarını gəzdirirdilər ki, onlar da bir çox dilləri bilirdilər. Amma Təbriz şəhərində Azəri məhəlləsinin olması mümkün idi. Məsələn, Kazanda erməni koloniyası olub. Hətta buradakı erməni kilsəsinin dağıntısı günümüzə kimi gəlib çıxıb. Yaxud, İstanbulda Venesiya koloniyasının olması da həqiqətdir. Amma koloniyanın dilini götürüb böyük bir coğrafi məkanda yaşayan əhalinin dili kimi fikir yürütmək olmaz.

Rəhmətlik Süleyman Əliyarlının Azərbaycan tarixinin bütün dövrlər üzrə konsepsiyası var. O yazır ki, Əməvilər dövründə Üveyd ibn Şəriyyə əl-Curhumi xəlifə I Müaviyənin şimal ölkələri üzrə canişini idi. Müaviyə ondan Azərbaycan haqqında soruşanda, Üveyd cavab verdi ki, Azərbaycan qədimdən türklərin yaşadığı ölkədir. Türklər ora toplaşmış, qarışmış və təkmilləşmişlər. Demək istəmirəm ki, VII əsrdə türk xalqı azərbaycanlı idi. Xalqın zənginləşməsi tarixən gedir. Proses bəlkə bu gün də davam edir. Ancaq 7-ci yüzillikdə belə bir xalq ortaya çıxanda türk kimi çıxmışdı.

 

Lalə Əliyeva: Əslində Müaviyə ilə Üveydin dialoqu barədə ilk dəfə rəhmətlik Ziya Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” kitabında məlumat verib. Mən məxsusi olaraq araşdırmışam, amma bu mənbəni tapa bilməmişəm.

 

Zabil Bayramlı: Üveyd ibn Şəriyyənin həmin mükamiləsi “Kitab ət-Tican fi muluki Himyər” (“Himyər hökmdarları haqqında taclar kitabı”) kitabındadır.

 

Lalə Əliyeva: Ziya Bünyadovun dediyi mənbələri axtarmışam, heç nə tapmamışam. Daha sonra S.Əliyarlı da “Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar” kitabına da belə bir əsərin olduğunu və belə bir sözün deyildiyini daxil edib. Məsələ onda deyil. Mənbə var, ya yox, fərqi yoxdur. Azərbaycan xalqı bütöv bir xalq olaraq türk və müsəlman xalqı kimi meydana çıxıb. Bu, faktdır. O zaman müxtəlif etnik kimliklər var idi. Bunların bir-biri ilə ünsiyyət qurması üçün də ümummilli bir dil formalaşmalı idi. Bu da Azərbaycan türkcəsi, yaxud Azərbaycan dili oldu. Bu dil bölgədə ümumişlək ünsiyyət vasitəsi idi və bu xalq yarandı. Mən türkləşmə olub, ya olmayıb, o barədə deyil, reallıqdan danışmaq istəyirəm.

 

Zabil Bayramlı: Lalə xanım, türkləşmək başqa şeydir, türk olmaq başqa şey. Türk niyə türkləşsin ki?

 

Lalə Əliyeva: Türk olmayıb özünə türk deyən adamları çox gördüyümə görə, düşünürəm ki, türkləşmə də olub. Tutaq ki, tanıyıram, insan türk deyil, amma özünü türk hesab edir. Amma fakt odur ki, Azərbaycan dili ümumi bir dil kimi ortaya çıxıb. Məsələn, mənə maraqlı olduğu üçün həmişə fikir verirdim ki, xınalıqlı ilə ləzgi hansı dildə danışır.

Bizim milli kimliyimizin simvolları var. Onlardan biri də Səfəvilərdir. Azərbaycan xalqı özünü Səfəvilərin varisi hesab edir. Bu imperiyanı biz yaratmışıq. İmperiyanı yaradan Qızılbaşlar əcdadımızdır. Doğrudur, deyirlər ki, onların hamısı türk idi. Ola bilər, 99 faiz türk olub, amma 1 faizi türk deyildi. Çünki içində şiə talışlar, kürdlər və digərləri də var idi. Nəyə görə bütün dünya deyir ki, Səfəvilər fars dövlətidir, amma biz Azərbaycan dövlətidir deyirik? Çünki bu dövləti biz yaratmışıq.

 

Zabil Bayramlı: XIV-XV əsrə qədər Dağıstanda, Azərbaycanın şimal bölgələrində İslam dini yayılmamışdı. Maraqlıdır ki, din orada yayılanda, xalqların etnik kimliyinə toxunmadı. Avar elə avar, çeçen də çeçen adı ilə İslamı qəbul etdi. İslamı Səfəvilərin babaları yaydığına görə, Şimali Qafqaz xalqlarının, əsasən də Dağıstanın münasibəti fərqli olub.

Səfəvilər dövləti türk dövləti idi, amma bu dövlətin ictimai-siyasi həyatında onun hakimiyyəti altında olan bütün xalqların böyük hüquq və imtiyazları olub. Qeyri millətlərdən başqa ölkələrə diplomatik danışıqlara heç zaman elçi göndərilmirdi. Yalnız türk hərbi-feodal aristokratiyasının nümayəndəsi elçi ola bilərdi. Amma talışlardan da elçi göndərilirdi.

Təzə-təzə tarix səhnəsinə çıxdıqda, Səfəvi dövlətinin döyüş meydanında əldə etdiyi qələbələr onu tanıtmaq, təsdiq etdirmək üçün kifayət etməzdi. Dini-ideoloji məsələ də lazım idi ki, dövlətin legitimliyini artırsın. Şiəliyin qabarıq şəkildə tarix səhnəsinə çıxması da bununla bağlıdır. Çünki Osmanlı dövləti özünü Oğuz xaqana, Səlcuqlara bağlayırdı. Yəni Oğuzun 24 boyundan biri olan Qayı nəsli artıq qanuni hökmdardır. Mərkəzi Asiyada Şeybanilər isə özlərini Çingiz nəsli ilə bağlayırdılar. Hətta Məhəmməd Şeybək Cucinin oğlu idi. Bəzən deyirlər ki, Teymur türk deyil. Teymur əgər Çingizin nəslindən olsa idi, qanuni hökmdar səlahiyyətinə malik olardı və əmir deyil sultan titulu qəbul edərdi. Amma hüquqi əsas olsun deyə Çingizilərdən qız aldı. Yaxud Zahirəddin Məhəmməd Babur ibn Ömər Əmir Teymurun nəslindən idi və özünü Çingizilərlə bağlayırdı. Yəni bütün bunlar o deməkdir ki, hökmdarlar hüquqi cəhətdən hakimiyyətlərini əsaslandırırdılar. Məsələn, Məhəmməd Şeybək kimi tanınan Şahbəxt xan İsmayıla məktubunda göstərir ki, tərəkəmə Ağqoyunlular ilə qohumluğuna heç də güvənmə. Sən ata-babadan şah nəsli deyilsən, amma mən şah nəsliyəm.

İslamda ilahi şahlıq deyilən bir məsələ var. Hakimiyyətin mənbəyi Allahdır. Allahın Yer Üzündə elçisi həzrət Məhəmməddir. Ondan sonra isə vilayət doktrinasına görə, Peyğəmbərin varisləri – 12 imam ardıcıl olaraq hakimiyyətdə olmalıdır. Yəni 12-ci imam tarix səhnəsində olmadığına görə, müştəhid – təmiz, pak din xadimi onu əvəz edə bilərdi. Səfəvilər də bu yolla hakimiyyətin legitimliyini təsdiq etdilər.

 

Lalə Əliyeva: Hakimiyyətlərini qanuniləşdirmək üçün Osmanlılar Qayı nəslindən, Səfəvilər də Peyğəmbər nəslindən olduğunu deyirdilər ki, bu da artıq siyasətdir. Dinin böyük rolu burada özünü göstərir.

 

Təmkin Məmmədli: İslam dininin etnik kimliyə təsirinin neqativ cəhətini nədə görürsünüz?

 

Lalə Əliyeva: XX əsrin əvvəllərinə qədər İslam dini xalqımıza o dərəcədə təsir etmişdi ki, müsəlman kəlməsini etnik kimlik kimi istifadə edirdi.

 

Fuad Babayev: Bəli, məsələn, erməni-müsəlman davası deyimi var.

 

Lalə Əliyeva: XX əsrin əvvəllərində ziyalılarımız xalqı başa salmağa başladı ki, sən türksən.

 

Zabil Bayramlı: Əlimizdə mənbələrin avtoqraf nüsxəsi yoxdur. Səfəvi dövlətinin adı bəzi avtoqraf nüsxələrdə “Dövləti Qızılbaş”, yaxud “Dövləti Səfəviyyə” gedir. Amma bu elmi-tənqidi mətni Tehranda hazırlayanda, “İran dövləti” yazıblar. Və bunu da heç kəs o qədər də ciddi səhv kimi qəbul etmir. Bizə də adətən avtoqraf nüsxələr gəlmədiyindən, mənbələr gəldikdə, ondan istifadə edirik. Və heç kəs bu avtoqraf nüsxələri üzə çıxartmır. Məsələn, Peterburqa nə qədər mənbələr aparılıb. Farux Sumer haqlı olaraq yazır ki, mənbələrdə bu cür yazılmır, coğrafi adlar işlənmir. Sadəcə yazılır: “Dövləti Qızılbaş”.

 

Fuad Babayev: Vaxtilə belə bir ifadə meydana çıxmışdı: İslam inqilabının eksportu. Bu məsələ o zamanlar çox ciddi şəkildə müzakirə olunurdu. Və regiona İslam dünyasında yaranan müxtəlif ideyaların, cərəyanların ixracı bir an belə dayanmır. Bunlar bizim etnik kimliyimizə hansı təsir göstərə bilər?

 

Lalə Əliyeva: Azərbaycan dövlətinə təsir etmək üçün əhalinin müəyyən kütləsinə təsir etməlisən. Bunun da müxtəlif təsir alətləri var. Tutaq ki, türkçülük, müsəlmançılıq, yaxud liberal dəyərlər kimi ideyaları yayırlar.

 

Zabil Bayramlı: Bunların etnik kimliyə ciddi təsiri yoxdur. Bu təsir yalnız siyasi, dini dünyagörüşümüzə və düşüncələrimizə ola bilər. Yəni bununla cəmiyyətimizi parçalaya bilərlər. Hazırda orta məktəblərdə dinin tədrisi məsələsi aktualdır. Məktəblərdə din şagirdlərə düzgün şəkildə çatdırılmalıdır, maarifləndirmə getməlidir ki, başqa təriqətlər, yad elementlər cəmiyyətimizə daxil olmasın, siyasi, dini düşüncələrimizə təsir etməsin.

 

Lalə Əliyeva: Müəyyən adamlar burada təsirə düşə, kimlərsə maddi cəhətdən maraqlı ola bilərlər və s. Ancaq nə İran İslam Respublikasından, nə də digər ölkələrdən Azərbaycana nə isə eksport etmək alınmayacaq. Nə yaxşı ki, ölkəmizdə sünni və şiə, türk və qeyri-türk var.

 

Zabil Bayramlı: Ölkəmizə elə bir milli birlik lazımdır ki, ləzginin, avarın və digər xalqların kimliyinə xələl gəlməsin. Bu birlik tarixən həmişə olubdur.

 

Fuad Babayev: Bəs dünyada vəziyyət necədir? Hazırda dinin etnik kimliyə təsir göstərə bildiyi hansısa bir ölkə var?

 

Lalə Əliyeva: Bu, yalnız orta əsrlərdə mümkün idi. Məsələn, 1555-ci il Ausburq müqaviləsi imzalandı. Və bu müqaviləyə görə, Cənubi Almaniya katolik, Şimali Almaniya isə protestant oldu. Nəticədə, iki Alman dövləti yarandı: biri müasir lüteran Almaniya, o biri katolik Avstriya. Avstriyadakılar dönüb oldular avstriyalı. Din artıq Avstriyada yeni kimlik formalaşdırıb. Halbuki, hər iki ölkədə almanlar yaşayır.

Etnik kimliyimizə İslam dininin necə təsir etməsinin ən bariz nümunəsini əvvəl qeyd etdik: XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlıdan soruşanda ki, sən kimsən, cavab verirdi ki, müsəlman. Mənim nənəm özünə müsəlman deyirdi və öz etnik kimliyini bu cür ifadə edirdi. Maraqlıdır ki, Azərbaycanda İslamın şiə qolunun İrandakı qədər mövqeyi yoxdur. Nəyə görə Şiəlik İranda siyasiləşdi, Azərbaycanda isə alınmadı? Səfəvi və Əfşar dövlətlərindən sonra, Qacarların hakimiyyəti dövründə sufi dərvişləri öz nüfuzlarını tamamilə itirmişdilər və qırğına da məruz qalmışdılar. Bizdə mərceyi-təqlid (şəriət hökmlərində savadlı, dünyagörüşlü olan alimin /müctəhidin/ sözünə, fitvasına əməl etmək – red.) ifadəsi yoxdur. Çünki XIX əsrdə Rusiya Azərbaycanın şimalını işğal edəndən sonra Cənubda başqa, Şimalda başqa proseslər getdi. O dövrdə Iranda şiə müctəhidlərinin çoxu qırılır, yerdə qalanlar isə özlərinə mərceyi-təqlid axtarmağa başlayır. Biət etdikləri şəxsləri “ayətullah”, “Allahın gözü” adlandırmağa və ardınca getməyə başlayırlar. Ayətullah institutu Qacarların dövründə meydana çıxıb. Bizdə isə yoxdur.

 

Zabil Bayramlı: İslam cəmiyyətində etnik kimliklər artıq formalaşıb.

 

Hazırladı: Mehman İbrahimov, 1905.az