Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu (Aİİ) və Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzi (www.aliyevheritage.org) tərəfindən Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının www.1905.az portalının bazasında keçirilən diskussiyalar silsiləsində bu dəfə “Dini radikalizmin səbəbləri və doğurduğu nəticələr” mövzusu müzakirə olunub.

Birinci söhbət

İkinci söhbət

Üçüncü söhbət

Dördüncü söhbət

Beşinci söhbət

 

 

 

 

Diskussiyada Aİİ-nin prorektoru, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Şirinov, Aİİ-nin müəllimi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Anar Qafarov, politoloq İlqar Vəlizadə, “Etnoqlobus” Beynəlxalq İnformasiya və Analitik Mərkəzinin direktoru tədqiqatçı Gülnarə İnanc iştirak edirdi.

 

Fuad Babayev: Dini radikalizm dedikdə daha çox İslam hədəfə gəlir. Niyə görə  bu belədir? Yəni bu obyektiv zərurətdən doğur, yoxsa belə demək mümkünsə, konspirologiyanın düsturlarına, qaydalarına əsasən məqsədli şəkildə dünya kütləvi informasiya vasitələri bu obrazı formalaşdırıblar? Buyurun, söz sizlərindir, biz sizi məmnuniyyətlə dinləyəcəyik.

 

İlqar Vəlizadə: Ümumiyyətlə, İslam radikalizmi, İslam ekstremizmi termini özü-özlüyündə Qərb ədəbiyyatında, Qərb mediasında yaranıb və yayılmağa başlayıb.

 

 

 

 

 

 

 

 

Fuad Babayev: Yəni translyasiya olunub, ötürülüb.

 

İlqar Vəlizadə:  Bəli. Əslində bu təzahürdə bir həqiqət də var. Çünki iş orasındadır ki, doğrudan da son onilliklərdə, daha doğrusu,  yetmişinci  illərdən, hətta bir qədər ondan öncəki dövrlərdən dini radikalizm Şərqdə mövcud idi. Müxtəlif cərəyanlar radikal hesab edilirdi. Ənənəvi cərəyanlar var idi, radikal cərəyanlar da meydana gəlirdi. Şərqdə daxili disskusda bu məfhum var idi. Artıq XX əsrin 70-ci illərində dini radikalizm, müsəlman radikalizmi transformasiyaya uğradı və siyasi məqsədlərdə daha çox istifadə olunmağa başladı. Əvvəllər ancaq daxili məqsədlər üçün istifadə olunurdusa, indi siyasi məsələlərdə də istifadə  olundu.

 

Fuad Babayev: Yəni artıq beynəlxalq, dövlətlərarası müstəviyə keçdi?

 

İlqar Vəlizadə: Bəli, beləcə bu vasitə dünya siyasətində müəyyən rol oynamağa başladı. İndi isə 1990-cı illərin sonundan başlayaraq 2000-ci illlərədək bu vasitə sərbəst alət kimi çıxış etməyə başlayıb və bundan tez-tez istifadə edirlər. Çox maraqlıdır ki, biz müsəlman radikalizmindən danışırıq, amma ondan alət kimi daha çox Qərb aləmi istifadə edir.  Qərb bu vasitədən ideoloji alət kimi yararlanır. Baxın, bu saat dünyada əsas silah istehsalçıları, silah satıcıları məhz Qərb ölkələridir, hər halda müsəlman ölkələri deyil.

 

Fuad Babayev: Müsəlman ölkələri silahın alıcılarıdır. Özü də intizamlı və pullu alıcıları.

 

İlqar Vəlizadə: Və bu silahlar müxtəlif vasitəçilərin yardımı ilə həmin o terrorçu qruplaşmalara ötürülür. Bu pərakəndə şəkildə deyil, yaxşı təşkil olunmuş prosesdir.  Başqa sözlə, müəyyən dərəcədə idarə olunan prosesdir. Kimlərəsə maraqlıdır ki, İslam radikalizmi adı altında fəaliyyət göstərən qrupları “qidalandırsınlar” ki, onlar öz mövcudluqlarını qoruyub saxlaya bilsinlər. Sonra isə böyük siyasi gedişlərdə onlardan istifadə edirlər. Yəni təxminən mənzərə belədir.

 

Fuad Babayev: Mən istərdim Gülnarə xanım, Siz bizə bir məsələni aydınlaşdırmaqda kömək edəsiniz. Mən keçmiş televiziya işçisi kimi deyə bilərəm ki, İŞİD/DAEŞ-in kütləvi qətl səhnələri çox yaxşı quruluşcu rejissor, quruluşcu operator, quruluşcu rəssam işi tələb edirdi, çəkilişlərdə çeşidli texnikalardan istifadə olunmaqla ərsəyə gələn səhnələr var idi orada. Eyni formada qolları qandallı insanların eyni formalı şəxslər tərəfindən sinxron edam edilməsi, yaxud İordaniya təyyarəçilərinin dəmir barmaqlıqlar içində yandırılması və s. özlüyündə bu layihə haqqında hansısa  fikirləri səsləndirməyə imkan verirmi? Bu İslam dünyasının “yaradıcılığı” idi, yoxsa orada başqa qatqılar var idi?

 

Gülnarə İnanc: Ümumiyyətlə, belə bir yazı oxumuşdum ki, həmin kadrlarda göstərilənlərin heç biri həqiqət deyil. Guya bunlar fələstinlililərin israillilər tərəfindən vəhşicəsinə qətl olunması prosesinin səhnələşdirilməsinə dair kadrlardır. Sizə maraqlı bir şey deyim ki, mən 1998-2002-ci illərdə Məshədovun Bakıdakı nümayəndəliyində işləmişəm. Çeçenistanda müharibədə olmuşam. Radikallığın içində olmuşam. Əgər biz birinci çeçen müharibəsini, Dudayevin dövrünü götürsək, hadisələr müəyyən maraqlara xidmət etsə də, milli mübarizə idi. 1998-2000-ci illərdə isə orada çox hadisələr baş verdi. Belə deyək, ən ağır dövr  idi, qatarlara basqınlar edilir, girovlar götürülür, jurnalistlər qaçırılır, oğurlanır, əvəzində pul alınırdı. Maraqlı odur ki, bu hadisələr şübhəli idi, doğrudanmı onları oğurlayırdılar. Demək istəyirəm ki, bu səhnələşdirmə prosesləri hər zaman olub. Hansısa tanınmış jurnalist girov götürülür, sonra ortaya Berezovski girir və artıq alver gedirdi.

 

Fuad Babayev: İŞİD-lə bağlı da həmin o ssenarini gördünüzmü?

 

Gülnarə İnanc:  Təbii ki. Ona görə müqayisə edirəm, yəni o zaman da hər şey eyni cür idi. Guya yaraqlılar kimisə girov götürürlər, əslində heç kim heç kəsi girov götürmür. Sonra onları xilas etməyə kimsə gəlir və onun üçün böyük məbləğdə pul verir və adamlar guya ki, xilas olunur. Məsələ ondadır ki, terror, döyüş əməliyyatları olan nəzarətsiz bir yerdə hökmən qaçalmalçılıq, insan və silah alveri də var. Yadımdadır, 2004-cü ildə İsraildə olanda Mossadın keçmiş rəhbəri jurnalistlərə müsahibə verirdi. Ondan soruşdum ki, Qarabağ ərazsisində narkotik, silah və insan alveri varmı. Dedi təcrübə göstərir ki, coğrafiyasından asılı olmayaraq harada qanundan kənar ərazilər varsa, hamısında bu cinayətlər baş verir.

 

Fuad Babayev: Boz ərazilərdə?

 

Gülnarə İnanc:  Bəli. Yəni o ərazilər idarə olunmur. İndi Rusiya ərazisinin cənubu o vəziyyətə düşüb. Faktiki olaraq Şimali Qafqaz ərazisində idarəetmə zəifdir.  Ölkə çox böyükdür, idarə etmək də çox çətinləşir. Son vaxtlar Çeçenistan və İnquşetiya arasındakı ərazi iddiaları, Kabarda-Balkardakı münaqişələr də bu üzdən baş verir.  Dövləti olmayıb heç zaman bu  xalqların, kiçik xanlıqları çıxmaq şərtilə və dövləti olmayan xalqların dövlət  eşqi və istəyi var.

 

Fuad Babayev: Çox minnətdaram Gülnarə xanım və mən istərdim səbəblərdən danışaq. Etiraz etməsəydiniz, Anar müəllim Siz danışardınız. Dini radikalizmi doğuran səbəblər hansılardır?

 

Anar  Qafarov:  Bu çox ciddi bir sualdır. Dini radikalizmi ortaya çıxaran səbəblər içərisində birincisi, siyasi amildir. Yəni dini radikalizm siyasətin bir vasitəsidir. Ancaq çox önəmli bir məqam var. Nə üçün bu radikalizm məhz dini zəmində ortaya çıxır? Tarixə baxdıqda etnik zəmində də radikal yanaşmalar olub. Amma bu çox tutmadı və məhz din sahəsində radikalizm daha uzunömürlüdür.  Bunun səbəbləri ilə bağlı mütəxəssislərin fərqli cavabları ola bilər. Mənə görə din təbiət  etibarı ilə açıq hökmlər ehtiva etdiyi qədər, bəzi cəhətləri ilə etiqad və inanc boyutu daşıdığı üçün çox qarışıq və anlaşılması bir o qədər də rahat olmayan, insanlar tərəfindən daha çox literal oxuna bilən bir sahədir. Literal olaraq oxunduğu zaman dinin hər hansı bir prinsipinin və hökmünün arxasındakı səbəbi, nəticəni görmədən sırf hərfi mənada dəyərləndirmə aparılır və ona görə hökm verilir. Və inanc olduğu üçün də insanlara psixolji təsir gücü çox böyükdür. Yəni bu baxımdan bəlkə dini radikalizm daha geniş yayılıb. Dini radikalizmi bəsləyən faktorlara baxanda dediyim kimi, ən başda siyasi məsələ gəlir. Amma bununla yanaşı, iqtisadi amillər də var. Az əvvəl də qeyd edildi, dini zəmində ortaya çıxan münaqişə əraziləri silah satıcılarını, narkotik maddə satıcılarını, orqan mafiyası və s. özünə cəlb edir.  Psixoloji baxımdan götürsək isə düşünürəm ki, Qərb dünyası Şərq üçün bir plan hazırlayıb. Həmin plan üçün də 5-6 nəfər suç potensialı olan, yəni cinayət işləmək potensialı olan gənclərdən istifadə edirlər. O gənclərdən ki, əvvəlcə həqiqətən də cinayətkar olublar və radikal təbiətə malikdirlər, sonra həbsə atılıb və orada planlı şəkildə dinlə onları tanış ediblər. Sonra onlardan 5-6 nəfərini Yaxın Şərqə göndərib, təlimatlandırırlar ki, hansı vəzifələri icra etməlidirlər. Əlbəttə, sual doğa bilər ki, bu 5-6 nəfər necə olur ki, orada radikal fikirləri yaya və ətrafına insanları toplaya bilir? Çünki həmin ərazidəki sosial zəmin, sosial struktur buna imkan verir.  Bu səbəblərdən biri kimi, mən dini mövzularda savadsızlığı və təhsilin aşağı səviyyəsini qeyd edərdim.  Belə bir şəraitdə insanları ağlasığmaz məsələlərə inandırmaq çox asandır. Dini təlim keçənlər insanların duyğularındakı boşluğu görür və ona xitab edir, beləcə qarşı tərəfi öz ətrafına toplaya bilir. Tarixi səbəbləri də müəyyən qədər var, amma bu o qədər də çox ciddi problemlər doğurmurdu. Çünki  İslam dünyasının öz daxilində, hansısa bir yerdə, hansısa bir ölkədə, ərazidə baş verirdi və ondan o tərəfə keçmirdi. Burada kimlik məsələsi də var. Ailə  münasibətlərində, cəmiyyət tərəfindən yadlaşdırılmış insanlar, təcrid edilmiş insanlar o radikal  camaatlarda özlərinə bir doğmalıq hiss edirlər. Çünki iqtisadi baxımdan təminatları olur. Beləcə fərdi kimlik baxımından özünü hansısa bir təriqətin üzvü kimi tanıyır. Görmədiyi mərhəməti, izzəti, şəfqəti orada görür. Onun arxasındakı siyasi ambisiyaların isə fərqində deyil.  İnanmayaraq gəldiyi bir cəmiyyətə bu cür yanaşma onu psixoloji baxımdan bağlayır. Nəticədə də bir müddətdən sonra həmin cəmiyyətə, onun mübarizəsinə inanmağa başlayır. Təhlil etmə qabiliyyəti olmadığından, təqlid edə-edə getdiyindən, artıq hər əmrə tabedir.

 

Fuad Babayev:  Bu səbəblərdir…

 

Anar  Qafarov:  Bəli. Bir şey də var. Ümumiyyətlə dinin özündə bir radikalizm varmı? Mən hər zaman dəyərləndirəndə bir yaşanan dindarlığa baxıram, bir də dinin özünün prinsiplərinə. Yəni sırf vəhy nəticəsində gələn və bunun əsasında formalaşan yorumlara.  İstənilən yorum dini olaraq təqdim edilə bilər. Amma bu dindirmi, belə bir sual doğurur. Yəni həqiqətən də bu vəhy mesajıdırmı, məncə yox. Keçən dəfə dərslərin birində Musaya göndərilən on qanunla hətta  Quranı yox, peyğəmbərimizin vida xütbəsini qarşılaşdırdıq. Çox maraqlı məqamlar ortaya çıxdı. Demək olar ki, elə eyni prinsipləri ehtiva  edir. Vida xütbəsində peyğəmbər Quranın bəzi amal prinsiplərini insanlara çatdırır. Necə ola bilər ki, vəhydə insanları öldürmək müsbət bir hal kimi qiymətləndirilsin? Musaya göndərilən on qanunda da, İncilin özündə də əsas müddəalarda oxşar və ortaq cəhətlər var və bunu biz dana bilmərik.

 

Gülnarə İnanc: Bir fikir də əlavə edim. Terror təşkilatları narkotik verib, cəlb etmə üsulunu da tətbiq edirlər. Belə bir səhnə qururlar: çox cavan uşaqları bir mağaraya aparırlar, orda onlar üçün müəyyən şərait yaradır və narkotik verirlər. Ayılanda isə deyirlər ki, bura cənnətdir. Yəni insan şüuru, hissləri ilə oynayırlar.  Ümumiyyətlə,  bir çox terror təşkilatlarıı  bundan istifadə edirlər.

 

Anar  Qafarov:  Bu məsələnin mütləq şəkildə  həll olunacağını düşünmürəm. Çünki o siyasi ambisiyalar,  iqtisadi ambisiyalar olduğu müddətdə dünyada radikalizmi dəstəkləyənlər olacaq. Amma  bu problemdən az zərərlə çıxa bilməyin yolları axtarılmlıdır.

 

İlqar Vəlizadə:  Ümumiyyətlə, bu məsələyə elmi cəhətdən baxanda nə gördüm? Gəlin, adi statistik rəqəmlərə baxaq. Müsəlman ölkələrinin əhalisinin 60%-dən çoxunu gənclər təşkil edir. Əksər müsəlman ölkələrində işsizlik problemi yaşanır. Yoxsulluğun səviyyəsi  yüksək həddədir. Bunlar hamısı münaqişə potensialıdır. Bu mühitə uyğun müsəlman ölkələrində radikal cərəyanlar mövcuddur və son nəticə etibarı ilə bunlar siyasi mübarizədə iştirak etməyə başlayırlar və müəyyən dünya güclərinin əlində alətə də çevrilirlər. Beləcə dini radikalizm əmələ gəlir. Burada bir məsələ də var ki, biz ümumiyyətlə, dini radikalizmdən söhbət açılanda İslam dini radikalizminə diqqət yetiririk. Əslində bizim diqqətimizi bu məsələyə çox maraqlıdır ki, Qərb mediası və ya Qərb siyasi elitası çəkir. Amma baxın, məgər müasir Almaniyada  radikalizm yoxdurmu. Gəlin qiymətləndirək, onların hərəkətlərində dini radikalizm elementləri yoxdurmu?  Yaxud da baxaq, Xristian Demokratik İttifaqı/Xristian Sosial İttifaqı dini-siyasi partiyadır, o radikalizmdən qidalanmırmı?  Tutaq ki, Yuqoslaviyada insanlar müsəlmanları öldürürdülər. Bunlar provaslav radikalları deyillərmi? İş orasındadır ki,  dünya ədəbiyyatında təsnifat aparılanda, onlara bu cür ad verilmir. Yaxud başqa bir məsələyə toxunaq. Ötən il Myanmada soyqırım hadisəsi baş verib, il ərzində ən azı iki yüz min nəfər dini və etnik mənsubiyyətinə görə qətlə yetirilib. Və heç kim buddist radikalizmi haqqında danışmır. İş orasındadır həm Serbiyada, həm Myanmada baş verənləri radikal cərəyanlar törətməyib. Bunlar artıq dövlət terrorizmidir. Dərindən analiz etsək, görərik ki, bunlar məhz dini radikalizmdən qidalanan ya siyasi ideologiyalar, ya da siyasi cərəyanlardır. Sadəcə olaraq onların  sponsorları dövlətləridir. Dövlət səviyyəsində də onları müdafiə edirlər. Başqa məsələyə toxunaq, Taliban siyasi qrupdur, yoxsa dini, radikal icma. Bizə deyirlər ki, Taliban dini, radikal icmadır və onların hansısa terror ideologiyasına köklənən qrupları var. Bəli, burada həqiqət var. Amma o biri tərəfdən də Taliban ancaq Əfqanıstan sərhədləri çərçivəsində fəaliyyət göstərir.

 

Fuad Babayev:  Amma Pakistanda da var, çox güclüdür.

 

İlqar Vəlizadə:  Pakistanın Talibanı var, bir də Əfqanıstanın. Sözügedən Taliban Əfqanıstanın ərazisindədir. Özlərinin siyasi proqramı, bəyənnaməsi var – yalnız Əfqanıstanın tərkibində əmirlik qurmaq. Həm də siyasi cərəyan olduqlarından Vaşinqton və Moskva hal-hazırda onlarla danışıqlara getməyə cəhd göstərir. Çünki başa düşürlər ki, bunlar terror alətlərindən istifadə etsələr də, eyni zamanda siyasi cərəyandır.

 

Anar  Qafarov:  Bunlar bir-birinə bənzəyir, demirəm ki, bənzəmir. Ölkələri və hadisələri sadaladınız. Birincisi, ortaya çıxan radikalizm bir kimliyin  daxilində iki və ya üç kimliklərin bir- birinə olan mübarizəsi şəklində deyil. Yəni xristian olmayanlara, buddist olmayanlara qarşı və ya başqa bir kimliyi daşıyanlara qarşı olan bir təzahürdür. Başqa sözlə, orada İslam dünyasındakı səhnə deyil. İslam dünyasında ortaya çıxan dini radikalizm ciddi bir siyasətə söykənmir. Bunun “prodüserləri” əslində qıraqdandır.

 

Anar  Qafarov:  Bilirsiniz, işin əslində siyasi radikalizm var və siyasi radikalizm də öz planlarına qovuşmaq üçün ona bir müqəddəslik donu geyindirməlidir.  Məsələn, deyək ki, Yaxın Şərqdə bir savaş açacaq, ona müqəddəslik fonu yaradılmalı, ya  Tanrı adına, ya hər hansısa bir məzhəb naminə aparılmalıdır. Forma dəyişib, məzmun isə eyni məzmundur.

 

İlqar Vəlizadə:  “Həmas”ı terror təşkilatı saylrlar. Amma o ciddi siyasi təşkilatdır. Terrorizmlə mübarizə bir çox hallarda ona görə real bəhrə vermir ki, yanaşma səhvdir. Deyirlər, bunlar terrorçu qruplardır və onları məhv etmək lazımdır. Amma onları məhv etmək mümkün deyil. İndi Əfqanıstanın 70%-ni Taliban idarə edir. Niyə idarə edir, çünki yerli insanların dəstəyi var.

 

Fuad Babayev: Yerli insanların onları dəstəkləməmək alternativi yoxdur axı?

 

İlqar Vəlizadə:  Xeyr. Çox maraqlıdır, Qərb jurnalistləri həmin ərazilərə gəlib, yerli əhalidən müsahibə alıblar. Onlar deyiblər ki, Talibandan qabaq öz təhlükəsizliklərini qoruya bilməyiblər. İndi isə Taliban onların təhlükəsizliklərini o ərazilərdə qoruyur.

 

Fuad Babayev: Siz onların səmimiliyinə inanırsınız?

 

İlqar Vəlizadə:  İş orasındadır ki, onların sosial bazası olmasaydı, bu qədər geniş yayıla bilməzdilər. Biz hamımız bir tələyə düşmüşük, Şərq aləmində gedən proseslərə, Qərbin gözü ilə baxırıq. Problem də elə bundadır. Çünki biz informasiyanı Qərb mediasından alırıq. Amma həmin ərazilərdə yaşayan müxtəlif insanlarla, yaxud da onların siyasətçiləri ilə danışsaq, tamamilə başqa mənzərə görərik.

 

Fuad Babayev: Mən bir məsələni səsləndirmək istəyirəm. Hər hansısa bir terrorçu təşkilatın  və hərəkatın ayaqda durması üçün bir çox amillər lazımdır. Eyni zamanda çoxsaylı funksionerlər, orta ranqlı komandirlər olmalıdır. İlqar müəllim, Sizə elə gəlmirmi ki, İslam dünyasında bu son vaxtlarda baş verən tektonik dəyişikliklər külli miqdarda insanı işsiz qoydu? Səddam ordusunda xidmət edib müəyyən karyera quran zabitlərin birdən-birə hər şeyi əllərindən çıxdı. Düzdür, kimlərsə savadsızlıqdan, psixoloji təsir ucbatından bu təşkilatlara qoşula bilər. Amma burada dərk edərək seçmək məsələsi də var. Tektonik dəyişikliklər külli miqdarda əsgər yaradı, söhbət sıravilərdən yox, komandirlərdən, idarəedicilərdən gedir. Xristian dünyasında axı buna bənzər dəyişikliklər yoxdur.

 

İlqar Vəlizadə: Çünki xristian dünyası cəmiyyəti ilə müsəlman cəmiyyəti müxtəlif cəmiyyətlərdir.

 

Gündüz Nəsibov:  Amma Qərb ölkələrindən də yetərincə o təşkilatlara qoşulanlar var.

 

İlqar Vəlizadə:  Bəli, Qərb ölkələrindən də kifayət qədər savadlı insanlar həmin təşkilatlara qoşulur. Ona görə bu təşkilatların üzvlərinin hamısı savadsızdır demək olmaz.

 

Fuad Babayev: Bununla belə, əsas hissə savadsızlardır.

 

İlqar Vəlizadə:  İş orasındadır ki, ideoloji boşluq var idi və o təşkilatlar həmin ideoloji boşluğu doldura bilirlər. Müəyyən dərəcədə bu siyasi səbəblərdən irəli gəlir.

 

Fuad Babayev: Onlara lazımdır ki, bir adam desin ki, onun problemini həll edəcək. Ona görə də bunlar hamısı etatizm formasındadır.

 

İlqar Vəlizadə: Hüsnü Mübarəkin, Müəmmər Qəddafinin, Hafiz Əsədin, Səddam Hüseynin  onların əvəzinə zəif menecerlər gəldi. Mənim yadımdadır, 2008-ci ildə İstanbulda bir tədbir vardı, orada iştirak edirdim. Əfqanıstanın o vaxtkı prezidenti Həmid Kərzai həmin tədbirdə çıxış edirdi. Açıq deyirdi ki, menecer, rəhbər kimi Qərb sistemində yetişmiş adamdır və bu sistem ona çox şey öyrədib. İndi çalışır ki, bunu Əfqanıstana tətbiq etsin. Yanımda oturan livanlı bir jurnalist söylədi ki, “elə ona görə Əfqanıstan bu gündədir”. Ona görə də belə bir cəmiyyətdə əlbəttə ki, hansısa yerli ənənələrə söykənən rəhbərə həmişə tələb olacaq. Təklif isə Əfqanıstanda Talibandır, digər yerlərdə “Müsəlman qardaşları”dır və s. Çünki Qərb sistemi ilə bu ölkələri idarə etmək o qədər də mümkün olmur. Hansısa bir “dəmir yumruq” olmalıdır. Baxın, bir il İraqda  parlament seçkilərindən sonra parlament yığışa, işə başlaya bilmirdi. İraq kimi ölkədə bir il parlamentin fəaliyyət göstərməməsi nə deməkdir? BMT-nin təsnifatına görə, İraq bu müharibədən sonra ən krimonogen ölkələrdən birinə çevrilib. Bu faktlardır, reallıqdır. Yaxud da tutaq ki, deyirlər Taliban terrorçu təşkilatdır, onun tarixdə yeri yoxdur. Necə olur ki, Taliban Amerikanın bu qədər basqısından sonra 70% ərazini nəzarəti altına alıb?

 

Gülnarə İnanc: Bilirsinizmi, bir şey var ki, şərqli şüuru, islam mentaliteti ilə avropalı insanın şüuru eyni deyil. Şərqli insanı İslam qane edir, çünki sosial bir dindir. Onun şəxsiyyəti dində itir, problemi həll olunur. Çünki İslamda lider obrazı yoxdur. İslam cəmiyyəti lideri qəbul etmir, bir nəfər ola bilər, hamı da ona tabe olmalıdır. İşləməyə ehtiyacın var, problemin var, icmaya gəlirsən, sənin problemini həll edir. Avropa şüuru isə lider yetişdirir. İslam cəmiyyətində gizli aqressiya var.

 

Anar Qafarov:  Bunu ümumiləşdirmək olmaz, yerlərə, coğrafiyalara görə dəyişə bilər.

 

Fuad Babayev: Aqil müəllim, buyurun.

 

Aqil Şirinov:  Təşəkkür edirəm. Talibandan  İlqar müəllim söz açdı. Mən İlqar müəllimlə o mövzuda razıyam. Yəni sosial baza olmasa, bu qədər duruş gətirə bilməz. İlqar müəllim, mənə elə gəlir ki, dini məsələdən çox, bir də etnik məsələ var Əfqanıstanda. Talibanın bazası puştunlardır, yəni darilər, taciklər deyil, özbəklər deyil. Etnik tərəf də işin içinə girdiyinə görə, Əfqanıstanda artıq bu məsələlər çözülməz hala gəlib. Bəzən biz o etnik tərəfi görmürük. Taliblər mədrəsələrdən çıxan tələbələrdir. Amma puştu mədrəsələrindən. Pakistanda da Taliban puştular arasında yaranıb. Yəni işin burada təkcə dini səbəbi yox, etnik səbəbi də var. İşin bir də tarixi tərəfi var. İslam tarixində belə qruplar həmişə olub. Sadəcə olaraq XX əsrdə olduğu qədər  kütləviləşməyib. Məsələn, Həzrəti Əli dövründə xəvaric deyilən bir qrup yaranıb, xaricilik də deyilir. Bu mərhələnin ancaq mülayim qanadı gəlib, günümüzə qədər çatıb. İbaziyyə Oman sultanlığında hakim olan bir məzhəbdir. Onun da klassik xariciliklə bir əlaqəsi yoxdur. Bu xəvaric məzhəbi ilə ilk radikallığın ortaya çıxdığını biz görürük. Onların müəyyən qolları var idi və bu qollar özlərindən başqa digər müsəlmanları müsəlman hesab etmirdilər. Nəinki müsəlman hesab etmirdilər, hətta öldürülməsi lazım olan insanlar kimi görürdülər. Sonra orta əsrlərdə Həşişilər var idi, XI-XII əsrlərdə daha çox məşhur oldu. Həsən Səbbahın adını yəqin ki, bir çoxumuz bilirik. İntihar məsələsi ilk dəfə həşişilərdə ortaya çıxdı. Bunlar gözlərini qırpmadan öz liderlərinin sözünü yerinə yetirərək, intihar edir və insanları öldürürdülər. Hətta mən sizə deyim, çox böyük şəxsləri, Səlahəddin Əyyubinin əmirlərinə, Səlcuqların vəziri Nizamülmülkə, hətta səlibçilərin başçılarına qədər bir çox insana qarşı sui-qəsdlər törətmişdilər. Hətta bu məzhəbin adı (assasin) latın dilinə, ordan fransız, ingilis dilinə keçib və sui-qəsdçi mənasını verir. Bir çox avropalı səyyahlar, Marko Polo da daxil olmaqla şişirtmələrə yer verərək həşişilərin insanı cənnətə apardıqlarını və orda bir müddət qaldığını yazıblar.

 

Fuad Babayev: Narkotik vasitələrdən istifadə edirlərmiş?

 

Aqil Şirinov:  Narkotrik vasitələrdən, həşişdən istifadə olub. Amma işin o cənnət bağçası tərəfi bir az şişirtmədir, çünki tarixi əsası yoxdur. Nəyi demək istəyirəm? Belə qruplar zaman-zaman islam tarixində mövcud olub. Amma heç vaxt mərkəzi bir mövqeyə malik olmayıblar. Çünki müsəlmanlar həmin dövrdə dünyada hakim idilər. Ən böyük dövlətlər müsəlman dövlətləri idi. Elm də kifayət qədər inkişaf etmişdi və bunlar cəmiyyətlərdə özlərinə kifayət qədər yer tap bilmirdilər, mariginal idilər. Amma zamanla İslam dünyası geriyə doğru getdi, bunun müqabilində Qərb irəlilədi. Beləcə İslam dünyası artıq Qərbin vassalına çevrilməyə başladı. Yəni hakim dünya  artıq  məhkuma çevrildi. Artıq təhsildə də istər-istəməz gerilədi. Doğru-dürüst təhsil ala bilməyən, elmin inkişaf etmədiyi cəmiyyətin reaksiyası da sivil reaksiya olmur. Belə bir cəmiyyətin reaksiyası terror şəklində olur. XX əsrdə müəyyən xarici qüvvələrin təsiri ilə daxildə olan bu potensialdan istifadə edərək, müsəlman dünyasında radikallığı canlandırdı. Radikallığın yalnız bir səbəbi yoxdur, bayaq bir çox səbəblər qeyd olundu. Dini səbəblər də burada birinci səbəb deyil, ikinci səbəbdir. Sadəcə dini səbəblər varmı, var. Məsələn,  Myanmada buddist rahib müsəlmanları öldürəndə rodinqa müsəlmanlarının bunlara ziyan verəcəyini iddia edərək, insanları qızışdırırdı. Buddanın təlimindən çıxış etmirdi. Eynisini serblər  müsəlman bosniyalıları öldürəndə də iddia edirdilər.  Onlar xristianlığın müqəddəs kitabına istinad etmirdilər.  İşin obyektiv tərəflərini düşünsək,  belədir. Amma bu radikal qrupların islam dünyasındakılarla fərqi odur ki, bunlar birbaşa dini mətnlərə əsaslanmırlar. İslam radikal qrupları isə dini mətnlərdən çıxış etmək istəyirlər. Bunun səbəbləri nədir? Qurani-Kərimdə günahsız insanı öldürmək bütün bəşəriyyəti öldürməyə bərabər tutulub, peyğəmbərimiz bunu qadağan edib. Peyğəmbərin təcrübəsində başqa dinlərə münasibət çox gözəldir. Hətta altmış nəfərlik xristian heyəti peyğəmbərlə mübahisə üçün gəlib və anlaşa bilməyiblər. Amma günorta peyğəmbər icazə verib, onlar peyğəmbər məscidində ibadətlərini yerinə yetiriblər. Çoxdur belə nümunələr.  Həzrəti Əlinin Misirə göndərdiyi vali Maliki Əştərə bir məktubu var. Mən sizə deyim ki, çox ümumbəşəri məktubdur. Orada qeyd edir ki, insanlar iki cürdür: ya sənin din qardaşın, ya da insanlıqda qardaşındır. Fikir verin, din və insanlıq qardaşı, bu, min dörd yüz il bundan əvvəl deyilmiş bir sözdür.

 

Yəni dində birmənalı olaraq radikallıq yoxdur. Sadəcə olaraq bunlar dini yorumlarda var. Burada problem nədir.? Birincisi, dini mətnləri kontekstdən çıxarırlar. Qurani-Kərim mütəxəssisləri bilirlər ki, ayələrin əksəriyyətinin özünün nüzul, nazil olma, yəni endirilmə konteksti var. Məsələn, nümunə verim, “müşrikləri harda görsəniz, onlarla döyüşün”. Müşriklər Məkkə politeistləridir. Onlar müsəlmanlara hücum edirdilər. Öldürmək üçün hücum edirdilər və deyilməzdi ki, sizə hücum edirlər, siz də durun, onlar sizi öldürsünlər. Ona görə də vuruşmaq əmr edilmişdi. Kontekst min dörd yüz il bundan qabaq Məkkə politeistlərinin müsəlmanlarla vuruşudur. Amma bu radikal qruplar, həmin mətni kontekstdən çıxarırlar. Gətirib, Suriyada müşriklərə tətbiq edirlər.  Bu qruplar radikal vəhhabilərdir. Vəhhabilik də öz içində müxtəlif qollara bölünüb, İŞİD bu radikal vəhhabilikdən törənib. Onların gözündə digər müsəlmanlar politeistdir. Ona görə də kontekstdən çıxarırlar və deyirlər ki, bunu onlara Allah əmr edir. İnsanlar da onlara inanırlar.

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az