Ermənilər XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq, 1917-ci illərin sonlarına qədər dünyanın ən iri dövlətləri – İngiltərə, Fransa və Rusiya dövlətlərinə arxalanaraq, Türkiyənin tarixi ərazisində Erməni dövləti yaratmaq üçün hər cür vasitələrdən istifadə edərək, türklərə qarşı kütləvi qırğınlar törətmişdilər.

Bu zaman erməni terrorçuları və silahlı quldur dəstələri 100 minlərlə dinc türk əhalisinin qanını axıtmış, onların əmlaklarını qarət etmiş, evlərini yandırmış, kişiləri, qadınları və uşaqları amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Bütün bunların əsas fitva verənləri yuxarıda adları qeyd olunan dövlətlər və erməni şovinistləri idi. Sənədlərdən birində göstərilir ki, daşnakların qəribə bir xassələri vardır. Onlar zənn edirlər ki, tarix yalnız London, Petroqrad və Nyu-Yorkda yazılır.

Qərb dövlətləri, o cümlədən, İran Birinci Dünya müharibəsi başlamamışdan qabaq ermənilərin Türkiyə və Azərbaycan ərazisində terrorçuluq fəaliyyətlərinə yaxından kömək göstərmişdilər. İrandakı ingilis hökumətinin agenti ermənilərə silah paylayır, İran hökuməti isə İranda yaşayan ermənilərin Türkiyəyə qarşı hərəkətinə mane törətmirdi. İran konsulları (xüsusən İrəvan konsulu) erməniləri İran pasportları ilə təmin edirdilər.

Vanda böyük fəaliyyət göstərən xarici təmsilçilərin arasında İngilis konsulluğu, Amerikan missionerləri və Rusiya təbəəli bəzi adamlar diqqəti cəlb edirdilər. Bunlar bəzən, Amerikalı missionerin evində, bəzən İngilis konsulluğunda toplanarak görüləcək hərəkətin planlarını məsləhətləşirdilər .

1914-ci ildə Birinci dünya müharibəsində Batum-Urmiya cəbhə xəttinin Qafqazdan keçməsi və burada çar ordusu ilə birlikdə türklərə qarşı vuruşan erməni silahlı dəstələri Qars və Batumda türklərə qarşı ağır cinayətlər törətmişdilər. Erməni silahlı dəstələri həmin cinayətləri 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan ərazisində də davam etdirmişdilər. Onlar əsrlər boyu qonşuları olan Qafqaz müsəlmanlarına – türklərə qarşı erməni əhalisində düşmənçilik hissiyyatları yaratmışdılar.

Halbuki, əsrlər boyu hökmran olmuş müsəlmanlar – türklər heç bir vaxt ermənilərin, eləcə də, başqa millətlərin daxili işlərinə qarışmamış və onların inkişafına maneçilik törətməmişlər. O dövrün mətbuatından aydın olur ki, ermənilər İran Azərbaycanında dinc və xoşbəxt yaşamışlar.

Skotland-Lidden ―Müsəlmanlarla müharibə, ermənilər yenə hücum edirlər‖ (Tiflis 30 yanvar 1919-cu il) məqaləsində yazırdı ki, Ermənistan həmişə dava-dalaş axtarır və ona nail olanda təbliğat məqsədilə deyirlər ki, amandı qoymayın qırdılar bizi. Daşnak üçün öldürülmüş erməni daha əzizdir. Bundan istifadə edərək, erməninin ölüsü qalxıb haray-həşir təpir ki, ayə mən özüm ölməmişəm məni öldürüblər.

Türkiyədəki Rusiyanın baş konsulu Mayevski öz xatirələrində yazırdı ki, mən belə bir əqidəyə gəlmişəm ki, vəhşiliyə türklər əsla qadir və qabil deyillər, daha çox Şərqin məhz həmin xristianları (ermənilər nəzərdə tutulur – müəl.) qadirdirdilər. Onlar bu vəhşilikləri uydurmaqla törədir, ustalaşır, kəskinləşdirir və sonradan isə bunları türklərin boynuna atırlar.

Daşnakların ―könüllülər‖ hərəkatı nəticəsində, on minlərlə türk öldürülmüş, onlarca türk kəndi tamamilə boşaldılmışdı. Eyni ilə həmin əməliyyatları ermənilər azərbaycanlıların və Azərbaycan kəndlərinin başına gətirmişdilər.

V.Abışov “Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918)” (Bakı, 2007, Nurlan) kitabından

09.07.2020