1905.az portalının “Diskussiya klubunda” Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünün ekoloji  fəsadlarını Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin İdarə rəisi Möhübbət Qurbanov, ordu.az saytının hərbi eksperti, müharibə veteranı, ehtiyatda olan mayor Ədalət Verdiyev, hərbi jurnalsit Rəşad Süleymanov,  keçmiş döyüşçü Babək Qoca və hüquqşünas Samir İsayevlə müzakirə etdik.

Fuad Babayev: Ermənistanın təcavüzünün ekoloji  fəsadları dedikdə, söhbət ilk növbədə nədən getməlidir? Biz burada bəzi məsələlərə toxunmağa cəhd göstərəcəyik. Birinci məsələ əlbəttə ki, silahlı münaqişə, hərbi müdaxilə zamanı tətbiq olunan silahların təbiətimizə vurduğu ziyandır. Bir vaxt Amerika qoşunlarının Vyetnamda hansı silahlardan istifadə etdikləri barədə oxuyurdum. Bilirsiniz ki, bu ölkədə saysız-hesabsız silah və sursat tətbiq olunub. Əlli ilə yaxın vaxt keçsə də, oranın istər relyefi, flora və faunası, istərsə ekologiyasında problemlər qalır.

Ölkəmizin ərazində xoşbəxtlikdən, bəlkə də Vyetnam müharibəsinə bənzər miqyasda və ya Belarus ərazisində ikinci dünya müharibəsi zamanı olan dağıntılar olmayıb. Ancaq hər halda bu var.

İkinci məsələ isə, mənə elə gəlir Sərsəng su anbarı ilə bağlıdır. Hörmətli Samir müəllimin “Sərsəng Sos” layihəsi çərçivəsində bizdə bir müsahibəsi dərc olunmuşdu. Əgər bu bənd dağılarsa, 570 milyon kub metr su sürətlə Bərdəyə tərəf gedəcək. Əslində bu bəndi də fəaliyyəti ləngidilmiş bir bomba kimi xarakterizə etmək olar. Yəni, ola bilsin orada silah istifadə olunmur, amma o da  daima bizi narahat edən hadisə kimi dəyərləndirilə bilər.

Ermənistanın təcavüzünün ekoloji  fəsadları dedikdə ilk növbədə nələrdən danışmaq lazımdır? Samir müəllim, bəlkə biz  Sərsəng layihəsindən başlayaq?

Samir İsayev: mühitin mühafizəsi ilə bağlı məsələlərə yanaşma iki istiqamətdə olmalıdır. Birinci, ətraf mühitin mühafizəsi hər bir halda qlobal bir prosesdir və burada qlobal çağırışlar, qlobal təhdidlər, qlobal gözləntilər önəmli yer tutur. İkinci, ətraf mühitin mühafizəsi eyni zamanda milli bir prosesdir. Bu da ölkənin dayanıqlı inkişafı və əhalinin sağlamlığının təmin olunması ilə bağlı mövcud mühitin qorunub saxlanması ilə ifadə olunur. Ermənistan işğalı altında olan əraziyə münasibətdə bu iki istiqamətdən yanaşmalıyıq.

Keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayəti, həm də onun əhatəsində olan yeddi rayonumuz bu gün Ermənistan Respublikasının işğalı altındadır. Bu ərazilərdə təbii sərvətlərimizdən qanunsuz istifadədən, xüsusilə ermənilərin “bufer zona” adlandırdığı yeddi rayon ərazisində ətraf mühitə müəyyən təsirlərdən danışa bilərik. Lakin hesab edirəm ki, Dağqlıq Qarabağda ətraf mühitin mühafizəsini böyük bir problem kimi ortaya qoymamalıyıq. Bayaq nəyə görə iki meyli qeyd etdim. Gündəmə gətirsək ki, Dağlıq Qarabağın əraf mühitinin mühafizəsi mühüm məsələdir və burada müharibə olarsa, partlayışlar, ekoloi fəsadlar ola bilər, deyəcəklər o zaman müharibə etməyin, danışıqlar aparın, probleminizi müharibəsiz, həll edin. Qlobal meyl bizi məğlubiyyətə aparan bir meyldir.

 

Hər bir müharibə ətraf mühitə böyük zərbə vurur. Bunu haqlı olaraq Vyetnamdan danışanda qeyd etdiniz. Ondan da dəhşətli müharibələrdən misal çəkmək olar. Ekoloji məsələyə yanaşmada çox ehtiyatlı olmalıyıq, yəni sözümüzün də yerini bilməliyik. Bu gün bunu bayraq etsək ki, Qarabağda hər hansı bir müharibə ərtaf mühitə böyük fəsadlar yetirəcək, o zaman gələcək hərbi əməliyyatlarımızın qarşısını almış olarıq. Dünya sabah sözümüzdən bizə qarşı istifadə edər ki, deyirsiniz müharibə ətraf mühitə zərərdir, onda müharibə etməyin. Bu da bir arqument kimi bizə qarşı istifadə olunacaq. Nümunə üçün iki misal göstərirəm. “Kioto protokolu” adlı məşhur bir protokol var, iqlim dəyişikliyi ilə bağlıdır. Orada milli və qlobal maraqların uzlaşmasından söhbət gedir. Çin kimi nəhəng bir dövlət o protokolu imzalamadı. Səbəbi o idi ki, bu protokola görə 1990-cı ilə qədər atmosferə zəhərli qaz tullantıları nə qədər olmuşsa, həmin o səviyyədə dayandırılır.

Təmkin Məmmədov: O limiti keçmək olmaz.

Samir İsayev: Çin dedi ki, qoy mən inkişaf edim və bunların dediklərini saymadı. Bu dəqiqə Çin texnoloji baxımdan, iqtisadi baxımdan çox inkişaf etmiş bir dövlətdir.

İkinci məsələ nədir. Bu gün əgər Azərbaycan qlobal çağırışların quyruğunda getməməlidir. Dünya əhalisinin çox az hissəsi Azərbaycanın payına düşür. Dünyada yeddi milyard əhali varsa, biz on milyonuq əhali sayı ilə, səhf etmirəmsə, bunun yeddi yüzdə biriyik. Biz Roma Papasından artıq katolik ola bilmərik. Odur ki, Qarabağda müharibənin ətraf mühitə təsirini ilk növbədə dediyim bu iki meyil nəzərə alınmaqla təbii sərvətlərimizin qorunması baxımından qiymətləndirə bilərik. İstəyimiz odur ki, bu gün təbii sərvətlərimizə toxunulmasın.

Müharibədə nə ediriksə, o məsələdən danışmayaq. Müharibənin ətraf mühitə fəsadları böyükdür. Burada tək ekologiyaya deyil, eyni zamanda milli dəyərlərə olan yanaşmadan da söhbət gedir. Kompleks yanaşmadan çıxış etmək lazımdır. Bu gün problemimiz nədən ibarətdir? Ermənistan işğal altında olan əraziləri, xüsusilə o yeddi rayonu yaxşı bilir ki, gec-tez qaytaracaq. Çünki faktiki olaraq mübarizənin predmeti Dağlıq Qarabağdır. Siyasi məsələlərə qarışmaq istəmirəm. Amma bu gün yeddi rayonun ərazisində olan təbii sərvətlərimizi Ermənistan Respublikasının rəsmi və ya qeyri-rəsmi biznes və ya cinayətkar qrupları bacardıqları qədər daşıyırlar. Məsələn,  Kəlbəcərdə qızıl yataqları ilə bağlı  məsələni qeyd etmək lazımdır. Bundan başqa onlar İstisu mineral suyumuzu hansısa bir brend altında xaricə satırlar.

Fuad Babayev: Həmçinin ağacların kütləvi şəkildə qırılması.

Samir İsayev: Nə kəsmək mümkündürsə, artıq kəsib aparıblar. Bu çox önəmli məsələdir və mənə elə gəlir ki, hazırki vəziyyətdə Dağlıq Qarabağ və onun ətraf ərazisində ekoloji məsələlərdən danışanda təkcə təbii sərvətlərimizə barbar münasibətdən danışmamalıyıq. Burada ekolojidən daha çox təbii sərvətlərin talanmasından söhbət gedir. Təkcə xristian olmaq sivilizasiyalı insan olmaq demək deyil. Ermənilər dünyaya özlərinin xristian olması faktını nümayiş etdirməklə bir növ sivil bir xalq olduqlarını göstərməyə cəhd edirlər. Amma yaxşı bilirik, dünyada artıq çoxları da bilir ki, onlar Asiyanın barbar bir xalqıdır. Və onlar hazırda bizim təbii sərvətləri tam məhv edirlər. Mənə elə gəlir ki, diskussiyamızı bunun üstündə qursaq, yerinə düşər.

Digər tərəfdən bu gün ikinci bir təhlükə də var: hərbi əməliyyatlar başlayacağı təqdirdə təbiət obyektlərindən, yaxud da, təbii istifadə məqsədi ilə yaradılmış qurğulardan, müdafiə vasitəsi kimi istifadə etmək. Məsələn, qeyd etdiyiniz Sərsəng su anbarını da bura aid etmək olar. Bu su anbarı təbii sərvətlərdən istifadə məqsədi ilə yaradılmışdır. Ondan müdafiənin bir həlqəsi kimi istifadə etmək həm ətraf ərazi üçün böyük ekoloji fəsadlar törədə bilər, həm də böyük insan itkisinə səbəb ola bilər. Ermənistan Respublikası bundan istifadə edəcəkmi? Mən 99 faiz əminəm ki, o, bunu edəcək. Ruslar ikinci dünya müharibəsi zamanı Dnepropetrovsk Su Elektrik Stansiyasını partlatdılar. Biz bunları görmüşük və dəfələrlə belə hadisələr olmuşdur. Düşmən qüvvəsinin qarşısını almağın ən yaxşı yolu müxtəlif sipərlərdən istifadə etməkdir. Onlar hərbi qüvvələrin ora hücumunu dondurmaq və yaxud da gecikdirmək üçün Sərsəng Su Anbarını istənilən vaxt partlada bilərlər. Bu isə regionda həm ekoloji, həm də sosial fəlakətə gətirub çıxara bilər. Biz bu məsələni araşdırmışdıq. Mütəxəssislər hesablamışdılar ki, əgər bənd dağılsa, on iki dəqiqə ərzində Bərdədə suyun səviyyəsi bir metrə qədər qalxacaq. Yəni bu ciddi bir təhlükədir, təhdiddir.

İkinci bir təhlükə də ondan ibarətdir ki, bu gün bufer ərazi hesab olunan ərazidə ermənilər hərbi vəziyyətə nəzarət edə bilmək üçün yandırma əməliyyatı aparırlar, yəni həmin ərazini bir növ təmizləyirlər. Bunun da yalnız bir məqsədi var, ərazi təmizlənsin, Azərbaycan hərbi qüvvəlləri hərəkət edən zaman onlara nəzarət etmək daha asan olsun. Yəni, yandırmasalar, orada müxtəlif kollar əmələ gələcək, bu isə onların müdafiəsinə maneəçilik törədə bilər. Bu, ciddi bir problemdir. Bu sahədə də araşdırılma aparılıb. Azərbaycan hökumətinin müraciəti ilə Avropa Komissiyası çərçivəsində ATƏT-in missiyasının iştirakı ilə bu məsələ araşdırılıb, bura  səfərlər olub, qiymətləndirilmələr aparılıb.

Hesab edirəm ki, bu gün gündəmdə iki məsələ var. Birincisi, ətraf rayonların təbii sərvətlərinin dağıdılması, ikincisi, həmin ərazidə sırf hərbi əməliyyatların təmin olunması məqsədilə təbii sərvətlərin məhv edilməsi, yandırılması və sair.

Fuad Babayev: Rəşad müəllim, bu yaxınlarda sizinlə aprel döyüşləri ilə bağlı söhbət etdik. Amma siz ümumiyyətlə, o ərazilərə bələdsiniz və Qarabağ müharibəsi zamanı tətbiq olunan silahların, orada baş verən hadisələrin ekoloji fəsadlarını bəlkə də hamıdan yaxşı təsəvvür edirsiniz. Bu barədə nə demək olar? İndiyə qədər bu ərazidə bizim floraya, faunaya  hansı zərərlər vurulub?

Rəşad Süleymanov: Mən Fizulidə doğulmuşam. Bizim kənd də işğal altında idi, sonra geri alındı. Cəbhə xəttinə gedəndə, orada yüksəkliklərdən qarşı tərəfi də görürük. Məsələ ondadır ki, o ərazilərdə artıq kompleks məhv etmə prosesi  gedir, yəni burada söhbət yalnız hansısa bir silah tətbiqindən getmir, ağacları da qırırlar. Məsələn, Ərgünəş meşələrində ağacların demək olar hamısını daşıyıb aparıblar.

Fuad Babayev: Yəni, həm o qiymətli ağac növlərindən mebel düzəlmək, həm də o ərazilərə baxış bucağını artırmaq məqsədilə ilə.

Rəşad Süleymanov: Məsələ bundadır ki, neçə illərdir cəbhədə yanğınlar törədilir. Bunun müxtəlif səbəbləri ola bilər: məqsədli yandırılma və yaxud gecə döyüşlərində traser güllələrdən (uçarkən havada iz buraxan güllə – red.) istifadə edəndə yanğın çıxa bilər. Ermənilərin yaratdığı əsas ciddi problemlərdən biri də ön xəttdə, neytral zonada deyil, arxa tərəfdəki taxıl sahələrinə yandırıcı güllələrlə atəş açaraq onları yandırmalarıdır. Onlar bu vasitədən Xocavəndə, həm də Ağdamda istifadə ediblər.

Mən bir neçə məqamı vurğulamaq istəyirəm. Birincisi, döyüş əməliyyatlarından sonra uzun illər ərzində, məsələn, Füzulidə, kəndimizdə müşahidə etdim ki, ağaclarda xüsusi böcəklər, parazitlər yayılmağa başlayıb. Bunlar hansı parazitlər idi? Məsələn, tut ağaclarının üstündə ağ bit kimi bir həşəratlar yayılırdı, əllə basıb sıxanda qanı çıxırdı. Onlar ağacları içindən qurutdu. Bizim Qarabağ zonasında tut ağacları tarix boyu həmişə istifadə olunub. Amma indi ağaclar qurudu, onun meyvəsini dadan adam isə çox vaxt zəhərlənirdi və bu da döyüşlərdən sonra meydana çıxdı. O vaxt ora gələn ekologiya işçilərindən soruşdum, dedilər ki, müharibənin təsirindəndir.

Aprel döyüşlərindən sonrakı dönəmdə, uzaq tarix də deyil, cəbhəyani zonada kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklər yayılmağa başladı. Hətta tapşırmışdılar ki, pomidordan istifadə etməyin, zəhərlənmə verə bilər. Bu böyük ehtimalla, atılan mərmilərdən yarana bilərdi.

Ermənilər mütəmadi olaraq cəbhə xəttində qadağan olunan sursatlardan istifadə edirlər. Aprel döyüşlərində ermənilərin ağ fosfor tərkibli top mərmisindən istifadə etməsinin şahidi olduq. Bundan eləcə də birinci Qarabağ müharibəsində istifadə ediblər. Tərkibində zəhərli iynələr olan “Ş1” deyilən yüz əlli iki millimetrlik, yüz iyirmi iki millimetrlik, müxtəlif çaplı top mərmiləri var. Atılandan sonra o iynələr ətrafa dağılır və o ərazidə olanları zəhərləyir. Ətrafa dağıldıqda o zəhər bütün canlılara keçə bilir, insan orqanizminə, bitkiyə, heyvana təsir edir və sonradan yara yaradır. Məsələn əmim o döyüşdə ayağından yaralanmışdı, neçə illər ayağındakı yara sağalmadı. Bu “Ş1” deyilən mərminin içərisində toplu halda iynələr var, adi mismar, ya ox ucluğu kimi ətrafa yayılır.

Ermənilər həmçinin termobarik mərmilərdən istifadə ediblər. Təbii ki, müharibə vaxtı bu mərmilər istifadə olunur. Bu termobarik mərmilər düşdükləri ərzilərdə böyük yanğınlar törədir, yüksək temperatur nəticəsində nəinki bitkiləri, torpağın bütün üst qatını yandırıb məhv edir.

Digər bir vacib məsələ işğal altında olan ərazilərdə radioaktiv tərkibli tullantılar ilə bağlıdır. Mən vaxtilə Sovet ordusunun Ermənistanda yerləşən qoşunlarında xidmət eymiş yüksək rütbəli bir azərbaycanlı zabitlə söhbət etmişdim. O deyirdi ki, Sovetlər Birliyi dönəmində NATO ölkəsi ilə sərhəd olduğuna görə Ermənistandakı hərbi hissələrdə aviasiyadan radioaktiv tərkibli tullantıların atılması halları olub. Eləcə də Metsamor AES-dən çıxarılan zərərli, radioaktiv tullantıların nəzarətsiz ərazilərdə ermənilər tərəfindən basdırılması faktı Azərbaycan hökuməti tərəfindən dəfələrlə beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində qaldırılıb.

Möhübbət Qurbanov: Həm də tələblərə uyğun olmayan formada basdırırlar. Yağıntılar vaxtı çaylara axır.

Fuad Babayev: Metsamor AES-də reaktorun soyudulması üçün istifadə olunan ağır su da deyəsən bilavasitə Arpaçay vasitəsilə Araza axıdılır.

Rəşad Sülüymanov: Yanılmıramsa, ermənilərin Ekologiya Nazirliyinin hansısa bir hesabatında görmüşdüm ki, Qafandakı Oxçu çay vasitəsilə oranı tam ölü bir zonaya çeviriblər, oradakı canlıların hamısı məhv edilib. Ermənilər təbii ki, təbiəti məhv edirlər, ekoloji fəsadlar törədirlər, amma ermənilərin son illər əldə etdikləri və hazırladıqları ehtimal edilən silahlar onu göstərir ki, daha böyük təxribatlar etməyə hazırlaşırlar. Məsələn keçən il Rusiyadan TOS-1 “Buratino” ağır odsaçan silahlar alıblar. Təxminən 3000 dərəcə temperatur yaradır və bu təzyiq çox təhlükəlidir. Düşdüyü yerdə hər şeyi məhv edir. Bayaq təbii meşələri və digər təbii istehkam xarakterli olan obyektləri qeyd edildi. Məsələn, Gülüstan dərəsi deyilən yerdə ermənilərin mövqeyi meşənin içindədir.

Fuad Babayev: Onlar bizdən yüksəklikdədir?

Rəşad Süleymanov: Demək olar ki, mövqelər paraleldir, dərədən keçir. Amma bizim tərəf açıqlıqdır, onların mövqeləri meşədədir. Sabah o mövqeləri məhv etmək üçün Azərbaycan ordusu məcburdur ki, daha təsirli silahlardan istifadə etsin. Bu meşədə isə uzun illərdir tökülüb qalan çürüntülər, qurumuş ağaclar var. Yəni ora hansısa bir mərmi düşsə, yanğın baş verəcək.

Fuad Babayev: Hörmətli Ədalət müəllim, Babək müəllim bilavasitə bu hərbi əməliyyatlarda  iştirak ediblər və işğalçılarla döyüşmüş, onlarla üzbəüz dayanıb düşmənin geri oturdulmasında iştirak etmiş insanları belə bir söhbətə çağırmasaq olmaz. Buyurun, Ədalət müəllim, Babək müəllim, rica edirəm siz də söhbətə qoşulun.

Ədalət Verdiyev: Hərbi əməliyyatların ekologiyaya vurduğu təsirlərdən danışanda bunları əsasən dörd sinfə bölmək olar. Birinci, landşafta, yəni torpağa dəyən zərər. İkincisi, su, su hövzəsi, hava, flora, fauna və sairə dəyən zərər. Üçüncüsü, ətraf mühitlə bağlı düşmən tərəfin tətbiq etdiyi maskalanma, məhv etmə və sair. Bundan başqa basdırılan minalar, mərmilər də hərbiçilərə əlavə problem yaradır. Çünki mina tək üstünə çıxmaqla deyil, istilikdən də partlaya bilir. Dördüncüsü, potensial təhlükəli obyektlər: neftayırma, kimya zavodları, hidravlik qurğular.

Fuad Babayev: Yaxud Sərsəng su anbarı kimi.

Ədalət Verdiyev: Bəli, onlar həmin zonada yerləşən potensial təhlükəli obyektlərdir. Biz Mingəçevir Su Anbarını bəzən unuduruq. Ən böyük təhlükə Mingəçevirlə bağlıdır. Çünki cəbhədən ora olan məsafə 30-40 km-dir. Biz Bərdədə olan bir metr yüksəklikdən danışırıqsa, buradan Hacıqabula qədər olan məsafədə yüksəklik, məsələn səkkiz metrdir. Kür-Araz ovalığı, Arazla Kür arasındakı məsafə, Hacıqabula qədər su altında qala bilər. Bu qədər ciddi təhlükələrlə üz-üzəyik. Ermənistan hərbçilərinin bu mövzuda sərsəmləmələrinə də tez-tez rast gəlirik. Düzdür, buna fikir vermirik, amma axmağın biri düyməni basarsa, sonra Haaqa məhkəməsi onu həbs etsə belə, nə xeyri. Yəni, kilometrlərə, kuba çevirəndə Migəçevir Su Anbarındakı suyun həcmi ilə 300 km uzunluğunda 50 km enində bir ərazi uyğun gəlir.

İkincisi, beynəlxalq aləm də, ictimaiyət də bu təhlükələrdən xəbərdardır. Bunun qarşısını almaq üçün müəyyən konvensiyalar və sair qəbul olunur. Lakin Ermənistan bu konvensiyalara nə o vaxt baxmayıb, nə indi, nə də baxacağı məlum deyil. Deyildiyi kimi, bizə gözü qonşusunun torpağında olan pis qonşu, barbar millət qismət olub. Ona görə də onlardan hər şey gözləmək olar.

Bundan  başqa çaylarımıza qarşı fəsadlara toxunduq. Hazırda dünyada istifadə olunan belə bir raket sistemləri var. Məsələn, raketlərin hər birinin yanacağı yandıqca ətrafa səpələnir və necə deyərlər, istifadə olunmuş yanacaqların tozu ətrafı “pudralayır”. O pudralama nəticəsində ağır metallar ətrafa yayılır. Onun tərkibində nələr yoxdur? Gümüş, aliminium, maqnezium, sirkonium, saymaqla bitməyən ən zərərli ağır metallar. Dediyimiz bu ağır metallar nədir?

Faud Babayev: Torpağa düşəndə onların parçalanması əsrlər çəkir.

Ədalət Verdiyev: Onlar torpağa da, suya da düşür, su ilə insana keçir, torpaqla, bitki ilə heyvana, heyvanla yenə də insana. Yəni, bu zərərli maddələr insanın bədənindən heç bir müalicə ilə çıxmır.

Möhübbət Qurbanov: Üzr istəyirəm, mənə elə gəlir ki, diskussiyanın əsas, maraqlı tərəfi odur ki, bir-birimizin fikrini möhkəmləndirək. Mən Zəngilanda Ekologiya İdarəsində işləyəndə idarənin rəisi və biz orada Oxçu çay problemini SSRİ səviyyəsinədək qaldıra bildik. Nəyə görə? Çexoslovakiyadan bizim Zəngilana üzüm aparmağa gəlmişdilər. Hər şey normal idi. Amma analizlərdən üzümün tərkibində molibden, yəni ağır metal olduğu üzə çıxdı. Sonradan biz bunun səbəblərini axtarmağa başladıq. Axtara-axtara səbəbinin heyvanların qaraciyərində olduğunu tapdıq. İnsan xəstəliklərinin əsasını təşkil edən molibden Oxçu çayda boz rəngli bir həlməşik kimi axırdı.

Gündüz Nəsibov: O çaya o qədər tullantı axıdılırdı.

Fuad Babayev: Həmin dediyiniz Metsamor da tullantılarını ora axıdırdı?

Möhübbət Qurbanov: Xeyr. Buna Mis-molibden zavodları, yəni Qacaranda və Qafandakı zavodların tullantıları səbəb olmuşdu.

Ədalət Verdiyev: Eyni bir zavod, səhv etmirəmsə, İcevan tərəfdədir. Oradan tullantılarını axıdırlar. Ermənilər Vaskepar deyirlər, əsl adı Əskiparadır, oradan o çay axıb keçir Qazaxda Məzəm  kəndinə. Kəndin yanında bir Coğaz su anbarımız var. Coğaz su anbarından da digər bir kanalla  Ağstafa su anbarı qidalanır. Ağstafa çay da Ermənistandan İcevan tərəfdən gəlir, onunla da bizim Ağstafa Su Anbarı qidalanır. Həmin yerlərdə müəyyən miqdarda molibden və sair ağır maddələr çıxır. Bu üç anbar üçü də real təhlükə ilə üz-üzədir. Bu suyu insanlarımız istifadə edir.

Təmkin Məmmədli: Müharibə olmasa da, ekoloji terrora əl atırlar.

Möhübbət Qurbanov: Ekoloji terror əvvəldən də var idi. Ən böyük bəlalarımızdan biri Azərbaycan ərazisinin relyefi, yerləşməsi ilə bağlıdır. Çaylarımızın əksəriyyəti trans çaylardır, yəni onlarda başlayır, bizdə qurtarır. Bu da bizə problem gətirir.

Ədalət Verdiyev: Həmin ağır maddələr orqanizmdən atılmır, bir nömrəli əsəb və ürək-damar xəstəlikləri yaradıcısı sayılırlar, böyrək və qaraciyəri isə sadəcə çürüdürlər. O dərəcədə dəhşətli ağır metaldırlar.

İndi nə baş verir? Bir tərəfdə Kürümüz, o biri tərəfdə Arazımız, ortada İmişli, Kürdəmir, Zərdab, Göyçay, Ucar var. Bu rayonların su ilə təchizatını Girdiman çayı ödəyir. Girdiman çayından su götürürük. Zərdab Kürə bitişib. Kür də dağ suyudur, Zərdabda götürüb Kürün suyunu işlədə bilərlər. Amma arxayın deyilik ki, suyu zəhərləməyəcəklər. Zərdaba 70 km məsafədən, Ağsudan su çəkilir. Bunları qabartmalıdırlar.Yəni, xarici təşkilatları başa salsınlar ki, ermənilər nə qədər ziyan vururlar. Bütün analizlər də əlimizdədir, nəticələr var, bunun üstünə gedilməlidir . İkinci bir tərəfdən, iqtisadi ziyan, sağlamlığa vurduğu zərərlər bir yana, keçək aviasiyada istifadə olunan bombalara. Rəşad müəllim bu işə daha yaxındır, bunların hamısında kasadlaşdırılmış uran var. Tutaq ki, təyyarə bombasını atır, “yerin altın üstünə çevirir”, nəticədə orada böyük bir çala əmələ gəlir. Həmin yerdə torpaq erroziyaya uğrayır, çalada da su yığıntısı toplanır. Düzdür, zamanla təbiət özü-özünü bərpa edir. Amma burada söhbət qeyri-nüvə silahlarından, kasadlaşdırılmış urandan gedir. Nüvə silahlarında təbii ki, uran var.

Təmkin Məmmədli: Zənginləşdirilmiş uran.

Ədalət Verdiyev: Bəli, zənginləşdirilmiş uran. Amma biz kasadlaşdırılmış urandan danışırıq.

Rəşad  Süleymanov: Aviasiya bombalarının və raket yanacaqlarının tərkibində elə maddələr var ki, təbiətdə daim qalır. Məsələn, bu gün ermənilər mərmi atıb, o da partlayıb, yaxud hansısa bir səbəbdən içi dağılıb və yaxud torpaqda düşüb qalıb, korroziyaya uğrayıb. Bizim mütəxəssislər bu əraziləri zərərsizləşdirəndə dəfələrlə görmüşəm, onlar demək olar ki, torpağı əməlli-başlı qaşıyıb tökürlər. Nəyə görə?

Möhübbət Qurbanov: Çünki, gələcəkdə ərazidə fəsadlar olmasın. Amma nə qədər təmizlənsə də yenə fəsadları qalır.

Ədalət Verdiyev: Müharibə bombalarla aparılır. İndi bombaları kim istehsal edirsə, çalışır universal bir model istehsal etsin, yəni onu həm gəmidən, həm havadan, həm qurudan ata bilsin. Amma müasir silahların hamısının tərkibində, xüsusilə də aviasiya bombalarının tərkibində onların dəlmə gücünü, nüfuzetmə qabiliyyətini artırmaqdan ötrü…

Fuad Babayev: Əvvəl kumilyativ mərmi deyirdilər.

Ədalət Verdiyev: Onlar hamısı daha çox nüfuz etmə üçündür. Nüfuzetməni də artırmaqdan ötrü məhz urandan istifadə olunur. Onda detonasiya da, əritmə də güclü olur.

Fuad Babayev: Və bunun sayəsində bir nöqətəyə daha çox gərginlik salırlar.

Ədalət Verdiyev: Bu bombalar ikili mərhələ ilə partladılır, bəzən layı dəlib onun ən dərinliyinə gedib çatır, orada partlayış verir.

Fuad Babayev: Söhbətimizə hazırlıq çərçivəsində oxudum ki, Vyetnam müharibəsində yerin səthinə bir neçə on metr qalmış partlayan xüsusi bombalar istifadə olunub. Bunu meşələri, cəngəllikləri partizanlardan təmizləmək üçün edirdilər. Amma bizdə belə bir təsəvvür var ki, bomba yerə dəyəndən sonra partlamalıdır.

Ədalət Verdiyev: Ekoloji problemlərə səbəb olan bir məsələni də deyim. Həmin bombalarla hansısa ərazidə süni yağış yaratmaq olar. Bunun üçün bombanı bəlli bir yüksəklikdə partladırsan, müəyyən konsentrasiya əldə olunandan sonra musson yağışları dayanmadan yağır. Düzdür, bizim tərəfdə bu tətbiq olunmayıb, amma başqa ölkələrdə olub. Məsələn, bu yaxınlarda İsrail ilə İran arasında mübahisə yarandı. İran iddia edirdi ki, ərazisində su daşqınları və yaxud sonra da quraqlıq İsrail tərəfindən atılan bombalar nəticəsində olub.

Rəşad Süleymanov: Səhv etmirəmsə, 2015-ci il idi. Tovuz və Göygöl rayonlarına çoxlu yağış yağdı, güclü leysan oldu. O hadisələrdən təxminən üç, dörd ay sonra Gürcüstanda səfərdə idik. Hərbi sənaye obyektlərinə olduq. Gürcülər yeni bir doludağıdan raket sistemi yaradıblar. Sovet raket sistemindən fərqli olaraq bu raketlər havada həll olunur və dolunu yağışa çevirir. Gürcülərdən soruşanda, bu sistemi hansı dövlətlərə eksport etmisiniz, dedilər ki, Ermənistan bir neçə ədəd alıb və bunu artıq sınaqdan da keçirib. Gələn kimi araşdırma apardım, bu dolu bizdə təxminən aprel, may ayı ərəfəsinə düşmüşdü. Məlum oldu ki, Ermənistanın Krasnoselsk rayonu, bir də təxminən Berd tərəfə də bundan əvvəl güclü dolu yağıb. Ehtimal edirəm ki, onlar bundan sonra bizim ərazidə bunu sınaqdan keçiriblər.

Fuad Babayev: İqlim silahıdır da bu.

Ədalət Verdiyev: “Metereoloji müharibə” adlı termin artıq oturuşub.

Fuad Babayev: Bu da onun bir elementi ola bilər. Bəlkə hansısa silah sınaqdan keçirilirdi.

Rəşad Süleymanov: Dolu buludlarını qovmaq üçün toplar var və həmişə də istifadə olunub.

Möhübbət Qurbanov: Hələ işğaldan əvvəl Zəngilanda iki böyük topxana vardı. Məqsəd üzüm sahələrini qorumaq üçün dağlardan gələn dolunu dağıtmaq idi. Həmin buludları vurub dağıdırdılar ki, dolu, leysan olmasın. Sonra da müharibə vaxtı həmin toplardan istifadə etdilər.

Fuad Babayev: Səhv etmirəmsə, 1945-ci ildə Qələbə paradında da ondan istifadə ediblər.

Ədalət Verdiyev: Bu yaxınlarda eyni tip paradlar Moskvada da keçirilirdi və burada da tətbiq olunurdu. Amma burada raket atılmadı, fərqli bir sistemlə – təyyarələrin köməyi ilə o buludları dağıtdılar. Ola bilsin hansısa maddələri buludların üzərinə səpdilər. Çünki Moskva üzərində raket, ya bomba atılması həm təhlükəli, həm də səs-küylü olardı. Amma iki gün əvvəldən aviasiyanı havaya qaldırdılar, o ərazini buludlardan təmizlədilər. Və mayın 9-da Moskvada inanılmaz günəşli hava var idi, hamı da məəttəl qalmışdı.

Son 70 müharibənin otuzunda kimyəvi silahdan istifadə olunub. İraqda, İranda, Suriya da istifadə olunub. Suriyada kimyəvi silahların hələ də tam məhv olunduğu bilinmir. Terroçular da daha çox bu silahları Suriya ordusundan əldə edirlər.

Fuad Babayev: Hərçənd, Suriya deyir ki, hamısını məhv etmişəm.

Ədalət Verdiyev: Elə deməlidir. Başqa cür deyə bilməz. Bu gün dünya anbarlarında 70 min ton kimyəvi silah var. Təbii ki, bu silahlar ən çox Rusiyada, ABŞ-da, digər böyük dövlətlərdədir. Yəni, “təhlükəsizlik” adı altında gizlənən Təhlükəsizlik Şurasına üzv dövlətlər ən böyük nüvə silahlarına, kimyəvi silahlara, insanlığa təhlükə törədən digər silahlara sahibdirlər. Elə təhlükəli silahlar var ki, partlayışdan sonra əmələ gələn çalada radioaktiv fon normadan 150 dəfə yüksək olur. Bunu ölçmək üçün vasitələr var. BRDM (rusca: Боевая Разведывательная Дозорная Машина; “Zirehli Kəşfiyyat-Keşik Maşını” – red.) deyilən döyüş kəşfiyyat maşınları mövcuddur. Onlarda radiasiyanı ölçmək üçün vasitələr var. İndi daha müasirləri çıxıb. Biz qaz maskasını geyinib radioaktiv fonu ölçürdük, görürdük ki, 150 dəfə yüksəkdir.

Fuad Babayev: Bu da insan həyatı üçün çox təhlükəli həddir.

Ədalət Verdiyev: Qazaxın yeddi kəndindən üçü anklavdadır, yəni o kəndlər Ermənistanın içindərir. Amma dörd kəndimiz sərhəddə yerləşir. Ordakı evlərdən yalnız ağappaq, bomboz rəngdə fundamentlər qalıb. Bundan da böyük ekoloji müharibə olur?

Təmkin Məmmədli: Hansı kəndlədir?

Ədalət Verdiyev: Bağanis.

Fuad Babayev: Bağanis Ayrımdır. O, anklavdadır deyəsən.

Ədalət Verdiyev: Bağanis Ayrım anklavdadır. Bərxudarlı, Sofulu. Xeyrimli erməni tərəfinin nəzarətindədir. Anklav dediyimiz odur ki…

Fuad Babayev: Gədəbəydə Başkənd kimi.

Ədalət Verdiyev: Qızıl Hacılı, Xeyrimli, Aşağı Əskipara, Yuxarı Əskipara anklavdadır.

Fuad Babayev: Qazaxın yeddi kəndi faktiki işğal altındadır.

Ədalət Verdiyev: Yeddi kənd orada, bir kənd də Naxçıvanda. Səkkiz kəndimiz, yeddi rayonumuz və Dağlıq Qarabağ – hamısı işğal altındadır. Bir yolumuz var: qısa müddətdə işğalı aradan qaldırmaq. Onlardan nə qədər uzaq olsaq bir o qədər yaxşı olar. Ondan sonra istəyərlər hasar çəkərlər, istəyərlər başqa şey.

Fuad Babayev: Əvvələr bir Berlin divarı var idi. İndi Amerika Meksika ilə sərhəddə hasar çəkmək istəyir.

Babək Qoca: Bayaqdan sizi dinləyirəm, məndə belə bir  fikir formalaşdı ki, insan özü özünü məhv etmək üçün əlindən gələni edir. Yadıma çox qəribə bir fakt düşdü. Bu hadisələrin başlanğıcı hamımızın yadındadır. Məsələ Topxana meşələrinin məhv edilməsi ilə meydana çıxmışdı. Bu gün o mövzuya toxunmaq istərdim. Fuad  bəy məlumat verdi ki mən Qarabağda döyüşlərdə iştirak etmişəm. Əsasən Füzuli istiqamətində vuruşmuşam, orada da yaralanmışam. Samir müəllimin fikri ilə bəzi məqamlarda razıyam, bəzisində isə yox. Nə mənada? Qabardılma mövzusunda. Məsələni qabartmamalıyıq, çünki bizim sabah həqiqətən də güc yolu ilə, müharibə vasitəsilə torpaqları geri almağımız var. Bu bizim ən azından həm əsgəri, həm də mənəvi borcumuzdur. Amma nəyə görə qabardılmalıdır. Bu gün danışdığımız mövzulardan belə nəticəyə gəlirik ki, dünya artıq insan həyatını o qədər də qiymətləndirmir. O, ağaca, kola, kosa, təbiətə insandan daha çox dəyər verir. Ona görə Azərbaycan hakimiyyəti və ümumiyyətlə, cəmiyyət tərəfindən dünya ictimaiyyəti, dünya dövlətləri qarşısında bu məsələnin qabardılması effektli bir addım olar. Hansı şəkildə? Mütəxəssislər onu daha gözəl bilirlər.

Sözsüz ki, Azərbaycanın ən dilbər guşələrini əlimizdən vermişik, itirmişik. Həqiqətən o təbiəti gəzib görmək gərək idi. Mənə qismət olub Şuşada, Laçında, Qubadlıda, Zəngilanda olmuşam. Sonuncuda Çinar meşəsində İsmayıl bulağında oturub çörək yemişəm. O meşə səhv etmirəmsə, Avropada ikincidir.

Möhübbət Qurbanov: Xeyr, dünyada birincidir.

Fuad Babayev: O gün söhbətimizdə də oldu ki, birincidir. Kanadadakı ikincidir.

Möhübbət Qurbanov: Şərq çinarı yalnız Zəngilan rayonu ərazisindədir, qərb çinarı Azərbaycanın qərb bölgəsindədir. Amazonda, Amerikanın digər zonalarında, başqa yerlərdə də var, amma onlar təbii halda bitib.

Babək Qoca: Bu baxımından mənə bir döyüşçü kimi oralarda olmaq nəsib oldu. Oradakı insanların çəkdikləri çətinlikləri, hissləri sanki indi də içimdə yaşayıram. Tuğ istiqamətində şərab zavodunun yanında bir tut meşəliyi vardı. Orada mühasirəyə düşmüşdük. Torpaqda uzananda, sanki o insanların naləsindən daha çox torpağın naləsini eşidirdim. Həqiqətən, bu gün  onu biz bir toplum olaraq eşitmədikcə, hiss etmədikcə özümüz də “kallaşacağıq”. Allah sanki nemətləri də hər bir əraziyə, ərazidəki insanlara uyğun olaraq yaradıb. O torpaqlarda bizim şikəstəmiz, muğamımız, laylalarımız, o yeri belləyərək, əkərək dediyimiz bayatılarımız qaldı. O torpaqlar kişi təri yerə düşmədikcə hələ yetim qalacaq.

Mən diversiya rotasında idim və orada mina da basdırmışam. İndi fikirləşirəm ki, o mina həmin yerdə nə vaxtsa xoşagəlməz bir hadisəyə səbəb ola bilər. Biz gizli şəkildə taxıl zəmilərinə girirdik, orada ağla gəlməz yerlərdə minalar basdırırdıq. Amma bu gün ekoloji məsələnin qabardılmasında çox böyük fayda var.

Göstərdiyiniz faktlardan bir daha əmin oldum ki, Ermənistan bizə hərbi təcavüz sayəsində təkcə torpaqlarımızı işğal etməyib. Və bir də hərbi həmlə ilə torpaqlarımızı rahatlıqla geri ala biləcəyimizi də sübut etdik. Ancaq ekoloji təcavüz, yəni orada təbiətə vurulan zərbə on illərlə, bəlkə də yüz illərlə sağalmayacaq bəladır.

Mən əsgərlikdə Rostovda olmuşam. Biz hərbi hissədə kabel çəkmək üçün yeri qazırdıq. Yeşiklərdə 1943-cü ildən qalmış Hərbi Hava Qüvvələrinə aid zenit toplarının sursatları çıxdı. Bu hadisə 1988-ci ildə olub. Bilirsiniz ki, Rostov dəfələrlə əldən-ələ keçib, ora ən çox döyüş gedən yerlərdən biri olub. İndi mənim də gözümün qarşısına gəldi ki, bir gün o torpaqlarımızı azad edəndən sonra o minalar üzə çıxacaq.

Möhübbət Qurbanov: Aydın məsələdir ki, bunun üçün tədbirlər görüləcək. Oralar minalaradan təmizlənəcək. Əhali yalnız hər şey qaydasına düşəndən sonra o torpaqlara buraxılacaq. Kimsə ora özbaşına girməyəcək. Bunu etmək üçün böyük bir təşkilat var.

Fuad Babayev: ANAMA.

Babək Qoca: Demək istəyirəm, yenidən o torpaqlarda olmaq istərdim. Düzdür, əslim Ağdaşdandır, amma burada elə bir mövzu yoxdur, o torpaqlar hər birimizin vətənidir. Biz orada gecə keçidlərində və yaxud digər məqamlarda da təbiətin bizə qarşı o  istiliyini hiss edirdik. Bu gün o məkan yetimdir və bu gün o yerlərə qarşı tərəfin çəkdiyi materiallarda baxırıq, google-dan girib baxa biləcəyimiz müəyyən məqamlar olur. Oradakı vəziyyəti yalnız bu cür öyrənə bilirik. Dediyiniz kimi, bəzi yerlər yandırılıb, bom-boz ərazilər qalıb, bəzi yerləri kol-kos basıb.

Fuad Babayev: “Yanmış torpaq” taktikası tətbiq olunur.

Babək Qoca: Çünki, bayaq Ədalət bəy dedi, onlar bilirlər ki, bir gün oradan çıxacaqlar.

Fuad Babayev: Maraqlıdır, həmin o sistem keçmiş DQMV ərazisində də tətbiq olunur, yoxsa bu yalnız bufer zonada olur. Yəni, deyək ki, Cəbrayılda bunu edirlər, amma Şuşada yox.

Samir İsayev: Onlar Qarabağı özününkü hesab edirlər, ona görə orada heç nə etmirlər. Bəzi məsələlərə toxunmaq istəyirəm. Səhv etmirəmsə, təxminən 7-8 il bundan əvvəl Yaponiyada bir toplantı var idi. Bizim sabiq Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirimiz də orada iştirak edirdi. Müzakirə olunan məsələlərdən biri də hərbi münaqişə ərazilərində ətraf mühitin mühafizəsi  məsələsi idi. Yəni, hərbi münaqişə olan ərazilər pis mənada elə unikal yerlərdir ki, ora dövlətlərin siyasi təsir imkanları məhdud olur. Dövlətlərin əksər qanunları orada işləmir, yalnız hərbi, müharibə qanunları işləyir. Buna görə də gündəmə belə bir məsələ çıxarılmışdı ki, dövlətlər bu məsələyə ciddi yanaşsınlar, hansısa bir razılaşma əldə etsinlər. Çox təəssüf ki, orada məsələ ilə bağlı yalnız deklorativ bəyanatdan başqa hansısa bir siyasi razılaşma olmadı, çünki çox həssas mövzudur. Amma dövlətlər öz fikirlərini bildirdilər. Azərbaycan o zaman çox ciddi mövqe göstərdi, çünki, bu bizim üçün çox həssas bir mövzudur.

Həqiqətən də münaqişə ərazisi olan torpaqlarda ətraf mühitin mühafizəsi daha çox beynəlxalq qurumların üzərinə düşür. Ekoloji fəsadların olub-olmamasına nəzarət missiyasını beynəlxalq qurumlar yerinə yetirir. Necə ki, Qırmızı Xaç Cəmiyyəti xətti ilə insanlara nəzarət edirlər, necə ki, hansısa sülh sazişi, barışıq üçün beynəlxalq missiyalar göndərirlər. Bu missiyaların gündəminə münaqişə bölgəsində ətraf mühitin mühafizəsinin təmin olunması məsələləri də salındı. Yəni, müharibələr müvəqqətidir, ətraf mühit daimidir. Bu, məsələnin bir tərəfi. Ümumiyyətlə, mən müharibə mövzusundan qaçmağa çalışıram. Çox həssas bir mövzudur. Sərsəng Su Anbarı ilə bağlı məsələdə mən o beş rayonun camaatını başa saldım ki, qarşımızda duran ermənilər deyil, Ermənistan dövlətinin hərbi qüvvələridir. Çünki, biz əgər sözümüzü yalnız daxili audutoriya üçün deyiriksə, onun o qədər dəyəri olmur. Qarabağı bizim üçün tərifləməyin mənası yoxdur. Əgər sözümüzü beynəlxalq auditoriya üçün nəzərdə tutmuşuqsa, o zaman hər bir sözümüzdə məsuliyyətli olmalıyıq. Bilməliyik ki, sabah bizim sözümüzü götürüb bizə qarşı çox rahat şəkildə istifadə edə bilərlər. Məsələn, bir neçə nümunə verim. Təxminən 10 il bundan əvvəl, vaxtında üç öklənin vətəndaş cəmiyyəti institutlarının əməkdaşlığı üçün bir platforma var idi. Adı Qafqaz Regional Ekoloji Mərkəzi idi. Orada Ermənistanın qeyri-hökumət təşkilatıları ilə əməkdaşlıq edirdik. Ekologiyanı nə qədər milliləşdirsək də, ekoloji məsələlər həmişə qlobal mahiyyət daşıyır. Və bu əməkdaşlıq çərçivəsində bir-birimizə informasiya ötürürdük, xüsusilə də onlar bizə. Bayaq çox yaxşı dediniz, biz çayın aşağı axınında yerləşdiyimiz üçün çirkli sular bizə gəlir, bizdən ora getmir.

Mənə təxminən 10 il bundan əvvəl erməni partnyorlarımız bir məlumat göndərdi ki, eyni vaxtda çoxlu miqdarda tullantı suların daxil olması nəticəsində Razdan çayında onların Sanitar Epidemioloji Stansiyası təhlükəli, bakterioloji maddələr tapıb. Dedilər, bunu siz öz hökumətinizə çatdırın. Mənə bir şəkil də göndərmişdilər. O şəkil özlərinin qəzetlərində erməni dilində çap olunmuşdu. Məqsədləri insanları qorumaq idi. Humanist insanlar bütün dövlətlərdə var. Mən də bu məlumatı alan kimi Səhiyyə Nazirliyinə gedib müraciət etdim ki, çaylara nəzarəti gücləndirək, suyun tərkibində təhlükəli maddələr var. Mənə dedilər ki, düşmən  təbliğatıdır.  Deyirəm, bu təbliğat olsa idi, ermənilərin daxili auditoriyasına ünvanlanmazdı. Cavab verdilər ki, daxili auditoriyaya ünvanlanmış olsa da, bilirlər ki, biz də onu oxuyururuq. Çox gözəl. Yaxşı onda onlar da bizim dediyimizi oxuyurlar. Odur ki, bu gün biz müharibənin Qarabağ  bölgəsinə  hər hanısa zərərli ekoloji təsirindən danışacağıqsa, bu bizim əleyhimizə istifadə oluna bilər, beynəlxalq tədbirlərdə əllərində “silah” olar.  Çünki bu gün dünya daha çox qlobal məsələləri qəbul edir. Səhv etmirəmsə dediniz ki, dünya qırılan ağaca daha üstünlük verir. Mən o vaxt deyirdim ki, sipahiləri (Hindistanda ingilis müstəmləkəçilərinə qarşı milli-qurtuluş mübarizəsinin iştirakçıları – red.) topa bağlayıb atan ingilislərdən nə gözləyirsiniz. Bunu tarixdən gözəl bilirik. Amma kimsə bir itin ayağını tapdalayırsa, İngiltərədə bütün ingilislər ayağa qalxır. Ona görə mənə elə gəlir ki, Qarabağla bağlı hər hansı mövzuda onun beynəlxalq dəyərini anlamadan danışmamalıyıq.

Bu gün ermənilər Dağlıq Qarabağda meşələri qırırlar. Amma bunu ona görə etmirlər ki, Azərbaycanın əlinə keçməsin. Onlar yüz faiz əmindirlər ki, Qarabağ ömürlük onlarındır və biz heç zaman əllərindən ala bilməyəcəyik. Necə ki, Göyçəni, Zəngəzuru, başqa torpaqlarımızı ala bilmədik. Deməli, “ermənilər Dağlıq Qarabağda hər şeyi məhv edirlər ki, Azərbaycanın əlinə keçməsin” sözünü işlətmək olmaz. Ermənilər meşələri qırırlar, bizdə də qırırlar, onlar suları çirkləndirir, bu vəziyyət bizdə də var. Ekologiya  Nazirliyi bacardığı qədər onun qarşısını kəsir. Son on beş ildə meşələri məhv etmişik, çaylarımızı dəhşətli dərəcədə çirkləndirmişik. Ağır metallardan danışdınız. Dünyanın hər yerində adi avtomobil yollarının kənarından  50 metr məsafədə əkin işlərinin aparılması qadağandır. Bunun bir neçə səbəbi var. Birincisi, əvvəllər yanacağın tərkibində qurğuşun var idi. Dünyada qurğuşunun yanacağın tərkibindən çıxarılmasının əsas səbəbi o oldu ki, qurğuşun təxminən bir metr, metr yarıma qədər qədər məsafədən yuxarı qalxmır.

Fuad Babayev: O da ağır metal sayılır?

Samir İsayev: Dəhşətli xəstəliklər törədən metaldır. Yanacağın tərkibində qurğuşun yananda onun buxarı bir metr, iki metrdən artıq yuxarı havaya qalxa bilmir. SSRİ-nin vaxtında Bakıda qazonları elə-belə salmamışdılar. Maşınlardan uşaqları qorumaq üçün salmışdılar.

İkinci bir tərəfdən, magistral yollarda 50 metrədək məsafədə yanacağın tərkibində olan kadmium bitkilərə çökür. Kadmium isə insan bədəninə daxil olanda kalsiumla reaksiyaya girib onu məhv edir, sümüyü əridir. Sümük xəstəliklərinin dünyada çox olmasının bir səbəbi də budur.

Biz Sərsəng Su Anbarı ilə bağlı məsələdə çox məsuliyyətli olduq. Bunun nəticəsidir ki, Avropa Şurası onunla bağlı düzgün qərar qəbul etdi. Çünki araşdırmalarımıza beynəlxalq düşüncə ilə yanaşdıq, demədik ki, bu yalnız Azərbaycan üçündür. Yazılarımızda, çıxışlarımızda heç yerdə demədik ki, ermənilər suyumuzu kəsir, dedik ki, Ermənistan dövləti, erməni silahlı qüvvələri suyumuzu kəsir. Məsələni bir az başqa tonda qoyduq. Bu gün önəmli məsələ budur. Biz əgər bir sözü yalnız özümüz üçün deyəcəyiksə, onun xeyri yoxdur, dünya üçün deyəcəyiksə, o zaman onu gərək məsuliyyətlə deyək.

Rəşad Süleymanov: Ermənistan silahlı qüvvələrinin silahlardan istifadə etmə məsələsindən bəhs etdik. Bu günlərdə internetdə Ermənistan silahlı qüvvələrinin lazer silahlarından istifadəsinə dair məlumata rast gəldim. Bu silah Araqat müəsissəsində istehsal olunur. Lazer silahı ilə ermənilər bir neçə əsgərimizin gözünə xəsarət yetirmişdilər. Lazerin məsafəsi yoxdur, sonsuzluğa qədər gedə bilir və qarşısındakı bütün otu, ağacı yandırır, canlıya zərər yetirir. Bir məsələ də var, xatırlatmaq istəyirəm ki, həmişə cəbhə xəttində yanğınlar olandan sonra az keçməmiş bir də görürsən ki, gəmiricilər sahələrə qaçır. Bu, təbii haldır. Bir müddət əvvəl Amerika Dövlər Departamentinin Silahların İxtisarı və Ləğvi üzrə Bürosunun region ölkələrinə ayırdığı maliyyə vəsaitləri və onların təyinatına baxdım. Bu vəsait Azərbaycanda ən çox mina təmizləmə layihələrinə ayrılır, Ermənistanda isə təxminən son 10-11 ildə ən çox kimyəvi tullantıların utilizasiyası və onların neytrallaşmasına yönəldilir. Yəni o deməkdir ki, Ermənistanda kifayət qədər kimyəvi məhsullar var, onları necə utilizasiya edirlər, harada basdırırlar, bu çox ciddi məsələdir.

Fuad Babayev: Yekun olaraq Möhübbət müəllim sizi dinləyək.

Möhübbət Qurbanov: Diskusiya zamanı ortaya çıxan bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək istəyirəm. Mərmilərin, qurğuşunun əraziyə tökülməsi məsələsindən danışıldı. Zəngilan 157 km məsafədə Ermənistanla döyüşürdü. Qubadlı və Cəbrayıl gedəndən sonra, o ərazilərdən də kilometrlərlə məsafələr bura əlavə oldu. Amma ondan əvvəl bizim uşaqlar gedib digər rayonlarda da döyüşürdülər. Hərbiçilərimiz söhbət edirdilər ki, 157 km ərazidə Yuxarı Yeməzli və Kollu kəndləri vardı, o kəndlərə tökülən mərminin çəkisi kəndlərdə yaşayan əhalinin çəkisindən iki dəfə çox idi. Hər gün səhərdən axşama qədər kəndlər müxtəlif istiqamətlərdən  atəşə tutulurdu. Belə faktlar bizdə həddən artıq çoxdur.

Müharibədən danışmaq ağırdır. Müharibədə ekoloji mühitin dağıdılması, ətraf mühitin məhv olması qaçılmaz haldır. Yanğınlar məsələsi ilə bağlı sos siqnalı verdik. Etdikləri ekoloji cinayətlərin izini itirmək üçün onlar bu yanğınları törədirlər. Böyük meşələrimiz qırılıb qurtarandan sonra həmin əraziləri yandırdılar. Ən çox da bunu sərhəd zonasında etdilər. Həmin ərazilərdə indi heç kim sübut edə bilməz ki, burada nə qədər ağac var idi, meşələr necə məhv olub. Yüz on min hektara yaxın ərazidə meşələri yandırdılar.

Son vaxtlar bu və digər məsələləri daha diqqətlə izləyirik. 2006-cı ildə Ekologiya Nazirliyində bizim birinci hesabatı çıxdı, böyük səs-küyə səbəb oldu. Sərsəng Su Anbarı məsələsində təkcə əhalinin təhlükəsizliyi yox, başqa məqamlar da var. Bu anbardan bir vaxtlar kənd təsərrüfatında suvarılma sistemi üçün istifadə olunurdu, torpaq sahələri suvarılırdı. İndi ermənilər nə edir? Yayda suyun qabağını kəsirlər, qışda isə suyu buraxırlar. Qışda bura yağan yağıntıları da əlavə etsək ərazilərdə torpaq şoranlaşır, bataqlaşma baş verir. Bu böyük ekoloji təhlükədir. Onlar bunu düşünülmüş şəkildə edirlər.

Rəhbərlik etdiyim idarə 1989-cu ildən bu yana Oxçuçay problemi ilə məşğuldur. O vaxt Nazirlər Kabinetində qərar qəbul olundu ki, problemlə əlaqədar Ermənistanla danışmaq lazımdır. Orada komitə yarandı, bu  komitə mənim başçılığım ilə fəaliyyət göstərdi. Biz o zaman SSRİ Təbiəti Mühafizə Komitəsinin Müfəttişliyinin rəisi ilə bərabər 35 nəfər qonağı Zəngilanda qəbul etdik. Sonra biz vertalyotla bütün əraziləri gəzdik və sübut etdik ki, haralardan oğurluq olaraq borularla çirkab sular Oxçuçaya axır. Maraqlıdır ki, komissiya gələn ərəfədə Oxçuçayın suyu duruldu. 1989-cu ilin axırları idi. Sumqayıt hadisələri artıq baş vermişdi və ermənilər qıraqdan bizə daş atırdılar. Biz vertalyotla Qacarana, Oxçuçayın mənbəyinə kimi getdik, orada Zəngilana qayıtdıq. Çox dəhşətlidir. Əhali orada necə yaşayırdı. O çay zonası ilə bu biri çay zonasını müqayisə edirdik, analizlər verirdik. Nəticə nədən ibarət olurdu.  Hələ müharibədən əvvəl SSRİ Arbitraj Məhkəməsi bizim sənədlərimizi təsdiqlədi. O vaxtın pulu ilə ermənini 1 milyon 600 min rubl cərimə etdilər. Sonra  müharibə başladı və işlər qarışdı.

Trans çayların böyük bəlası var. Bu çaylar əgər yaramaz bir dövlətin ərazisindən bizə keçirsə,  o mütləq çirklənəcək. Bizim də borcumuz bu məsələni dünya miqyasında qaldırıb bir nəticəyə nail olmaqdır. Biz 2006-cı ildə baş verən yanğınlarla məşğul olduq. Bütün yanğınlar həmin dəqiqə fiksasiya olunurdu, hesablamalar aparılırdı. Hesablamalar əsasında xəritələr tərtib olundu, həmin xəritələr bu günə qədər qalır. Yanğınlar ərazisi 2006-cı ildə 64 min hektara yaxın idi, sonrakı illər də yanğınlar davam elədi. Bu il də yanğınlar olub. Bu elə lap bu yaxınlarda da baş verib. Hələ 2002-ci ildə işğal olunmuş ərazilərdə ekoloji dağıntıları izləyən və müəyyənləşdirən Operativ Mərkəz yaradıldı. Mərkəzə bütün işğal rayonlarını cəlb etdilər, əlavə komissiya da yaradıldı. Akademiyanın əməkdaşları ildə bir neçə dəfə Mərkəzin ümumi yığıncağı oldu. Bu gün də Mərkəz fəaliyyət göstərir. Mərkəzə gələn bütün məlumatlar orada mühafizə olunur, hesabatlar aparılır və onun nəticəsində də Azərbaycanın işğal olunmuş rayonlarına dəyən zərərlərin 2014-cü ilə qədər olan variantını rəqəmlə üzə çıxara bilmişik. Çox böyük rəqəmlərdir. Bəzən soruşurlar ki, bu rəqəmlər nəyə lazımdır. Bu rəqəmlər nəsillərin nəsillər qarşısında borcunu göstərir, bədnam qonşularımızın təbiətimizə vurduğu zərərlərin faktları oradadır.

İşğal olunmuş ərazilərimizdə nələrin olduğunu, nələrin qaldığını sadalamağa ehtiyac yoxdur. Həddən artıq çox şey qalıb. Aqanbekyan Fransada ermənilərlə görüşəndə deyib ki, Qarabağ bizə lazımdır. O konkret deyib ki, Qarabağ və ətraf rayonlar xəzinədir və biz o xəzinənin sahibi olmalıyıq. Doğrudan da böyük xəzinədir. Amma indi o xəzinənin sahibi ermənilərdir. Bizim Zəngilan rayonunda çıxan sodanı götürsək, onunla Yer qurşağını 500 metr enində ağartmaq olar. Əhəngi ilə də həmçinin. Onlar milyon illərə çata biləcək yataqlardır. Vecnəli, Söyüdlü, yaxud digər yataqlar haqqında geniş, ətraflı yazmışıq. Aqambekyan deyir ki, Dağlıq Qarabağ mütləq bizim olmalıdır. Məsələ təkcə siyasətlə və yaxud digər niyyətlərlə bağlı deyil. Dağlıq Qarabağ və ətrafdakı rayonlar əsl xəzinədir və o xəzinə bizim olmalıdır. Onlar məqsədli şəkildə bu məsələni qoymuşdular ki, bu əraziləri işğal edək.

Faydalı qazıntılardan yaranan zərərlər həddən artıq çox olur. Orada bir şirkət var, təkcə Söyüdlüdən ildə 4-5 ton qızıl aparır. Həmin şirkətin dövriyyəsində 17,5 ton qızıl görünür,  bu da o deməkdir ki, oradan il ərzində bu qədər qızıl hasil edir. Bu şirkətlər Ermənistanın büdcəsinə də çox xeyir verirlər.

Meşələrin qırılması, təbiətə dəyən zərər, hamısı bizə zərbədir. Altı-yeddi aydır bizdə bir kitab hazırlanır və bu proses indi də davam edir. Kitab Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumat materialları əsasında erməni silahlı qüvvələrinin təcavüzü və işğalı nəticəsində ətraf mühit və təbii sərvətlərə vurulmuş zərərin qiymətləndirilməsindən bəhs edəcək. Təsəvvür  edin, Respublikamıza  1989-cu ildən-2014-cü ilə qədər 819 milyard ABŞ dolları həcmində zərər dəyib, bundan da ətraf mühitə dəyən zərər 244 milyarddır. Yəni təkcə ətraf mühit deyil, başqa zərərlər də var. Məsələn, biz hələ 2009-cu ildə əhaliyə müraciət eidik ki, sənə nə qədər ekoloji zərər dəyib. Hər bir şəxs ona dəymiş ekoloji zərəri eyni cür qiymətləndirə bilməz. Onlar bunu 20 min, 30 min, 35 min və sair ölçüdə dəyərləndirdi. Bütün rayonlar üzrə mənəvi ekoloji zərəri hesabladıq. Gördük ki, əhalinin ekoloji duruma verdiyi qiymət başqa şeydir. İşğal ərazisində qalan meşələrimiz 262 min hektardır. Meşə fondumuzun 23,8 faizi orada qalıb.

Ədalət Verdiyev: Ərazimizdə nə qədər meşə var? Səhv etmirəmsə, Azərbaycanda meşə zolağı cəmi 11.8 faiz idi.

Möhübbət Qurbanov: Meşə zolağımız 1.2 milyon hektardır. Onun 262 min hektarı 23.8 faiz edir. 460 növ ağac və kol bitkiləri orada qalıb, bunlardan 70-i endemik növdür.

Fuad Babayev: Endemik, yəni ancaq o yerə aid olmaq deməkdir.

Möhübbət Qurbanov: Ancaq orada bitir, başqa yerdə bitmir.

Samir İsayev: Yazanda çox şey yazırlar. Metsamordan yazırlar ki, Metsamordan nüvə yanacağını gətirib Qarabağda basdırırlar. Başa düşmürlər ki, o yanacağı aparıb başqa yerdə basdırmaq olmaz. Niyə olmaz? Onu satan şirkət onu geriyə aparmalıdır. Bu MAQATE qarşısında bir öhdəlikdir. Ermənistan nüvə yanacağı istehsal etmir. Metsamoru ruslar tikib, ruslar oranı təmin edir. Tutaq ki, şirkət 5 kq  yanacaq gətirir və 5 kq yanandan sonra 3 kq tullantı alınır, 3 kq tullantını isə oradan götürür, bunlar da MAQATE-nin nəzarəti altında baş verir.  Metsamorla bağlı Avropa Komissiyası ciddi tədqiqat apardı. Bu Komissiya onu bağlamaq istəyirdi. Çünki oranı bağlamaqda maraqlı idi. Burada sırf siyasi maraq var idi. Avropa Komissiyasından ora ciddi komissiya gəldi, ciddi yoxlanış oldu. Ondan başqa Türkiyə MİT-in apardığı hesabat əlimə keçmişdi. Heç bir ciddi hesablamalarda nüvə tullantısının götürülüb başqa yerə aparılması yazılmır. Çünki bunu orta səviyyəli mütəxəssis də bilir ki, onu aparmaq olmaz.  Nüvəyə nəzarət tamam başqa bir şeydir. İkinci bir tərəfdən, bəs onun problemi nədir? Stansiyanı soyutmaq üçün çay suyundan istifadə olunur, həmin su da yenidən çaya axıdılır. Avropa Komissiyası istəyirdui onu bağlasın. Gəldilər onu da araşdırdılar, sudan nümunə də götürdülər təsdiq olunmadı. Yəni limit var, hədd var ki, nə qədər tullana bilər, o limiti, normanı keçmədilər.

Ədalət Verdiyev: Deyirlər ki, Rusiya verdiyi qədər də geri aparır. İstənilən halda bu daşınır. Rusiya özü həmin tullantıların utilizasiyası ilə bağlı ciddi problemlərə malikdir. Bu, bahalı bir prosesdir.

Samir İsayev: Rusiyanın kiminlə problemi olsa da, MAQATE ilə problemi yoxdur. MAQATE ilə problemi yaranan kimi bütün dünya İranın üstünə düşdü. Yəni MAQATE ciddi qurumdur. Nüvə silahına, nüvə materiallarına nəzarət dünyada bir nömrəli məsələdir.

Ədalət Verdiyev: Dediyim odur ki, Rusiyada bu gün nüvə yanacaqlarının məhv edilməsi, utilizasiyası ilə bağlı müəyyən gərginlik var.

Samir İsayev: Tullantıların hamısını basdırır.

Ədalət Verdiyev: Basdırır, amma problemləri təbii ki, açıqlamır.

Möhübbət Qurbanov: Bu gün bizə çox ziyan vurulub. Regiona marağı olan xarici dövlətlər öz şirkətləri vasitəsilə Ermənistanın əli ilə işğal altında olan ərazilərimizdən hər şeyi dağıdıb aparırlar. Bunların hamısı məqsədli şəkildə, qabaqcadan hazırlanmış plan əsasındadır. Bayaq dediyimiz kimi, burada məqsəd siyasətdən, torpağın işğalından daha çox talançılıqdır. Amma onlar heç də arxayın deyillər ki, bu gün, sabah getməyəcəklər. Amma çalışdıqları qədər əraziləri əllərində saxlayırlar və bundan maksimum istifadə edirlər. Burada miqdar göstərilib. Elə  rəqəmlər var ki, heç Azərbaycan Sovet dövründə bu qədər məhsul istehsal edə bilməyib.

Bizim balaca operetaiv mərkəzimiz var. Hər gün erməni dilində çıxan bütün materiallar imkanımız daxilində izlənilir. 2006-cı ildən 2012-ci ilədək materiallar sel kimi idi. Elə ki, KİV müharibələri başladı, bizimkilər müəyyən KİV-lərdə, mediada onlara üstün gəlməyə başladılar, ondan sonra onlar materialları məhdudlaşdırdılar. Adicə qondarma “Qarabağ Nazirlər Kabinetinin” ağacların kəsilməsi, təbiətə vurulan ziyan barədə qərarlarını yayırdılar, bununla da bilirdik nə qədər ağac və harada kəsilib. Orada bir qərarda biz tapdıq ki, nə qədər ağac doğranıb və kimlərə cəza veriblər. Biz onlardan istifadə edirdik.

İşğaldan sonra meşə fondundan istifadə Qarabağ və ətraf rayonlardan qırılan meşələrin hesabına birdən-birə 10-15 dəfə artdı. Faydalı qazıntıların çıxarılması get-gedə artır. Əsgəran zonasından neftin çıxarılması məsələsi var. Zəngilan ərazisində sel axır, böyük yataqlar var  müəyyən süxurlarla İran ərazisinə keçir, Əsgəran ərazisində açıq üzə çıxır, neft izləri görünür. Hələ qızılı və başqa materialları demirəm. Mineral su bizə elə böyük ciddi zərər vermir, ancaq onlara xeyir gətirir. Bu su axır gedir, milyon tonlarla su hədər olur, amma o zərər sayılmır, əvəzində onlara xeyir gətirir. Ərazidə təkcə floranın deyil, heyvanat aləminin qırılmasından da danışmaq lazımdır. Bizim ərazidə, Ordubad zonasında sayları çox az qalan bəbirlər də var. Bu heyvanlar Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərindən Ermənistan, sonra da Zəngilan ərazisinə hərəkət edir. Burada mənfi cəhət nədir? Ermənilər böyük ovçu dəstələri ilə onların arealını, həmçinin yem bazasını məhdudlaşdırırlar. Bu da onların məhvinə səbəb olur.

Rəşad Süleymanov: “Oxota və rıbalka” («Охота и рыбалка» – Rusiya telekanalı – red.) verilişində ov turları ilə Kəlbəcərə də gəlmişdilər. Bir də, yadıma gəlir, bir neçə il bundan qabaq ermənilərin müxalifyönlü “Lragir” qəzeti Sərsəng Su Anbarı ətrafında əhalidən olan bir şikayəti ictimailəşdirtmişdi ki, Mehmanadan (Mehmana – Kəlbəcər rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd – red.) filiz yuyulandan sonra gələn çirkli axın anbardakı balıqları da məhv etmişdi.

Möhübbət  Qurbanov: Həmin hadisələr zamanı hətta şəkillər də verilmişdi. Yanğınlar zamanı  bizim səs-küyümüz BMT-yə qədər getdi. ATƏT-də komissiya yaradıldı, Burada Ağdamdan olan Zabit adlı oğlan iştirak etdi. Bütün işlər yekunlaşandan sonra yenə ikili prinsip özünü göstərdi. Gah belə dedilər, gah elə.

Samir İsayev: Hərbiçilərin burada olmasından istifadə edib mənə maraqlı olan bir məsələdən danışmaq istəyirəm. Ermənistan və Azərbaycanın, hər ikisinin ərazisində müxtəlif hərbi silah və sursatlara nəzarət var. Ermənistan da, Azərbaycan da beynəlxalq sazişlərə qoşulub. Dağlıq Qarabağ buradan kənardadır, digər bir tərəfdən 1994-cü ildə atəşkəs barədə saziş imzalandıqdan sonra Rusiya ordusunda tənəzzül prosesi getdi, bu hələ bir neçə il də davam etdi. Bu zaman Rusiyadan çoxlu sayda silahlar, sursatlar  naməlum istiqamətdə itib batdı. Heç onları yoxlayan, araşdıran da olmadı. Rusiya dövləti o vaxt dağılırdı. Maraqlıdır ki, ermənilər həmişə rusların elitasında, idarəetmədə mühüm mövqelərdə olublar, həmişə diaspor fəaliyyəti və gələcəyə yönəldilmiş ciddi maliyyə işi görüblər. İstisna etmirəm ki, 90-cı illərdə sovet, rus ordusunda dağıntılar gedən zaman çoxlu sayda hərbi silah-sursatları və bilmədiyimiz təhlükəli materialları bunlar götürüblər. İnanmıram ki, özlərində – Ermənistanda saxlasınlar, çünki Ermənistan nəzarət altında olan dövlətdir. Dağlıq Qarabağ isə nəzarətsiz ərazisidir. Bura heç bir missiya gəlib getmir və burada heç bir silah növünü araşdıra bilməz. Buna görə mənə elə gəlir ki, Dağlıq Qarabağa Azərbaycan ordusunun zəfər yürüşü baş verəcəyi təqdirdə gözləmədiyimiz, bilmədiyimiz, görmədiyimiz silah növləri bizə qarşı istifadə oluna bilər. Burada söhbət rusların Ermənistana satdığı silahlardan deyil, keçmiş Sovet ordusunun anbarlarından oğurlanan silah-sursatlardan gedə bilər. Bura kimyəvi silahları da aid etmək olar.

Rəşad Süleymanov: Ekoloji fəsadları törədə biləcək ən ciddi problemlərdən biri də su mənbələridir. Yaz aylarında çaylarda su axını güclənən kimi bizə Qarqarçay, Quruçay, Tərtər çayı ilə oradan  minalar gəlir. Bu minaları ağaclara bağlayaraq bizə tərəf axıdırlar. Sabah hansısa insan və ya heyvan  düşür o minada ölür, yaxud da partlayış olur hansısa bir talanı yandırır.

Möhübbət  Qurbanov: Yaxud  da partlamadan çay mənbəyində qalır, sabah isə ekskalator oradan qum götürəndə partlayır.

Rəşad Süleymanov: Səhv etmirəmsə aprel döyüşlərinin ikinci günü idi.  İnternetdə bir video olmalıdır. Ermənilər Sərsəng Su Anbarında xüsusi təyinatlı qüvvələr yerləşdirmişdilər ki, anbarın mühafizəsini gücləndirirlər. Amma orada çox maraqlı bir məsələ də var. Onlar özləri də açıqladılar ki,  Sərsəng Su Anbarını lazım gəlsə minalaya bilərik. Yəni bu anbar kiçik bir yer deyil, xəritədə də görünür ki, kifayət qədər böyükdür. Ora  sualtı mina qoysalar, bunun özü də ciddi problem yarada bilər. Yəni, ola bilər mina dambanı dağıtmasın, amma sabah o ərazi azad olunanda orada bir partlayış olsa, böyük sayda itkimiz ola bilər. Ermənistana sual vermək lazımdır ki, onun dənizi yoxdur, dəniz qüvvələri yoxdur, dəniz minalarını haradan alır və onları nə edir.

Möhübbət  Qurbanov: Burada təbiətə dəymiş zərərlərdən danışırıq. Xüsusi qorunan ərazilər əsasən qeyd olunmalıdır. Zəngilan ərazisində Araz Bağı deyilən bitki var. On min hektar ərazidə onu xüsusi qoruyurdular, heç kim kəsmirdi. Palıd ağacı ancaq bu ərazidə var. 152 ədəd təbiət abidəsi həmin ərazidə qalıb, taleyi bilinmir. Bəsitçay qoruğu, Qarayol qoruğu, Araz boyu təbiət yasaqlığı, Laçın dövlət təbiət yasaqlığı, Qubadlı rayon dövlət təbiət yasaqlığı, Daşaltı yasaqlığı – bunların hamısına ümumilikldə dəyən zərəri hesablamışıq. Təkcə qoruqlara vurulan zərər 17 milyard  274 min 314 manatdır. Bu, balaca rəqəm deyil. Ümumi meşələrə dəymiş zərər 2 milyard 532 milyondur, amma 17 milyard yalnız qoruqlara dəyən zərərdir, çünki  qoruqlardakı ağacların qiymətliliyi meşələrə baxanda xeyli böyükdür. Orada beş iri geoloji obyektimiz qalıb: Azıx, Tağlar, Xan, Qaxab, Divlər sarayı – bunlar hamısı keçmişimizi özündə əks etdirən abidələrdir. İndi eşitdiyimizə görə Azıx mağarasından anbar kimi istifadə edirlər. Amma o zaman bizdə böyük əhəmiyyətli abidə idi. Kəlbəcər rayonunda nadir bitki ayıfındığı səkkiz hektar olub. Biz əlimizi əlimizin üstünə qoyub oturmamışıq. Xeyli işlər görürük. Beynəlxalq miqyasda da bu problemləri qaldırmaq lazımdır ki, dünya bilsin.

Fuad Babayev: Obama administrasiyasına məhz bu Sərsənglə bağlı müraciət oldu və bir neçə yüz min müraciət topladıq. Bu işləri tək dövlətin üstünə yıxmaq olmaz, QHT-lər, fəal ictimaiətçilər, ən çox da mediadan böyük gözləntilər var. Biz də kiçik sayt olaraq əlimizdən gələni edirik. Sizə çox minnətdaram.

Hazırladılar: Təmkin Məmmədli, Mehman İbrahimov, Aydan Abaslı 1905.az

27 fevral 2019-cu il