“Diskussiya klubu”nda bu dəfə Quşçular, Malıbəyli və Qaradağlı kəndlərinin işğalını müzakirə etdik. Müzakirələrdə Malıbəyli sakini, faciənin şahidi Allahverdi Balakişiyev, Quşçular kənd icra nümayəndəsi, faciənin şahidi Sahib Musayev, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Məhərrəm Zülfüqarlı, jurnalist Rəsmiyyə Rzalı, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru Əlövsət Allahverdiyev iştirak edirdi.

 

Fuad Babayev: Həm Malıbəyli, həm Quşçular, həm də Qaradağlı faciələri Xocalı soyqırımı ərəfəsində baş verib. Sizcə, bu üç kəndlə bağlı baş verən hadisələrin ictimaiyyətə çatdırılmasında hansı problemlər var?

 

 

Allahverdi Balakişiyev: Bu hadisələrdən ötən 25 il uzaq görünə bilər. Amma 25 il əvvəl baş verən hadisələri biz bu gün düzgün qiymətləndirmiriksə, aydındır ki, heç düzgün də işıqlandıra bilmərik.  Biz bu həqiqətləri gələcək nəslə heç olmasa, düzgün çatdırmalıyıq. Xocalı faciəsi əslində bu hadisələrdən yaranmayıb. Mən ermənilərlə çox təmasda olmuşam. Onlar Xocalıdan qabaq həmin hadisələri Malıbəyli və Quşçular kəndlərində törətmək istəyirdilər. Həmin vaxtlar Xankəndində erməni hərəkatının lideri Manuçarov soyadlı bir nəfər idi. Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin salamat çıxmasına görə həmin şəxs hərəkatdan uzaqlaşdırıldı. Çünki onlar Quşçuları əldən buraxmaq istəmirdilər. Hətta biz çıxandan sonra qonşuluğumuzdakı Şuşikəndin kolxoz sədri Manuçarovu kobud sözlərlə təhqir etmişdi.

 

Fuad Babayev: Ermənilərin Xocalıdan əvvəlki ilk hədəfləri Malıbəyli və Quşçular idi. Bu sözlər Rəsmiyyə xanımın “Azərbaycan” qəzetinin 8 fevral 2011-ci il tarixli sayında işıq üzü görmüş məqaləsindəndir. İnsanlarımızı bu hadisələrlə bağlı məlumatlandırmaq üçün nələr etmək lazımdır?

 

Rəsmiyyə Rzalı: Mən söhbətimə Daşaltı əməliyyatından başlamaq istəyirəm. Mənim bu yaxınlarda bu faciə ilə bağlı ikihissəli məqaləm getdi. Müharibə psixoloji məsələdir. Əgər müharibəni qazanmağa psixoloji cəhətdən hazırsansa, qazanacaqsan. 1992-ci ilin 25 yanvarında apardığımız Daşaltı əməliyyatına heç bir ehtiyac yox idi. Daşaltıdan bu tərəfdə Malıbəyli, Quşçular, Qaradağlı, Xocalı var idi. Həmin məntəqələrdə möhkəmlənmək daha vacib idi. Bizim bütün faciələrimiz tələsik hazırlanmış Daşaltı əməliyyatından başlanır. Bu əməliyyat zamanı Riad Əhmədov və onun bütün dəstəsi demək olar ki, həlak oldu. Daşaltı hadisələrindən sonra Ağdamdan Şuşaya uçan Mİ-28 helikopteri ermənilər tərəfindən vuruldu və nə qədər insan həlak oldu. Ardınca da Cəmilli, Quşçular, Malıbəyli işğal edildi. Biz həm də psixoloji cəhətdən uduzduq və düşmənin əlinə fürsət düşdü. Düşmən də bizim zəif nöqtələrimizi müəyyənləşdirdi. Zatən heç zəif olmayan nöqtələrimiz də yox idi. Silah yox, sursat yox, birlik yox, üstəlik də psixoloji cəhətdən hazırlıqlı deyildik. Baş verənlər Xocalı faciəsinə yol açdı. Bir faktı da deyim ki, Qaradağlı və Malıbəyli kəndlərinin işğalında 366-cı alay da iştirak edirdi.

 

 Fuad Babayev: Yəni həmin alayın əsgər və zabit heyəti iştirak etmişdi?

 

 

Rəsmiyyə Rzalı: Daşaltıda onların iştirakına dair ciddi bir sübut yoxdur. Amma Malıbəyli, Qaradağlı və Xocalının işğalında 366-cı alay iştirak etmişdi.

 

Fuad Babayev: 1905.az kütləvi informasiya vasitəsidir və bizim əsas vəzifəmiz insanları məlumatlandırmaqdır. Bu gün Xocalı faciəsi ilə əlaqədar insanların yetərincə məlumatı var, amma Cəmilli, Malıbəyli, Quşçular və hətta Qaradağlı faciələri ilə bağlı informasiyalar azdır.

 

Məhərrəm Zülfüqarlı: “Qaradağlı faciəsi” kitabını yazanda, mən də Sizin bu sualınızı vermişəm ki, niyə bu faciələri biz dünyada tanıda bilmirik? Bunun səbəbini mən onda görürəm ki, faciələrimiz o qədərdir ki, onların hamısını dünyaya çatdırmaq mümkün deyil. Buna görə də daha çox Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətləri yayırıq. Amma bu o demək deyil ki, bizim insanlarımız bu hadisələrdən bixəbər qalmalıdır. Bunların tarixdə qalması, gələcəkdə onlardan ibrət götürülməsi üçün çox iş görülməlidir. Mən Rəsmiyyə xanımın dediklərinə hörmətlə yanaşıram, hadisə şahidlərinin söhbətlərini dəyərləndirirəm və kitablarımı yazanda da şahidlərin fikrinə çox istinad edirəm. Amma məsələyə bir az qlobal yanaşmalıyıq. Danışmağa başlayan kimi, özümüzü günahlandırmağımızın mən əleyhinəyəm. Birincisi, azərbaycanlılar böyük, qəhrəman xalqdır ki, 1828-ci ildən Çar Rusiyası, 70 il ərzində sovet dövləti bizi milli ənənələrdən, kimliyimizdən uzaqlaşdıra bilməyib. Bunun da nəticəsində 20-ci əsrin sonlarında biz müstəqillik uğrunda mübarizəyə başladıq. Bəzən biz sadəlövhlüklə soruşuruq ki, niyə bunu, yaxud onu edə bilmədik. 1988-ci ili yada salaq. Həmin dövrdə biz Moskvadan asılı idik. Respublika rəhbərliyi Moskvadan təyin edilir və idarə olunurdu, bir neçə nəfər istisna olmaqla əksəriyyəti də xəyanətkar mövqe tutmuşdu. Azərbaycan xalqı isə qanunpərəst xalqdır. Heç vaxt dövlət əleyhinə çıxmağa çalışmayıb. Amma reallıq isə belə gətirdi ki, əhalini qorumağa borclu olan sovet ordusu ermənilərlə birləşərək, azərbaycanlıları doğma torpaqlarından çıxarmağa başladılar. Ermənistandan bizim soydaşlarımız belə çıxarıldı. Öz ərazimiz olan Dağlıq Qarabağda da eyni proses gedirdi. Vətəndaşı qorumalı olan ordu ermənilərlə birləşərək, onları yurdlarından qovurdu. Sahib müəllim, Allahverdi müəllim kimi insanlar isə o kəndləri müdafiə edirdilər. Ona görə də mən deyirəm ki, biz heç bir zaman xalqı günahlandırmamalıyıq. Qaradağlı haqqında yazanda mən insanlarımızın necə qəhrəmanlıqlar göstərməsinin şahidi oldum. Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərliyinin Allah ümidinə buraxdığı və hər tərəfdən ermənilərlə əhatə olunan kənd cavanları və kişiləri qadın və uşaqları çıxararaq, onu təkbaşına müdafiə edirdilər. Belə xalqa həqiqətən də qəhrəman xalq deyilməlidir. Mərkəzdə oturanlar isə milli birliyimizin yaranmasına imkan vermirdilər. Elə dövlət müstəqilliyimiz bərpa olunandan sonra da respublikanın birinci şəxsi ordu qurulmasına imkan vermirdi. Vaxtında səfərbərlik elan olunub, ordu quruculuğuna başlansaydı, heç Qaradağlı, yaxud Xocalı faciələri də olmayacaqdı. Xalqın tələbi ilə müstəqillik əldə olunsa da, birinci şəxs müstəqilliyi qəbul etmirdi. Sualınıza qayıdaraq demək istəyirəm ki, faciələrimiz çoxdur, amma biz ən böyük faciənin – Xocalı soyqırımının dünyada tanıdılmasına çalışırıq.

 

Fuad Babayev: Bir neçə il sonra Qaradağlı faciəsi ilə bağlı damarlarda qan dondura biləcək təfərrüatları çatdırmaq istəyəndə, bizə sual verməyəcəklər ki, niyə bəs bu həqiqətləri vaxtında dünyaya çatdırmamışıq?

 

 

Məhərrəm Zülfüqarlı: Mən bir fakt deyim. “Qaradağlı faciəsi” kitabını 2010-cu ildə yazmışam. O vaxt material az idi. Sonra Qənirə Paşayeva Xocavənd rayon İcra Hakimiyyəti başçısının müavini ilə bir kitab yazdı. Qaradağlıda üzərindəki qumbaranı partladaraq, özü ilə birlikdə bir neçə ermənini də öldürən Telman Tağıyev adlı bir qəhrəman var. Əsil qəhrəmandır və mən onu hər yerdə təbliğ edirdim. 2013-cü ildə İnternetdə Telman Tağıyevlə bağlı qısa bir film qoyublar. Onun qəhrəmanlığı artıq filmdə canlandırılıb. Deməli, xalq yatmır, gec də olsa, artıq qəhrəman oğullarımız tanıdılır. Üstəlik əsirlikdən gəlmiş insanların söylədikləri əsil tarixdir. Həmin filmdə də Telmanın qəhrəmanlığının şahidi olan, qumbara partlayışının dalğasından kolluğa yıxılıb sağ qalan insan danışır. Düşünürəm ki, tarixçilərin bu hadisələrə diqqət yetirmələri üçün mənbələrin sayı get-gedə artır.

 

Fuad Babayev: Allahverdi müəllim və Sahib müəllim, Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin işğalından 25 il ötür. Bu tarixlə bağlı hansı tədbirlər olacaq?

 

Sahib Musayev: Hər il Quşçular və Malıbəyli kəndlərinin işğalı günü həm bu hadisələri gələcək nəslin qan yaddaşına köçürmək, həm də şəhidlərimiz yad etmək üçün anım mərasimi keçiririk. Fevralın 11-də həm Quşçular kənd sakinlərinin məskunlaşdıqları “Gilavar” sanatoriyasında, həm də Malıbəyli kənd sakinlərinin məskunlaşdıqları Ramana qəsəbəsində bu tədbirlər keçiriləcək.

 

Fuad Babayev: Bu tədbirlər əvvəlki illərdəkindən fərqlənəcəkmi?

 

Sahib Musayev: Faciənin 1, 10, 25 illiyi ilə bağlı fərq yoxdur.

 

Fuad Babayev: Əlbəttə soyqırımın böyük miqyasda qeyd olunması üçün onun hansısa yuvarlaq ildönümünü gözləməyə ehtiyac yoxdur. Amam belə deyək, yuvarlaq tarixlərlə diqqəti daha çox cəlb etmək mümkündür.

 

Sahib Musayev: Biz mediadan heç nə gizlətmirik. Ürəyi istəyən gəlib iştirak edə bilər. Siz də bu gün həmin işdə yardımçı oldunuz. Mən də çox istəyirəm ki, kəndimdə nələr baş verdiyini ən xırda detallarına kimi hər kəs bilsin. Özüm də ixtisasca tarix müəllimiyəm. Rəsmiyyə xanım Azərbaycan xalqındakı ruh düşkünlüyünün Daşaltı əməliyyatından sonra başlandığını bildirdi və çox haqlıdır. Daşaltı əməliyyatı ilə kimlərsə göstərməyə çalışırdı ki, azərbaycanlılar döyüşməyə qadir olan xalq deyil. Allahverdi müəllim Manuçarovun adını çəkdi. Bəli, o, Quşçuları yaxşı tanıyırdı. Quşçu tayfası tarixən döyüşkən tayfa olub. Ermənilər Xocalı faciəsindən öncə, Quşçuları tamamilə məhv etmək istəyirdilər. Çünki Quşçulardan çox ermənilərə ziyan vuran olmayıb. 1905, 1918-ci il hadisələri zamanı da ermənilər Quşçuların gücünü görüblər. Ona görə də bu kəndin kökünü kəsməkdə qərarlı idilər. 1992-ci il fevralın 8-də bizə qarşı son əməliyyata başladılar. Xankəndində sovet ordusunun alayı var idi. Bizimlə döyüşən onlar idi. Gecə ağır artilleriyadan mərmilər yağdırılır, səhər isə əsgəri qüvvə yeridilirdi. Bizim kəndin müdafiəçiləri növbəsiz döyüşürdülər. Onlar isə növbə ilə əvəzlənirdilər. Fevralın 8-11-də kəndin müdafiəçiləri 1 saat da yatmayıblar. Patron tükəndisə, silah ağaca çevrilir. Nə Ağdam, nə də Şuşadan bizə kömək gəlməyəcəyinə əmin olduqdan sonra, fevralın 11-i saat 11-də qərar verdik ki, kəndi tərk etməliyik.  Hər tərəfdən ermənilərin mühasirəsində idik. Qara təpə deyilən yerdə də qarşımızı ermənilər kəsmişdi. Kəşfiyyata gedən uşaqlar bu barədə bizə məlumat gətirdilər. Camaat Sığnaq deyilən bir yerdə dayanmışdı. Nə etmək lazım olduğunu götür-qoy edirdik. Bir qisim insanlar dedi ki, danışıq aparaq, digər qisim dedi ki, bir dərə var, gedək, orada gözləyək. Nəhayət, qərar belə oldu ki, erməniləri yarıb keçməliyik. 10-12 nəfər qabağa getdi.

 

Əlövsət Allahverdiyev: Heç olmasa, silahlarınız var idi?

 

 

Sahib Musayev: Bir neçə silahımız var idi. Amma onlar dağın başında, biz isə ətəyində dayanmışdıq. Aydınca bizi müşahidə edirdilər. Aramızda 500 metrlik məsafə var idi. İrəli gedən uşaqlarımız heç ermənilərə çatmamış, burada oturan Allahverdi müəllim çığırdı ki, “bizim uşaqlar təpəni aldı”. Camaatdan elə bir sevinc səsi çıxdı ki, orada oturan ermənilər özlərini itirdilər. Bu psixoloji təsir nəticəsində irəli gedən uşaqlar ermənilərdən öldürdüklərini öldürdülər, qalanlar da qaçıb getdilər.

 

Rəsmiyyə Rzalı: Bu ayın neçəsində olmuşdu?

 

Sahib Musayev: Fevralın 11-də. Biz artıq kəndi tərk edib, Abdal-Gülablı istiqamətində gedirdik.

 

Allahverdi Balakişiyev: Biz əvvəl kəşfiyyata adamlar göndərmişdik. Onlar demişdilər ki, orada BMP də var. Demə, BMP keçib, gedib, bunlar onun izini görüblər. Mən də onlara dedim ki, orada BMP olduğunu heç kimə deməyin. Gördüm ki, 3 rus əsgəri əlinə ağ bayraq kimi ağ parça alıb, gəlirlər. Ermənilər bunlara atəş açdılar. Biri yıxıldı, biri də yarğana özünü atdı. Elə bu güllə səsinə mən camaata çığırdım ki, bizimkilər yolu açdılar. Halbuki ermənilər rus əsgərlərini vurmuşdular. Bütün camaat “Ura!” qışqırdı. Yaralı da, qoca da, uşaq da var idi. Mən bir nəfərin də orada ağladığını görmədim. Öləcəyini bilsə də təəssüfləndiyini deyəni görmədim. “Ura” səsini eşidən və qabağımızı kəsən ermənilər elə bildilər ki, biz hücum edirik. Ona görə də qabaqda gedən uşaqlarımızın da heç birinə bir şey olmadı. Oradan Kətik dağına qalxdıq. Bir meyit gördük. Bizdə Seymur adlı bir kişi var idi, meyiti qardaşı oğlunun olduğunu güman edib, qucaqlayıb, ağlayırdı.

 

Sahib Musayev: Süleyman adlı bir həmkəndlimiz avtomatı götürüb darağına baxanda dedi ki, “ə, bu Zöhrab deyil, patronu 7,62-dir”. Çünki bizim silahlarımızın patronu 5,45 idi.

 

Allahverdi Balakişiyev: Bizim kənddən çıxanlardan Xocalıya gedənlər də olmuşdu. O vaxt ratsiya ilə bizim danışıqları ermənilər, onların danışıqlarını biz eşidirdik. Biz ratsiya ilə Xocalıya gedəcəyimizi demişdik. Ermənilər də əsas qüvvələrini ora yönəltmişdilər. Onların ağıllarına da gəlmirdi ki, biz meşəyə dönərik. Çünki normal halda insanın oradan keçməsi qeyri-mümkündür. Sözüm odur ki, ermənilər ilk növbədə Quşçuları qırmaq istəyirdi. Çünki bundan sonra Qarabağın digər məntəqələrini ələ keçirməyin asan olacağını bilirdilər.

 

 

Sahib Musayev: Xanım bayaq Daşaltı əməliyyatını qeyd etdi. Daşaltı əməliyyatından məqsəd yol açmaq idisə, onda Ağdamdan başlayaraq, Dəhraz, Naxçıvanik, Pircamal kəndləri götürülməli idi.

 

Rəsmiyyə Rzalı: Elədir. Daşaltı əməliyyatının yolun açılması ilə heç bir əlaqəsi yox idi.

 

Allahverdi Balakişiyev: Daşaltı əməliyyatı xanımın da gözəl qeyd etdiyi kimi, ermənilərin psixoloji qələbəsi idi. Maraqlıdır ki, o vaxtkı müdafiə naziri Şuşaya gələndə, biz Şuşanın milis idarəsində idik. Dedim ki, gedib ondan bir az silah-sursat istəyəcəm. İçəri girəndə gördüm ki, plan cızırlar. Təfərrüatı eşidəndə dedim ki, düz etmirsiniz. Əsəbi halda məndən sənədlərimi tələb etdi. Sənədimə baxdı. Mən dedim ki, Quşçulara və Malıbəyliyə burdan yol açmaq olmaz. Yanındakılardan biri məni tutmaq istəyəndə özü bildirdi ki, toxunmayın. Düzdür, bizə silah-sursat verdi. Amma Daşaltı əməliyyatı üçün gətirilmiş qüvvə tamamilə cavan uşaqlardan ibarət idi. Onların düşdükləri helikopterə biz mindik və silah-sursatı Malıbəyliyə gətirdik.

 

Məhərrəm Zülfüqarlı: Allahverdi müəllim, Siz bir neçə kəlmə ilə böyük qəhrəmanlıq edib, kənd camaatının sağ-salamat çıxmasına kömək etmisiniz. Qəhrəmanlar adətən təvazökar olurlar. İkiniz də müəllimsiniz, tarix və coğrafiya müəllimi. Bu 25 ildə bu hadisələri, qəhrəmanlıqları yazan, qeyd edən olub?

 

Sahib Musayev: Özüm bir məqalə yazmışam. “Şuşa” qəzetində dərc etdirmişdim.

 

Məhərrəm Zülfüqarlı: Bu kişinin elə bu qəhrəmanlığı bir kitabdır.

 

Sahib Musayev: Bizim çıxdığımız yolla 800-900 nəfər çıxıb. Kənd sakinlərinin bir hissəsi əvvəlcədən oradan çıxmışdı, Ağdamda, Bərdədə yerləşmişdi.

 

 

Fuad Babayev: Mən söylənilənləri diqqətlə dinlədim. Həm Allahverdi müəllimin, həm də Sahib müəllimin dedikləri mənə sənədli film kimi görünür. Xəritələr, canlı səhnələrlə bunlar çəkilməlidir və bunun vacibliyini də Məhərrəm müəllim vurğuladı. İnsanlıq əleyhinə cinayətlərin araşdırılması ilə məşğul olan Əlövsət müəllimi dinləyək. Sizin tədqiqatlarınızda bu kəndlər, bu coğrafiya yer alıbmı?

 

Əlövsət Allahverdiyev: Bayaqdan bu söhbətlərin təsirindən ayıla bilmirəm.

 

Fuad Babayev: Çox dəhşətli təfərrüatlardır.

 

 

Əlövsət Allahverdiyev: Ən əsası isə danışanların hər ikisi bu hadisələri görən insanlardır. Fikirlərinizi bizimlə bölüşdüyünüzə görə sizə minnətdarıq və acılarınıza qəlbən şərikik. Siz danışdıqca, elə bilirəm ki, bunları mən yaşamışam. Fuad müəllimlə söhbətlərimizdən birində də bunu demişdim ki, araşdırmam zamanı ingilis dilində insanlıq əleyhinə cinayətlərlə bağlı kitablar axtarırdım. Təəssüf ki, tapdığım kitabların mütləq əksəriyyəti türklər tərəfindən “ermənilərə qarşı törədilmiş soyqırım”la bağlı idi.

 

Fuad Babayev: Yəni ingilisdilli mənbələrdə?

 

Əlövsət Allahverdiyev: Bəli, xarici ölkələrdə ingilis dilində nəşr olunmuş kitablarda. Görün, ermənilər bu mövzunun nə vaxtdan elmi şəkildə təbliğinə başlayıblar. Bir türk tədqiqatçı deyirdi ki, hadisələr haqqqında danışmaq insanların beyninə bir o qədər də təsir etmir. Amma o hadisəni ki, teatrlaşdırır, səhnələşdirir, təqdim edirsən, olduqca böyük təəssürat yaradır. Bizim başımıza bu qədər faciəli hadisələr gəlib. Düşünürəm ki, bu hadisələri tarixçilər və hüquqşünaslar birgə araşdırmalı və bigə təbliğ etməlidirlər. 2011-ci ildə öz təşəbbüsümlə Bakı Slavyan Universitetinin xarici tələbələrinin iştirakı ilə Xocalı soyqırımı ilə bağlı tədbir keçirmişdim. Əsir, girov və itkin düşmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dovlət Komissiyasına da müraciət etdim, bir neçə nəfər keçmiş əsiri və hadisənin iştirakçılarını dəvət etdim. 5 saatlıq tədbir oldu, baxdım ki, tələbələrin də gözlərindən qeyri-ixtiyari yaş axır. Gözü önündə atası yandırılmış qızın danışdıqlarına biganə qalmaq mümkündürmü? İnsanlıq əleyhinə cinayətlər müharibə şəraitində də, dinc şəraitdə də baş verə bilər. Daşaltı əməliyyatı zamanı baş verənlər tutaq ki, hərbi cinayətdir. Quşçular və Malıbəylidə baş verənlər isə dinc əhaliyə qarşı törədilmiş cinayətdir. Bəzən kimlərsə Xocalı soyqırımını da inkar edirlər. Amma ümummilli lider Heydər Əliyevin sərəncamı soyqırım baş verilməsi ilə əlaqədar rəsmi sənəd oldu. Həm beynəlxalq hüquqi sənədlərdə, həm də müharibə qurbanlarının müdafiəsinə dair Cenevrə konvensiyasında göstərilir ki, tərəflər arasında müharibə gedirsə, onlar müharibə qaydalarına əməl etməlidirlər. Təəssüflər olsun ki, Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan bu qaydaların hamısını kobud şəkildə pozub.

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az

Material ilk dəfə 11 fevral 2017-ci ildə dərc edilib.