“Kvartet” rubrikasının bu dəfəki qonaqları psixoloqlar Elnur Rüstəmov və Vəfa Vaqifqızıdır.

 

Fuad Babayev: Cari ilin avqustu orta statistik azərbaycanlı ailəsinin məruz qaldığı stress və gərginliklər nöqteyi-nəzərindən ötən ilin avqustundan nə ilə fərqlənir? Tutaq ki,  istirahət etmə imkanları baxımından.

 

Elnur Rüstəmov: Siz bu sualı politoloqa versəniz, o, bu hadisənin siyasi tərəflərinə diqqəti cəlb edəcək, iqtisadçıya versəniz deyəcək ki, keçən il devalvasiya yox idi, indi var. Psixoloji baxımdan yanaşsaq, bizim insanlarda istirahət düşüncəsi yavaş-yavaş formalaşmağa başlayır. Artıq biz qloballaşan dünyada yaşayırıq. Əgər  dünənə kimi Amerikaya getmək fövqəladə bir hadisə idisə, sovet dövründə isə insanlarımız Şərqi Avropanın sosialist ölkələrinə gedib, qayıdandan sonra, orada baş verənləri bəh-bəhlə bizə çatdırırdılarsa, bu gün həmin problem yoxdur. Hər kəs istirahətini öz büdcəsinə uyğun olaraq istədiyi yerdə təşkil edə bilər. Önəmli olanı odur ki, yaxınların və doğmalarınla vaxt keçirə biləsən. Gündəlik iş rejimi ailə üzvlərilə daha çox vaxt keçirməyə imkan vermədiyindən, tətili hər kəs səbirsizliklə gözləyir. Beləcə istirahətə yanaşma tərzi insanlarımızda formalaşıb. Bu məsələnin müsbət tərəfidir. Digər tərəfdən, öz vətəndaşlarının rifah halını yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif dövlətlər fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycan dövləti də istisna deyil. Bizim ölkə həm də şərait yaratmağa çalışır ki, insanlarımız öz ölkəmizdə istirahət etsinlər və iqtisadiyyatımız daha da unkişaf etsin. Bunun üçün də ardıcıl addımlar atılır. Heç kimə sirr deyil ki, bu ilki kimi heç vaxt ərəb ölkələrindən Azərbaycana bu qədər turist gəlməmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, bunlar da Azərbaycan iqtisadiyyatına fayda və səmərə gətirirlər. Bununla yanaşı, insanlarımızda psixoloji problemlər yarandı və insanlarımız həmin turistləri layiqincə qəbul edə bilmədilər. Hətta sosial şəbəkələrdə bununla bağlı düzgün olmayan  anti-təbliğat da getdi.  Nəzərə alınmadı ki, Azərbaycan tolerant ölkədir və burada hər kəs gəlib istirahət edə bilər.

 

Fuad Babayev: Həm də multikulturalizmi belə demək mümkünsə, brendə çevirən bir ölkədə…

 

Elnur Rüstəmov: Bu baxımdan cari il ötən ilkindən fərqlənir və insanların da istirahətə yanaşması dəyişib. İstirahət psixologiyası, istirahətə yanaşma bizdə yavaş-yavaş formalaşacaq və hazırda da bu proses gedir.

 

Vəfa Vaqifqızı: Biz keçən illə bu ili müqayisə edirik, mənə elə gəlir ki, bunlar müqayisə olunmayacaq məsələlərdir. İnsanların psixologiyası da baxışları kimi dəyişkəndir. Biz keçən ilki və hətta beş gün əvvəlki kimi düşünməyə bilərik. Tam dəyişmək və yaxud baxış bucağını dəyişmək üçün bir il az müddət deyil. İnsanların istirahətə yanaşma tərzinin dəyişməsi də nomaldır. Normal olmayan bu dəyişmənin olmaması ola bilərdi.

 

Fuad Babayev: Cəmiyyət canlı orqanizmdir və dəyişilkilər mütəmadi olaraq gedir.

 

Vəfa Vaqifqızı: Bəli, həyat yerində durmur, insanlar dəyişir.

 

Fuad Babayev: Azərbaycan ərazisinin 20 faizi işğal altındadır. Biz həmin yerlərə gedə bilmirik, bu isə hər birimizdə natamamlıq kompleksi yaradıb. Aprel hadisələri zamanı Azərbaycan ordusu bizi qaləbə çalmağın mümkünlüyünə inandırdı. Məlum oldu ki, istər hərbi potensialı, istər texniki cəhətdən, istərsə də zabit-əsgər heyətinin hazırlığı baxımından Azərbaycan torpaqlarımızı işğaldan azad etməyə hazırdır. Apreldən sonra bizim baxışlarımızda, o cümlədən də stressə davamlılıq nöqteyi-nəzərindən nə dəyişikliklər oldu və bu bizə hansı müsbət dəyişiklikləri vəd edir?

 

Elnur Rüstəmov: Əslində aprel döyüşləri özgüvənin formalaşmasına müsbət təsir göstərdi. Bayaq dediyiniz kimi, natamamlıq kompleksini yenmək istiqamətində, millətin, toplumun özünün psixoloji dayanıqlılığının üst səviyyə qalxmasında aprel döyüşləri böyük rol oynadı. Bizim torpaqlarımız uzun müddətdir işğal altındadır, amma burada bir məsələ də var ki, onun da həm döyüş, həm də siyasi tərəfləri mövcuddur. Qarabağdan məcburi köçkün düşmüş şəxslərin övladları Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində dünyaya gəldilər. Və həmin uşaqların da hazırda 20-21 yaşı var. Düşünürəm ki, neçə ki, Qarabağ düşməndən azad olunmayıb, həmin ərazinin tarixi Azərbaycan torpaqları olması istiqamətində maarifləndirmə işləri aparılmalıdır.  Axı hər halda valideynlərindən fərqli olaraq bu uşaqlar Qarabağ ərazisində anadan olmayıblar. Ümumən aprel döyüşləri bir tərəfdən Azərbaycan xalqının birgəliyinə təsir göstərdi, siyasi baxışlarından asılı olmayaraq hər kəs həmrəy oldu.  Digər tərəfdən isə içimizdə yığılıb qalan aqressiya çölə çıxdı. Bizdə inam formalaşdı ki, günü sabah torpaqlarımızı geri ala bilərik.

 

Fuad Babayev: Vəfa xanım, ailədaxili şiddət halları artıbmı? Adi informasiya istehlakçısı kimi mənə elə gəlir ki, bu cür hallar arıb. Siz özünüz belə düşünmürsünüz?

 

Vəfa Vaqifqızı: Ailədaxili şiddət hər zaman olub, var. Biz də psixoloq olaraq üzərimizə düşən məsluliyyəti dərk edərək maarifləndirmə işləri aparırıq ki, ailədaxili şiddət göstəricisi azalsın.

 

Fuad Babayev: Bəs Sizin özünüz necə hesab edirsiniz?

 

 

Vəfa Vaqifqızı: Bəli, var. Amma azalıb və ya çoxaldığını iddia etmək olmaz. O baxır ailə modelinə. Şəxsi müşahidələrimə görə deyə bilərəm ki, ailədaxili şiddət çoxalıb. Bizim yeniyetməlik, uşaqlıq dövrümüzdə ailədaxili şiddət bu qədər çox deyildi.

 

Fuad Babayev: Artıbsa bunun səbəbi nədir?

 

Vəfa Vaqifqızı: Səbəblər əslində çoxdur. Burada maddi səbəblər, ailə bağlarının möhkəm olmaması, xaotik ailə modelləri də ola bilər.

 

Fuad Babayev: Xaotik ailə modelləri dedikdə Siz vətəndaş nigahında yaşayanları nəzərdə tutursunuz?

 

Vəfa Vaqifqızı: Xeyr. Avtoritar ailə modelləri var ki, orada ailə başçısı həmişə haqlıdır. Xaotik ailələrdə isə hər kəs bir-birinin üzünə ağ ola bilər. Burada davranış pozuntuları da rol oynayır.

 

Fuad Babayev: Yəni mühafizəkar olmayan…

 

Vəfa Vaqifqızı: Bəli. Amma ailədaxili şiddətin göstəricisi yalnız bu deyil. Səbəbləri sadalamaq çox vaxt aparardı. Ana-ata münaqişəsi də ailədaxili şiddətə yol açır, bu, uşaqların da beynində təhtəlşüur səviyyəsində özünə yer tapır. Ailələrdə bu gün emosional bağ – ata, ana, övlad bağı çox zəifdir. Fikir verirsinizmi, yeniyetmələrin yanaşmalarında, baxış bucaqlarında nə qədər fərqlər var. Valideynlərinə nə qədər fərqli münasibət bəsləyirlər. Bu yaxınlarda mən belə bir misala rast gəldim: valideyn o qədər uşağın hər istədiyini edib ki, uşaq artıq Mayamidə deyil, Azərbaycanda dincəldiyinə görə üsyan edir.

 

Fuad Babayev: Bu hələ ailənin Mayamidə istirahət etmək imkanı varsa, o qədər də qorxulu deyil. Yoxdursa, bu, artıq faciədir.

 

Vəfa Vaqifqızı: Bəli. Təbii ki, ailənin bunun üçün maddi gücü yoxdur. Görün, bu ailədə nə böyük stress, gərginlik, narahatçılıq yaradır. Əlbəttə, burada valideynin də bir payı var. Valideynlərin uşaqları ilə vaxt keçirməmələri, işlərindəki aqressiyanı evə gətirmələri, yaxud valideynin alkoqol asılılığı ailədaxili şiddəti törədən səbəblərdir.

 

 

Fuad Babayev: Elnur müəllim, mən bir detala diqqət çəkmək istəyirəm. Elə bil ki, indiki gənclər, keçid yaş dövründəki uşaqlar iki onillik əvvəlkilərlə müqayisədə daha qəddardılar, tələbkardılar?  İndi Vəfa xanımın qeyd etdiyi misal da elə bunun bir elementidir.

 

Elnur Rüstəmov: Ondan başlayaq ki, ailədə şiddət dünən də vardı, bu gün də var. Biz heç birimiz haradansa zənbilnən indiki dövrə atılmamışıq. 20-25 il əvvəl də ailədə şiddət vardı, onda da kişi xanımına əl qaldırırdı. Sadəcə olaraq o dövrdə biz indiki kimi informasiya əsrində yaşamırdıq. İndi bir şey olan kimi qaçıb polisə məlumat verirlər. O vaxt isə heç sahə müvəkkilini də tanımırdılar. İnsanlar öz problemlərini rahat bir şəkildə həll edirdilər. Belə bir fikir var idi: “Arvad mənimdir, döyərəm də, sevərəm də”. Biz bunun düzgün olmasını iddia etmirik. Hətta ola bilsin ki, indiki dövrdə ailədaxili şiddət artmayıb, hətta azalıb. Bu gün həmin məsələ ictimailəşib. Azacıq münaqişə olan kimi bildirirlər ki, mən gedib, müraciət edəcəyəm. Bu da bizim ailə institutumuza kökündən zərbə vurdu.

 

Fuad Babayev: Yəni informasiyanın yayılması bunun çox olduğunu göstərir?

 

Elnur Rüstəmov: Mən vaxtilə “Mariannanın corabları” adlı məqalə yazmışdım. O vaxt Meksika serialları göstəriləndə deyirdilər ki, bizdə ailələr belə deyil, bunlar bizdə ola bilməz, bizə aidiyyatı ola bilməz və s. Aradan 20 il keçdi və gördük ki, biz onlardan da betərik. Məsələ ondadır ki, həmin informasiyalar bizi işğal elədi. Şübhəsiz ki, biz texnogen əsrdə, informasiya əsrində yaşayırıq. Bu gün “kişi işi, qadın işi” deyilən bir şey yoxdur. Eyni işi həm qadın, həm də kişi görür. Çalışan qadınlar da çalışan kişilərdən az deyil.

 

Fuad Babayev: Az da qazanmırlar.

 

 

Elnur Rüstəmov: Elədir. Düzdür, Avropa ölkələri gender bərabərliyi problemini bizdən əvvəl keçmişdilər. Yəni sən də qazanırsan, mən də qazanıram. Sən mənə hörmət edərsən, mən də sənə. Bu da kişilərin özlərinə daha çox yatırım etmələrini tələb edirdi. Həm intellektual, həm də fiziki baxımdan – sözünü deyə bilsin, ailəsinin arxasında möhkəm dursun və ailə yükünü çəkə bilsin. Bu gün qadın işləyib, qazanır, evdə isə əri ona şiddət göstərirsə, qadın deyir ki, belə istəmirəm, müstəqil yaşamaq istəyirəm. Bu isə ailə institutunun daha möhkəm qurulması məsələsini ortaya atır. Bu məsələnin bir tərəfidir. İndi isə gəlirəm Sizin gənclərlə bağlı sualınıza. Əvvəllər Azərbaycan ailəsində 6-7, hətta 10-dək uşaq var idi. Hətta böyük qız sonrakıların böyüdülməsi prosesində iştirak edirdi. 1990-cı illərdə uşaq sayı azaldı və 3-4-də dayandı. 2000-ci illərdə 2-3-ə, 2015-də isə 1-2-yə düşdü. Məsələyə sıravi hal kimi yanaşmayaq. Bunun trayektoriyasını qurmaq lazımdır və nəzərə alınmalıdır ki, valideynin 7 uşağa və 1 uşağa münasibəti eyni ola bilməz. Və sözsüz ki, həmin tək uşaq gəzməyə gedəndə valideynin telefondan sallanacaq – “çatdı, yoxsa çatmadı?”, “küşəni keçdi, ya keçmədi”, “yanında kimlər var”, kimi suallar verəcək. Nəticədə valideynlə uşaq arasında emosional bağ yaranır.

 

Fuad Babayev: Həm də lazım ola biləcəyindən daha güclü bağ…

 

Elnur Rüstəmov: Daha ifrat səviyyədə. Çünki əvvəl 3 qızı olan ata evdə bir problem yaşandıqda daha dözümlü olmağı məsləhət görürdü. İndi isə 1 qızı olan ata problem yaşanan kimi qızına ata evinə qayıtmağı tövsiyə edir. Məsələdən çıxış yolu göstərilməlidir. Bu prosesdə bizim insanlarımız yeni ailə modelinə hazırlanmalıdır.

 

Fuad Babayev: Bəs yeni ailə modeli nə deməkdir?

 

Elnur Rüstəmov: Yeni ailə modelində tərəflərin dünya görüşü, təfəkkürü o qədər inkişaf etməlidir ki,  birincisi, qarşı tərəfi insan kimi qəbul etsin. İkincisi, bu gün kişinin üzərinə daha böyük vəzifələr düşür. Kişi o qədər möhkəm olmalı, sözünü o qədər kəsərli deyə bilməlidir ki, yanındakı xanım ona güvənə bilsin. Xanım əmin olmalıdır ki, kişi daim onun yanındadır. Üçüncüsü isə nəzərə almaq lazımdır ki, istər boşanmalarda, istərsə də ailədaxili münaqişələrdə bəzən iqtisadi amillər də rol oynayır. Bunu danmaq olmaz. Bu da ümumi ailə prosesinə mənfi təsir göstərir. Gənclər ailə qurmazdan öncə, rahat şərait istəyirlər. Halbuki əvvəllər ailə quranların əksəriyyəti yataqxanada və ya kirayədə qalırdı. Və onlar boşanmağı ağıllarından belə keçirmirdilər. Bu gün isə üçotaqlı, rahat mənzilləri var, amma biri-biri ilə yola getmirlər. İndi evlənənlərin əksəriyyətinə valideynlər əvvəlcədən ev alırlar. Amma bununla belə yenə də yola getmirlər. Çünki ailə qurmazdan öncə, psixoloji dəstək almayıblar.

 

Fuad Babayev: Ailə qurmazdan öncə, keçirilən tibbi müayinənin tərkibinə psixoloji yoxlanma da daxildirmi?

 

Elnur Rüstəmov: Xeyr. Psixoloji yoxlanmanın olması üçün ilk növbədə mexanizm olmalıdır. Mexanizm hazırlanandan sonra bunu kim həyata keçirməlidir?

 

Fuad Babayev: Amma hər halda bu, lazımdır.

 

Elnur Rüstəmov: Əlbəttə, lazımdır. Biz görürük ki, psixoloji dəstək bütün hallarda lazım olur. Ola bilər ki, qız və oğlan bir-birini sevir. Amma qayınana, oğlanın anası öz oğluna o qədər düşkündür ki, ondan qopa bilmir. Yaxud oğlanın bacısı və ya qızın atası. Emosional bağlar o qədər güclüdür ki, tərəflər bir-birini bölüşə bilmirlər. Bu halda sözsüz ki, psixoloji dəstək vacibdir. Bir vacib istiqamətə də diqqətinizi yönəldim. Bu gün boşanmalarla bağlı məhkəmələrə müraciət olunur. Amma təəssüf ki, onlara yenə psixoloji dəstək göstərilmir. Düşünürəm ki, boşanmaq üçün məhkəmələrə müraciət edənlərə psixoloji dəstək göstərilsə, onların 30-40 faizi boşanma fikrindən vaz keçər. Nə üçün bu fikirdəyəm? Bu gün Azərbaycanda ayrılıb, 3-4 ildən sonra bir araya gələn ailələr var. Bu cür misallar yetərincədir. Ona görə də düşünürəm ki, boşanma məsələsi çıxanda hüquqşünaslara qaçanlar, psixoloqlara da müraciət etməlidirlər.

 

 

Fuad Babayev: Bizdə bir neçə fəndən repetitor yanına gedib, psixoloji hazırlığı olmadığından, bildiyini də imtahanda yaza bilməyən abituriyentlər də yetəincədir. Necə etməliyik ki, psixoloq cəmiyyətimizdə hanıya və demək olar ki, həmişə gərəkli bir insan kimi avansəhnəyə çıxsın?

 

Vəfa Vaqifqızı: Psixoloqun əsas vəzifələrindən biri insanda özünə güvəni yaratmaqdır. Fikir vermisinizsə, illər öncə psixoloqun adını tutmağa qorxanlar, indi gizlicə də olsa, psixoloqun yanına gələ bilirlər. Siz abituriyentlərlə məsələni qabartdınız, bu dəfələrlə baş verən hadisələrdir. Bəzən abituriyent bal yığa bilmədikdən sonra psixoloqa müraciət edirlər. Ona görə də psixoloqlar daha çox maarifləndirmə ilə məşğul olmalıdırlar. Bu isə 1-2 günün işi deyil. Buna uzun müddət lazım olacaq.

 

Fuad Babayev: Amma hər halda tendensiya var, psixoloqlara müraciət edənlərin sayı artır?

 

Elnur Rüstəmov: Artmasaydı, yəqin ki, Siz də birdən-birə iki psixoloqu dəvət etməzdiniz. Psixoloq yanaşması, psixoloq obrazı formalaşıb ki, əsas müzakirələrə psixoloqlar ekspert kimi dəvət olunur. Bu isə ilk növbədə dövlətin dəstəyi sayəsində mümkün olub. Ötən il səhiyyə nazirinin əmri ilə dövlət xəstəxanalarında psixoloq ştatları yaradıldı. Digər tərəfdən də media bizə böyük dəstək göstərdi. Media psixoloqları daim gündəmdə saxladı. Bu gün Azərbaycanda psixoloqlar da fəaliyyət göstərir, psixoloji mərkəzlər də var.

 

Fuad Babayev: Bəs psixoloqların hazırlığı və onların ümumi səviyyəsi necədir?

 

Elnur Rüstəmov: Burada da vəziyyət pis deyil. Azərbaycanın 6 ali məktəbində psixoloq kadrları yetişdirilir. Dünən isə bu yox idi. Ona görə də tutaq ki, fizikanı qurtaran adamı psixoloq kimi götürməyə məcbur idilər. O ki, qaldı səviyyə məsələsinə, bütün sahələrdə yaxşı və pis mütəxəssislər var. Səhiyyədə də, təhsildə də, jurnalistikada da.

 

 

Gündüz Nəsibov: Bir neçə gün əvvəl Bakı məktəblərindən birində 15 yaşlı şagird özünü asıb. Və məlum olub ki, bu, həmin məktəbdə son 1 il ərzində beşinci suisid halıdır. Psixoloqlar bu məsələ ilə bağlı həyəcan təbili çalırlarmı?

 

Elnur Rüstəmov: Psixoloqlar həyəcan təbili çalıblar və yəqin ki, bu ilin sonunadək nəinki psixoloji işin, ümumiyyətlə atmosferin yaxşılaşdırılması ilə bağlı böyük layihə həyata keçirməyə başlayacaqlar. Elə məktəblər var ki, zorakılıq halları, elə məktəblər var ki, intihar halları olur. Bununla bağlı artıq layihə həyata keçirilir. Amma ki, hələ qənaətbəxş deyil. Bu günkü valideyn də əvvəlkilərdən fərqlənir. Valideynlər valideyn iclaslarına gedirlərmi? Valideynlə məktəb arasındakı əlaqə itib. Gəlin, müəllim obrazını qırmayaq. Bir müəllim pisdirsə, hamısına pis deməyək. Bu gün orta məktəblərdə psixoloq ştatı var. Amma bu o demək deyil ki, onların hamısı fəaliyyət göstərir. Təəssüf ki, harada psixoloq işləyir, haradasa işləməməyini məktəb direktoru, təhsil şöbəsinin müdiri də bilir.

 

Fuad Babayev: Biz erməniliklə üzbəüz dayanmışıq. Erməniliklə informasiya müharibəsində də tez-tez uduzuruq. Düşmənlə təmasımız ümummilli konsolidasiyaya hansısa töhfə veribmi? Türk düşmən obrazı tutaq ki, erməni cəmiyyətində konsolidasiyaya böyük təkan verir.

 

Elnur Rüstəmov: Ermənilər bu müharibəyə dünən başlamayıblar. Onlar onillikərlə müharibəyə hazırlaşıblar. Əgər Sovet İttifaqı ermənilərlə bizim münasibətlərimizi hansı formadasa balanslaşdırmağa çalışırdısa, Ermənistan Türkiyə ilə savaşırdı. Ermənilər lobbilərin, xaricdəki diasporun köməyi ilə türklərlə müharibə aparırdılar. Biz isə o vaxt hələ indiki kimi təşkilatlanmamışdıq. İndi isə ermənilərlə mübarizə aparan sizin saytlar kimi təşkilatlar yaranır və bu prosesin dayanacağına inanmıram. Çünki biz torpaqlarımızı işğal edən bir qüvvənin olduğunu bilirik və bunun necə bir vəhşiliklə həyata keçirildiyinə dair o qədər kadrlar var ki, onları yaddaşdan silmək mümkün deyil. Onlara qarşı adekvat cavablar da veriləcək, maraqların qorunması istiqamətində iş də aparılacaq.

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az