Soyqırımdan danışdıq. Qonaqlarımız tarix üzrə fəlsəfə doktorları Vaqif Abışov və İlqar Niftəliyev idi.

 

 

Fuad Babayev: Bu il 1918-ci il soyqırımının 100 illiyi tamam olur. Peşəkar alimlər kimi bu tarixlə əlaqədar hansı planlarınız var?

 

 

 

Vaqif Abışov: Bu il yalnız 1918-ci il soyqırımının deyil, həm də Azərbaycan Cümhuriyyətinin, Azərbaycan Ordusunun, “Azərbaycan” qəzetinin fəaliyyətə başlamasının 100 illiyidir. Ən vacibi isə odur ki, dövlət öz tarixinə sahib çıxır, müvafiq prezident sərəncamları verilir. Elə son günlər bura gələnə qədər 3 təşkilatda olmuşam. Azərbaycan Dövlət Avtomobil Yolları Departamentində, M.Topçubaşov adına Klinikanın həkim heyəti qarşısında və Azərbaycan MEA Fəlsəfə İnstitutundakı konfransda çıxış etmişəm. Yəni bu bir stimuldur ki, biz, problemlə bilavasitə məşğul olan elm adamları öz şəxsi təşəbbüsümüzlə deyil, “Bilik” cəmiyyətinin, Tarix İnstitutunun xətti ilə, müəyyən müəssisə və təşkilatların dəvəti ilə insanları maarifləndirmək məqsədli çıxışlar edirik.  Üstəlik prezident sərəncamına uyğun olaraq müxtəlif elmi konfranslar və tədbirlər keçirilir. Mənim özümün “Şimali Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmasının tarixşünaslığı (1917-20-ci illər)” kitabım çıxıb. Bura həm sovet dövrü tarixşünaslığı, həm müasir Rusiya tarixşünaslığı, müasir Azərbaycan tarixşünaslığı, Türkiyə tarixşünaslığı, həm də Qərb tarixşünaslığı cəlb olunub. Qeyd edim ki, bu problemlə bağlı martın 28-də doktorluq dissertasiyamın müdafiəsidir. Onu da deməliyəm ki, belə tədbirləri biz Tarix İnstitutu olaraq yalnız əlamətdar tarixlərdə keçirmirik. Artıq aprel ayında Tarix İnstitutu soyqırımla bağlı beşinci beynəlxalq konfransını keçirəcək.

 

 

 

İlqar Niftəliyev: Azərbaycan MEA Tarix İnstitutunun direktorluğuna Yaqub Mahmudov gələndən sonra institutumuzda bir neçə yeni tədqiqat istiqaməti yaradıldı. Bu istiqamətlər itirilmiş torpaqlarımızın tarixi, azərbaycanlılara qarşı soyqırım tarixi, sovet dövründə təhrif olunmuş səhifələrin yenidən açılması və tədqiq olunması, Azərbaycan sovet dövrü tarixindəki ağ ləkələrin silinməsi və sovet dövründə öyrənilməmiş Azərbaycan tarixi səhifələrinin öyrənilməsidir. Dediyim kimi, bu istiqamətlərdən biri azərbaycanlılara qarşı soyqırım tarixidir. Mən indi bura kitab gətirmişəm – “İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların soyqırımı”. Biz 2013-2014-cü ildə Tarix İnstitutunda böyük bir layihə həyata keçirdik. Həmin layihəyə əsasən Azərbaycanın bölgə-bölgə ərazilərində həyata keçirilən soyqırımlarla bağlı müəlliflər əsərlər yazdılar. Mən İrəvan quberniyasındakı soyqırımla bağlı yazmışam. Vaqif müəllim Bakı, Şamaxı və Qubadakı soyqırımlarla bağlı kitabın müəllifidir. Orada çoxlu sayda sənədlər var. Müxtəlif müəlliflər Qarabağda, Zəngəzurda, Şərqi Anadoluda, Cənubi Azərbaycanda olan soyqırımları araşdırıblar. Bu böyük bir xətdir və davam edir. Yaxınlarda prezident İlham Əliyevin soyqırımın 100 illiyi ilə bağlı imzaladığı sərəncam institutumuzun doğru yolda olduğunu göstərir. Yəni biz bu tarixə çoxdan hazırlaşırıq.  Bundan əlavə, rus dilində “Soyqırım cəlladları” adlı bir kitabımız da nəşr olunub. Kitabda Bakıda və digər bölgələrdə soyqırımı təşkil və icra edən insanların siyasi portretləri öz əksini tapıb. Onların arasında Şaumyan, Caparidze, Mikoyan, Amirov, Lalayan və başqalarının siyasi portretləri işlənməklə yanaşı, hadisələrdə hansı səviyyədə günühkar olduqları haqqında məlumat verilib.

 

 

 

Fuad Babayev: Tarix elmi digər dəqiq elmlərdən fərqli olaraq cəmiyyətlə daha çox təmasdadır. Cəmiyyətdə isə tarixdən yetərli qədər məlumatı olmayan insanlar kifayət qədərdir. Orta statistik azərbaycanlı soyqırım həqiqətləri ilə bağlı məlumatlıdırmı?

 

 

 

Vaqif Abışov: Çox yaxşı sual və maraqlı yanaşmadır. Bu, Azərbaycan ziyalılarını çoxdan narahat edən məsələdir. 1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycan Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri Məmmədhəsən Hacınskinin Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı məktubdan da bunu görmək olar. O, yazırdı ki, ermənilər çoxsaylı yaşayış məskənlərində azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törədiblər və bunu tirajlayıb, şəkillərini Avropaya göndərirlər. Beləcə Avropa ictimaiyyətində haqqımızda mənfi rəy yaradırlar, təcili bir çarə tapmalıyıq.

 

 

Fuad Babayev: Yəni tirajlayırdılar ki, müsəlmanlar erməniləri qırırlar?

 

 

 

Vaqif Abışov: Bəli. Demək istəyirəm ki, bunu bizim ziyalılarımız – Məmmədəmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmədov və başqaları yaxşı dərk edirdilər. Ona görə də Fətəli xan Xoyski hökuməti yığışdı və avqustun 1-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Qərarda bildirilirdi ki, yalnız insanların qətlə yetirilməsi ilə bağlı deyil, həm də dəymiş maddi-mənəvi ziyan, ictimai və dini obyektlərin dağıdılması ilə bağlı faktlar sənədləşdirilsin. Bu sənədlərin həm də fransız, ingilis, rus dillərinə tərcümə olunub, yayılması nəzərdə tutulurdu ki, erməni təbliğatının qarşısı alınsın. Çox təəssüf ki, bu insanların 23 aylıq fəaliyyətindən sonra, 70 il ərzində bizim insanların gözləri qapadıldı, dili lal, qulaqları kar edildi.  Ermənilərdə isə bu üç – görən, eşidən və danışan ünsürlər sovet dövründə də işlədi. 1965-ci ildə onların qondarma “soyqırım”ına abidə qoyuldu. 1956-cı ildə İmam Mustafayevdən (Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi – red.) erməni kilsəsində zəngin çalınması, erməni seminariyasının açılmasına icazə istənildi. Bizimkilər isə sovet dövründə bu problemin üstünə getməyib və onu qabartmayıblar. İnsanlar Bakı, Gəncə, İrəvan quberniyalarında baş verən hadisələrdən xəbərsiz qaldı. Nəticədə də insanlar məlumatsız oldular. Bu məlumatları insanlarımızın beyninə yeritməliyik.

 

 

Fuad Babayev: Məlumatsızlıq yalnız sovet dövründə deyil, müstəqil olduğumuz 30 ilə yaxın müddətdə davam edib? İlqar müəllim, Siz bu barədə nə deyə bilərsiniz?

 

 

İlqar Niftəliyev: Mənə tez-tez sual verirlər ki, niyə bizim tarixçilər onu, yaxud bunu yazmırlar. Və daim  bir cavab verirəm, biz yazırıq, amma oxumurlar, ona maraq göstərmirlər. Kifayət qədər kitab yazılıb: soyqırım, Qarabağ, Naxçıvan tarixləri ilə bağlı. Amma gənclər bu kitabları oxumurlar, maraqlanmırlar. Əslində sual belə quyulmalıdır: niyə oxumurlar?

Bu məsələ ilə bağlı bütün cəmiyyət səfərbər olmalıdır. Biz bunu ancaq Xocalı faciəsinin, mart soyqırımının ildönümü günlərində yada salmamalıyıq. Televiziya kanallarına fikir verin, verilişlərin yarısı, hətta çox hissəsi əyləncəlidir. Başa düşürəm ki, kommersiya məsələsi var, televiziya özünü saxlamalıdır, ancaq haqqında danışdığımız məsələ ilə əlaqədar mütəmadi verilişlər nümayiş etdirilməlidir. Tanınmış alimlərin iştirakı ilə burada oturduğumuz kimi, diskussiyalar olmalıdır. Bizim telekanallarda tarixlə bağlı verilişlər yoxdur. İndi kitab oxuyan yoxdur, heç olmasa, kütləvi informasiya vasitələrinin imkanlarından istifadə edilməlidir.

 

 

Fuad Babayev: Hər bir tarixçinin sosial şəbəkədəki səhifəsi onun tribunası, statusu isə çıxışıdır.

 

 

İlqar Niftəliyev: “Day.az” saytında mənim “Tarixi prizma” bloqum var.

 

 

Fuad Babayev: Ümumiyyətlə, tarixçilərimiz fərdi müstəvidə bu məsələləri ictimailəşdirə bilirlərmi?

 

 

Vaqif Abışov: Mənim auditoriyam var, Biznes Universitetində dərs deyirəm. İctimaiyyət olan yerdə bu fikirləri aşılamaq mümkündür. Etiraf etməliyik ki, soyqırım problematikası, digər tarixi mövzular orta məktəb dərsliklərində əksini tapıb. Müəllimlərin yanaşması, səviyyəsi və vətənpərvərliyindən asılı olaraq bu mövzular şagirdlərə müəyyən qədər çatdırılır. Sizinlə razıyam ki, bu hadisələri sosial şəbəkələr, saytlar vasitəsilə də tarixi aspektdən işıqlandırmaq mümkündür. Ancaq təbliğat sistemi kökündən dəyişməsə, bu işlər çətin olacaq. Təbliğat milli əlamətindən asılı olmayaraq hər yerdə getməlidir.

 

 

Fuad Babayev: İlqar müəllim, necə oldu ki, bloq yaratdınız?

 

 

İlqar Niftəliyev: Təklif saytın özündən gəldi. Bizim institutumuza gəlmişdilər ki, belə bir şey açmaq istəyirlər və onlara mütəmadi yazılar lazımdır. 2012-ci ildən başlayaraq, hər həftənin birinci günü mən bu sayt üçün yazılar yazıram. Bu illər ərzində 170-dək yazım çıxıb. Dil məsələsi vacib amildir. Çünki Azərbaycan dilli auditoriya bir qədər məhdud, rusdili auditoriya isə genişdir. Görürəm ki, hətta rus saytları da bu yazılara istinad edirlər. Bilirsiniz, alimin işləməsi üçün gərək problemi olmasın. Axı alimin biznesi yazmaqdır, ona görə də ona qanorar verilməlidir. Maddi tərəf olmasa, alim işləyə bilməz. Tarix boyu hökmdarlar alimləri, şairləri himayəyə götürür. Bu himayənin həm də maddi tərəfi var.

 

 

Fuad Babayev: Bayaq Vaqif müəllim qeyd etdi ki, ermənilər heç sovet dövründə də gözlərini və qulaqlarını bağlamamışdılar. Bəs indi necə, onların fəallıqları necədir, əks-tədbirlər görürlərmi, auditoriyanı öz tərəflərinə çəkirlərmi? Hər halda 2018-ci ildə onlar da fəallaşa bilərlər axı.

 

 

 

 

 

 

 

 

Vaqif Abışov: Biz ilk növbədə cavab tapmalıyıq ki, ermənilərin öz ölkələrinə, torpaqlarına, gələcəklərinə yanaşmaları necədir, bizimki necədir? Bu düsturu indiyə kimi həll edə bilsəydik, ermənilərin qarşısını ala bilərdik. Erməni kilsəsinin, partiyalarının, diasporunun aparıcı rol oynaması  bizdə yoxdur. Mən Türkiyə arxivlərində işləyəndə gördüm ki, ermənilər çox böyük, sanballı əsərlər ortaya qoyublar. Düşmən də olsa, biz onların problemə yanaşmasını öyrənməliyik. Bayaq dediyim kimi uzun müddət bu işlə məşğul olmamışıq, indi isə ermənilərdəki hərəkətverici, sadaladığım qüvvələr bizdə yoxdur.

 

 

Fuad Babayev: Onda belə çıxır ki, biz məğlubiyyətə düçar olmuşuq?

 

 

Vaqif Abışov: Xeyr, amma biz sanki qarşı tərəfin üstümüzə atılmasını gözləyirik ki, ona reaksiya verək. Bu problemlə köklü surətdə məşğul olmalıyıq.

 

 

Fuad Babayev: İlqar müəllim, “runet”də ermənilərlə tez-tez mübahisəyə girməli olursunuz?

 

 

İlqar Niftəliyev: Olub, mən bir neçə dəfə hətta yüksək səviyyəli ermənilərlə tərəf-müqabil olmuşam. Məsələn, 2011-ci ildə Qırğızıstanda bir yay məktəbi keçirilirdi. Yay məktəbi MDB-nin yaranmasının 20 illiyinə həsr edilmişdi. Orada Ermənistan Tarix İnstitutunun direktor müavini Xaçaturyanla diskussiyam oldu. 2015-ci ildə başqa bir beynəlxalq tədbirdə erməni alimi Melkonyan çıxışında dedi ki, İkinci Dünya müharibəsi dövründə türklər ikinci “erməni soyqırımı” törətməyə hazırlaşırdı. Sərhəddə 18 türk diviziyası yığılmışdı və sovet qoşunları Qafqaz cəbhəsində məğlub olsaydı, onlar hücuma keçəcəkdilər. Mən həmin iclasda tribunaya çıxıb, ona sual verdim ki, nə üçün yenə də olmayan şeylərdən danışır. Axı 1940-cı ildə Türkiyə ilə Almaniya arasında bitərəflik haqqında saziş imzalanmışdı. Həmin sazişə görə Almaniya hər hansı bir dövlətlə müharibə etsəydi, Türkiyə öz neytrallığını qoruyub, saxlayacaqdı. Başqa bir fakt da söylədim ki, müharibə dövründə həm faşist bloku, həm də SSRİ-ABŞ-Böyük Britaniya Türkiyəni müharibəyə cəlb etmək istəsələr də, türlər razılıq verməyib. Bu sözlərdən sonra arxada oturan türklərin hamısı mənə əl çaldı. Bir məsələni də qeyd edim. Ermənilər indi bir xətt seçiblər – rus tarixçilərinin dili ilə bizim tariximizi saxtalaşdırırlar. Tarasov, Muxanov, Valkonski və başqaları. Ya da rus politoloqlarını bitərəf ekspert kimi cəlb edərək, müəyyən informasiya ilə təchiz etməklə tariximizi təhrif etdirirlər. Bu yaxınlarda Şamxor məsələsi ilə bağlı diskussiyada Solmaz xanım Tohidi onlara çox dəyərli cavablar verdi. Maraqlıdır ki, onlar bizi tədbirlərə dəvət etmirlər. Çünki diskussiyaya hazır deyillər. Xüsusilə də XX əsrlə bağlı kifayət qədər sənəd çıxarmaqla onların dediklərini təkzib edə bilərik. 2003-cü ildə Robert Koçaryanın arvadının maddi yardımı ilə Ermənistanda kitab çıxıb – “Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında erməni qırğınları”. Çox maraqlıdır ki, bizdə olduğu kimi, Ararat respublikası da təhqiqat komissiyası yaradıb. Həmin komissiyanın  Bakı və Yelizavetpol quberniyalarındakı bütün toqquşmalar, ermənilərin xəsarət almaları barədə məlumatları bu kitaba daxil edilib. Kitabdakı sənədlərin bir hissəsi rus, bir hissəsi də erməni dilindədir. Problemlərimizdən biri də erməni dilini bilməməyimizdir. Dili öyrənənlər isə əfsuslar olsun ki, tarixçi olmurlar.

 

 

Gündüz Nəsibov: Həm Vaqif müəllim, həm də İlqar müəllim Rusiya arxivlərində çalışıblar. Rusiya arxivlərində mart soyqırımı ilə bağlı sənədlərə rast gəlmisinizmi?

 

 

Vaqif Abışov: Maraqlı sualdır. Rusiya arxivlərində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası səviyyəsində və ya ona yaxın səviyyədə materiallar yoxdur. Biz 1917-20-ci illərlə bağlı sovet liderlərinin hamısının fondları üzərində işləmişik, yüz min səhifədən çox arxiv sənədi gətirib, cildlətmişik. Onlar öz yanaşmalarında marksizm-leninizm ideyalarında kənara çıxa bilmədiklərindən, martda azərbaycanlıları qırılması, evlərinin yandırılması, əmlaklarının qarət edilməsindən bəhs etsinlər. Ayrı-ayrı tədqiqatçılarda nələrsə var və istifadə edirik. Ancaq Rusiya arxivlərində azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımına qarşı tutarlı sənədlərə rast gəlmək olmur.

 

 

Gündüz Nəsibov: İlqar müəllim, bir məqalənizdə belə bir fikrə rast gəldim ki, erməni hökuməti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasına İrəvan quberniyası ərazisində təhqiqat aparmağa imkan verməyib. Bəs “İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların soyqırımı” kitabını yazanda hansı sənədlərdən istifadə etdiniz?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İlqar Niftəliyev: Bu kitabı yazanda mən ilk növbədə Azərbaycan mətbuatında gedən İrəvanla bağlı məqalələrdən, Azərbaycan parlamentinin sənədlərindən istifadə etmişəm. Parlamentdə həmin bölgədən deputatlar var idi, onlar vəzyyətlə bağlı məruzələr edirdilər. Məmmədəmin Rəsulzadənin, Fətəli xan Xoyskinin çıxışlarında bu məsələlərə toxunulurdu. Bir də ən çox Xarici İşlər Nazirliyinin sənədlərindən istifadə etmişəm. Bir maraqlı məqamı da qeyd edim. O dövrdə bizim Ermənistanda səfirliyimiz var idi. 1918-ci ilin oktyabrında Teymur xan Makinsi oraya səfir təyin edilib. Sonra isə 1919-cu ilin yanvarından Məmməd xan Təkinski, daha sonra isə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev qısa müddətdə səfir olub.  Onların hökumətə məktublarından, hesabatlarından çox istifadə etmişəm. Hətta 1919-cu ilin iyun ayında Məmməd xan Təkinski qarşısında məsələ qoyulmuşdu ki, Ermənistandakı azərbaycanlı əhalinin vəziyyəti (əhalinin sayı, cinsi, onlara vurulmuş ziyan) ilə bağlı məxfi məlumat toplansın və hökumət üçün hazırlansın. Bu yolla hökumət tədqiqat aparmaq istəyirdi. Aydın idi ki, ona birbaşa imkan verilməyəcək.

 

 

 

Gündüz Nəsibov: 1918-ci il soyqırımının başlanmasına bəhanə kimi Tağıyevin oğlunun cənazəsinin “Evelina” gəmisi ilə Lənkərandan Bakıya gətirən “Dikaya diviziya”nın zabitlərin tərk-silah olunmasından sonra yaranan problemlə əlaqələndirirlər. Belə çıxır ki, Lənkəranda “Dikaya diviziya”nın hissələri olub. Lənkəranda ermənilər soyqırım törədəndə bu diviziyanın hərbçiləri müqavimət göstəriblərmi?

 

 

İlqar Niftəliyev: Diviziyanın zabitləri Bakıya Tağıyevin oğlunun dəfn mərasimində iştirak etməyə gəliblər. Onlar tərk-silah ediləndə milli qüvvələrlə Bakı Soveti arasında müəyyən gərginlik yaranıb. Sonradan danışıqlar da gedib və müəyyən razılığa da gəlinib. Amma sonradan martın 31-dən hadisələr başqa məcrada gedib.

 

 

 

Vaqif Abışov: Lənkəran bölgəsində qeyd olunan diviziyanın gücü həddindən artıq az idi. Demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Lənkəranda ermənilər ağalıq edirdi. İliyişeviçin 3 minlik, Avetisovun isə 2 minlik dəstəsi var idi. Rusiya öz ordusunu İrandan çıxaranda onun bir hissəsi burada qalmışdı.

 

 

İlqar Niftəliyev: Bolşeviklərin ən böyük uğurlarından biri o idi ki, Qafqaz ordusunda öz təsirlərini güclü yaymışdılar. Mart hadisələrində də bundan istifadə etmişdilər. Ruslar Şərqi Anadoludan çıxandan sonra erməni silahlı dəstələri orada qalmışdılar. Nazarbekovun erməni milli korpusu  1918-ci ilin mayına kimi türklərlə vuruşdu. Onlar Brest müqaviləsinə görə həmin bölgədən çıxmalı idilər, lakin buna əməl etmirdilər. Bir hissəsi isə Bakıda Şaumyanı dəstəkləyirdi.

 

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az

29 mart 2018