Dünən gecə Şuşanı göstərmişdilər. Adı yerə yıxılmışdı… Səhər içimdə düyünlənmiş özümə və özümkimilərə nifrətlə oyandım. Beynim uğuldayırdı. Bütün gecəni Şuşanın yerə yıxılmış adını qaldırmağa cəhd etmişdim. Alınmamışdı… Hiss edirdim ki, qollarım qalxmır. Lövhə ağır idi. Ya da qəsdən qalxmırdı… Xatirələrim o yerləri varaq-varaq qarşıma sərirdi…

Səhər erkəndən durmuşdum. Yalın ayaqlarımı artırmanın soyuq döşəməsinə basa-basa ehmalca həyətə endim. Evin qarşısındakı qollu-budaqlı tut ağacının altında sərçələr dənlənirdi. Çöməltmə oturdum. Yerdən götürdüyüm ağappaq barmaq-barmaq tutları bir-bir üfürüb ağzıma qoydum. Anamın səsi məni diksindirdi:

• Əl-üzünü yumamış nə daraşmısan tuta. Yerdən yemə. Gecədən üstündən ilan-çayan keçmiş olar.

Durdum. Əllərimi ətəyimə silib dedim:

          –          Getmirik?

–      Səs salma. Qoy xalaların dursun, sonra. Yol yorğunudurlar (Anam bakılı qızı idi. Hər yay xalalarım bizə qonaq gələndə atamın onları apardığı ilk yer Şuşa olurdu). Durarlar, gedərik.

Sonra evə qalxdım. Albomumu götürüb aşağı endim. Anam yol çantalarını darvazanın ağzına yığmışdı. Albomu çantalardan birinə yerləşdirdim. Anam bunu gördü:

• Hər əlinə gələni yığma ora. Onsuz da yük çoxdur.
• Herbari albomumdur. İçinə Xarıbülbül çiçəkləri tikəcəm….

…Samovar qaynayıb rahatlaşdı, deyəsən. İşəsalma düyməsi “çıq” eləyib start vəziyyətinə qayıtdı. Mən də xatirələrdən ayrıldım. Əllərimdə herbari albomu varmış kimi bir anlıq onu qoymağa yer axtardım… Fikirlərimdə uğuldayan güllə səslərindən indicə başımın parçalanacağını zənn etdim. Üzümə vurduğum su məni azca ayıltdı. Önümdə parıldayan aynaya baxdım. Çox çirkin idim. İçimdə düyünlənmiş nifrət aynadan üstümə axdı. Gözlərimi yumdum…

Gecə Şuşanı göstərmişdilər. Adı yerə yıxılmışdı… İşə gecikirdim. Səhər süfrəsi arxasına əyləşdim…

… Yenə getdim Şuşaya. Kölgə necə gəlmişdisə, elə bil Cıdır düzünün üstünə çadır tutmuşdular. Dağların dalından ağ tüstü kimi duman qaynayırdı. Düzün ortasına anamın qonaq-qaraya işlətdiyi “kitayski” süfrəni sərmişdik:

• Bacılarımdan artıq qonağım olmayacaq ki, – deyib anam əziz-girani süfrəsini yol çantasına qoymuş, dalınca da əlavə etmişdi, – həm də Şuşaya onun adına layiq getmək lazımdır, – deyib özünə haqq qazandırmışdı.

Süfrənin üstündə çəhrayı orxideyalar vardı. O süfrənin çiçəkləri mənim məktəb albomumun, sinfimizin divar qəzetinin, qızlarımızın xatirə dəftərlərinin bəzəyi idi. Lazım olan kimi onu dolabdan götürür, diqqətlə baxıb, çiçəkləri qarşımdakı dəftərə köçürürdüm.

Gətirdiyimiz yeməkləri süfrəyə düzürdük. Bacım məndən daha cəld idi. Bu dəfə də əlinə götürdüyü nəlbəkiləri məndən qabaq aparıb süfrəyə düzmüşdü. Anam məni çağırırdı:

• Tez elə də… Sən bir nimçə gətirənəcən şər qarışar…

Mənsə diqqətlə qarşımdakı çiçəyə baxırdım. Həmin çiçəkdəndir. Orxideyadan. Anamın düzün tən ortasına sərdiyi süfrənin çiçəyindən (Çox sonralar bildim ki, Xarıbülbül elə orxideyanın (səhləb çiçəyinin) bir növü imiş)…

… Nə isə. Gecə Şuşanı göstərmişdilər… Adı yerə yıxılmışdı… Kəsdiyim çörək mənə daş kimi gəldi. Özümə yaraşdırmadım yemək yeməyi. Bildim ki, ağzıma qoysam boğacaq məni. Həm də əvvəlcə yumruq kimi düyünlənmiş nifrəti udmalıydım. Ağappaq çay dəsmalını süfrəyə düzülənlərin üstünə çəkdim.

…Gördüyüm ancaq Şuşanın yerə yıxılmış adı idi. Şütüyən avtobusların nömrəsinə baxsam da bir şey anlamırdım. Dörd hərfli bu lövhənin hər hərfindən bir həsrət axırdı ürəyimə… Başqa şeylər haqqında düşünməyə çalışdım… Qarşımda avtobus saxladı. Özü saxladı. Hər gün sərnişini olduğum üçün. Tanımışdı. Təəccübləndim… Yəqin gecə Şuşanı görməyib.

Avtobus Şuşanın yerə yıxılmış adının üstüylə gedirdi. Ş… sonra çökəklik. Hamı bir-birinə dəydi. Amma heç kəs yıxılmadı. Avtobus yoluna davam etdi. U… yenə çalxalanma. Ətrafa baxdım. Yıxılan yox idi. Dözümümüz böyükdür. Avtobus tövşüdü. Mühərrik uğuldadı…

Yanında dayandığım oturacaq boşaldı. Məndən sonra dayanmış yaşlı qadın qoluma toxundu:

– Əyləşin.

Ayıldım. İlk gözümə sataşan yaraşıqlı binalar oldu, bir də al-əlvan lövhələr. Asfalt şüşə kimi idi. Avtobus sürətlə şütüyürdü.

– Yox, yox, siz əyləşin.

…Nə isə artıq əyləşən tapıldı. Elə mən yaşda olardı. Bığının altında gülümsəyirdi. Kefi əla idi. Kök qadın pıçıldadı: “Kto şustreye, tot bıstreye”.

Avtobus boğulurdu. İkinci Ş hərfini aşmaq asan deyildi. Amma aşdı… Hamı bir-birinə dəydi. Bayaq oturan qoçağın ayağını tapdalamışdım. Üzümə baxdı… İrişdi: “Xanım, ehtiyatlı olun”. Qışqırmaq istədim. İstədim içində beyin deyilən şey yerləşən jelelənmiş başına döyəcləyəm :“Başa düşürsən, Şuşanın artıq üçüncü hərfini keçmişik. Anlayırsan, axmaq?! ” Avtobus dayandı. Açılan qapıdan tökülüşənlər xoşbəxt-xoşbəxt aralandılar. Ağır yol idi. Şuşanın yıxılmış adı ilə getmək hər adamın hünəri deyildi.

…Bircə hərf qalmışdı. Mənə elə gəldi ki, onu keçən kimi Cıdır düzündən aşağıdakı uçuruma yumalanacağıq. Artıq dağların boğuq hönkürtüsünü eşidirdim. Boz üzləri qəzəbdən  cadar-cadar idilər. Bircə hərf. Dəhşət… Həmişə baxanda başım gicəlləndiyi uçuruma. Avtobus bu bircə hərfi də keçsə, hər şey məhv olacaqdı. Hər şey…

– Xanım, siz düşmürsünüz?

Ayıldım. Balaca qolları ilə gündə min dəfə avtobusun ağır qapısını açıb-örtən bələdçi uşaq idi:

– Həmişə nəşriyyatda düşürdünüz axı…

Nifrətim əridi. Onun solmuş bənizini bağrıma basmaq istədim. Nə yaxşı qoymadı o son hərfi adlayaq.