Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Kəmalə Ələkbərova və şair-tərcüməçi Azad Yaşarla türk yazarlarının Azərbaycan dilinə tərcüməsindən danışdıq.

 

 

Fuad Babayev: Nə üçün biz türk seriallarına orijinalda baxıb başa düşə bilirik, amma türk dilində olan kitabların Azərbaycan dilinə tərcümə zərurəti var? Buyurun, söz sizindir. Mən istərdim birinci bu sualı cavablandırasınız.

 

Azad Yaşar: Mən 8 ilə yaxın  Rusiyada türk şirkətində işləmişəm. Orada işlədiyim illərdə istər-istəməz hər gün müxtəlif mövzularda rus dilində,  türk dilində təxminən gündə on saat danışmışam.

 

Fuad Babayev: Tərcümə etmisiniz?

 

Azad Yaşar: Bəli. Mən orada memar olaraq fəaliyyətə başlasam da, şirkətin rəhbərliyi mənə tərcümə və müqavilələrlə işi həvalə etmişdi. Həmin şirkətdə çalışdığım müddətdə türk və rus dillərini sinxron tərcümə səviyyəsinə qədər öyrənmişəm. Yəni o iş mənim üçün ikinci universitet olub. Təxminən 1979-cu ildən etibarən türk dili ilə maraqlanıram, öyrənirəm, yazıram. Hətta sovet dövründə universitetdə oxuyanda əksəriyyətdən fərqli olaraq mühazirələri latın əlifbası ilə yazırdım. Serialların, kinoların dili daha çox geniş kütləyə, türk dünyasına hesablanıb. Məsələn, 5 ildir yayımlanan “Diriliş Ərtoğrul” serialı çox böyük bir auditoriya toplayıb.

 

Fuad Babayev: O cümlədən asan başa düşüldüyünə görə.

 

Azad Yaşar: Bəli. Demək olar ki, türk dünyası, hətta keçmiş türkdilli respublikalar da “Diriliş Ərtoğrul” serialına baxır. Belə serialliarda Mövlanədən, Yunus Əmrədən sitatların verilməsi, həyat fəlsəfəsindən danışılması son illərdə bir tendensiyaya çevrilib. Həmin filmlərin asan anlaşılması, həyatda tətbiqini tapa biləcək bilgilər verməsi heç şübhəsiz onlara marağı daha da artırır. Amma bədii əsərlərdə vəziyyət fərqlidir. Məsələn, Orxan Pamukun “Qara kitab” romanından Şəms Təbrizinin ölümü ilə bağlı hissəni 2002-ci ildə mən tərcümə etmişdim. Həmin tərcümə ”Yeni Azərbaycan” qəzetində çıxmışdı. 2006-cı ildə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almış Orxan Pamuku o dövrdə Azərbaycanda çox adam tanımırdı. Orxan Pamuk kimi ədiblərin yazı üslübları postmodern ədəbiyyata hesablanıb. Qəliz cümlələr, insanın psixoloji aləmi, mürəkkəb fəlsəfi düşüncə tərzi həmin əsərləri sıradan oxucu üçün əlçatmaz edir.

 

Fuad Babayev: Amma, deyək ki, Orxan Kamalın “Yad qızı” romanında elə bir dərin fəlsəfə yox idi.

 

Azad Yaşar: O kitab çox məşhur idi, 100 min tirajla çıxmışdı.

 

Kəmalə Ələkbərova: Kütləyə xitab edən əsərlər olduğuna görə onlar daha oxunaqlıdır. Onlarda fəlsəfi görüş, fəlsəfi düşüncə yoxdur, dərin deyil.

 

Azad Yaşar: Alt qatı yoxdur.

 

Fuad Babayev: Amma  biz onu da tərcümə etmişik.

 

Kəmalə Ələkbərova: Məsələn, Rəşad Nuri Güntəkinin “Çalıquşu” romanı ötən əsrin 80-ci illərində çox məşhur idi. Mən onda uşaq idim. Çox maraqlıdır ki, “Çalıquşu” Azərbaycan dilinə rus dilindən tərcümə olunub.

 

Təmkin Məmmədli: Mikayıl Rzaquluzadə tərcümə edib.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bəli. Onu ilk dəfə Türkiyədə bir şirkətdə çalışan rus tərcümə edib. Türklərin ən oxunaqlı əsəri kimi məhz “Çalıquşu”nu rus dilinə tərcümə etməyi ona məsləhət görüblər. Mən 2000-ci ildən aktiv olaraq tərcümə ilə məşğulam. Amma özümü tərcüməçidən daha çox dilçi alim hesab edirəm. Yəni sırf Türkiyə türkcəsi üzrə mütəxəssisəm. Müdafiə etdiyim elmi işin mövzusu XX əsrin əvvəlindəki Türkiyə türkcəsinin Azərbaycan ədəbi dilində  təsiridir. XX əsrin əvvəlində bu təsir daha çox qəzet və kitablar, Türkiyədən gələn müəllimlər vasitəsilə olurdu. Həmin dövrdə Azərbaycanda müəllim kadrlar çatışmadığı üçün Türkiyədən müəllimlər dəvət edilirdi. Hətta Qılman İlkin mənə deyirdi ki, (onun səs yazısı məndə diktofonda var – K.Ə.) 1924-cü ildə texnikumda oxuyarkən ona türk müəllim dərs deyib. Demək istədiyim odur ki, Azərbaycanda türk dilinin populyarlığı XX əsrin əvvəlindən başlayıb. Müasir dövrdə də eyni təsir davam edir. Sadəcə texnologiyalar daha çox inkişaf edib. Onda televiziya, internet, kino yox idi. İndi ucqar dağ kəndində də uşaqlar türkcə danışırlar.

 

Azad Yaşar: Bu təsir multfilmlərdən başlayır.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bəli. Hətta övladım balaca olanda deyirdi ki, ana türk dilini mən səndən yaxşı bilirəm. Halbuki mən özümü türk dili üzrə iki-üç mütəxəssisdən biri hesab edirəm. Amma, uşağım məndə səhv axrtarır. Uşaqlar dilə daha çox açıq olduğuna görə onu daha asan öyrənirlər. Ümumiyyətlə, dilə ən asan təsir kütləvi informasiya vasitələridir. İndi çox adam deyir ki, türk dilindən  tərcümə lazım deyil.  Sabir də eyni sözü deyib.

 

Təmkin Məmmədli: “Osmanlıcadan tərcümə türkə” nə deməkdir?

 

Kəmalə Ələkbərova: Türk dilindən tərcümə labüddür. Görün neçə türkdilli xalq var. Amma, təbii ki, Türkiyə türkcəsində danışanların sayı daha çoxdur. Mən hər zaman deyirəm ki, türkdillilər arasında ortaq dil Türkiyə türkcəsi olmalıdır.

 

Fuad Babayev: Türk yazarları Azərbaycan dilinə tərcümə edildikdən sonra onlara oxucu marağı necədir? Tutaq ki, mən Orxan Pamuku rus dilinə tərcümədə, başqa birisi elə türkcə oxuyur. Bəs türk yazarlarının Azərbaycan dilinə tərcüməsinin oxucu auditoriyası genişdirmi?

 

Azad Yaşar: Gənclər arasında çoxdur. Mən kitab yazmaqla yanaşı, onun çapını və satışını da özüm təşkil etdiyim üçün bilirəm. Kitab mağazalarındakı vəziyyətlə tanışam, facebookda dostlarımın rəylərini öyrənirəm. Türkiyədən çoxlu kitab gətirirlər, kitablar oxunur, sifariş verilir.

 

Fuad Babayev: Əlif Şəfəqin azərbaycanca oxucusu nə qədərdir?

 

Azad Yaşar: İntellektual ədəbiyyat olduğuna görə elə də çox deyil. Mənim fikrimcə, Azra Kohen (müasir türk yazıçısı – red.) adlı yazıçının Azərbaycanda bəlkə Əlif Şəfəqdən daha çox oxucusu var.

 

Təmkin Məmmədli: Ümumiyyətlə türk dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilən əsərlər oxunurmu? Yoxsa Azərbaycan mədəniyyətinə töhfə vermək naminə bu işlə məşğul oluruq?

 

Azad Yaşar: Mən dediklərim əsasən türkcə oxuyurlar, azərbaycanca oxumurlar.

 

Kəmalə Ələkbərova: Mən tələbələrlə işləyirəm və mənə də gənclərin fikirləri maraqlıdır. İndiki gənclər daha çox orijinaldan, türkcədən oxuyurlar. Məsələn, dünən mənim bir tələbəm deyirdi ki,  Azərbaycan dilinə tərcüməni oxuyanda  başa düşmürük. Çünki, türk dilinin cümlə quruluşu fərqlidir. Tərcüməçilərsə çox vaxt cümləni olduğu kimi saxlayaraq yalnız sözləri tərcümə edirlər.

 

Azad Yaşar: Sintaksislər fərqlidir.

 

Kəmalə Ələkbərova: Cümlə quruluşu fərqlidir. Adi misal deyim. Məsələn, deyirəm ki, “ben Kemale”, amma biz elə demirik axı. Bizim bir üstünlüyümüz odur ki, türkdilliyik. Türk dili çox çətin və fərqli dildir. Müxtəlif sözlər fərqli mənalarda işlənilir.

 

Azad Yaşar: Oxşar sözlərdir,  amma mənasına görə tamam fərqlidir.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bir də hər hansı bir dili bilmək üçün gərək həmin mühitdə yaşayasan və o xalqın mədəniyyətini biləsən.

 

Azad Yaşar: Təhsil ala bilsən lap yaxşı olar.

 

Kəmalə Ələkbərova: Məsələn, türk dilində “kanka” deyilən söz var. Kanka “kan kardeşim” sözünün qısaldılmış formasıdır. Yəni türk mühitindən, mədəniyyətindən xəbərsiz olsan bunu bilməyəcəksən.

 

Fuad Babayev: Elə sözlər əksər dillərdə var. Belə nümunələri alman dilində də, Çin dilində də göstərmək olar.

 

Kəmalə Ələkbərova: Dil olduqca canlı varlıqdır. Mən türk dili ilə sıx əlaqədə olan insanam. Hər dəfə Türkiyəyə konfransa gedəndə yeni sözlər eşidirəm, halbuki mən universiteti orada oxumuşam. 1992-ci ildən bəri mən türk dilinə bağlı insanam, bu mənim ixtisasımdır. Türk dili çox çətin dildir. Bu dildə 90 min söz var.

 

Fuad Babayev: Mən belə başa düşdüm ki, Azərbaycan oxucusu türk yazıçılarını  elə türk dilində oxumağa meyllidir. Bəs onda biz onu niyə tərcümə edirik? Bu dəb xətrinə edilir, yoxsa onun real oxucusu var?

 

Azad Yaşar: Onunla əlaqədar mən sizə maraqlı bir əhvalat danışım. “Dünya ədəbiyyatı” jurnalının may ayında çıxacaq növbəti sayı türk hekayəsinə həsr ediləcək. Orada XX əsrdən indiyə qədər 40-a yaxın türk yazıçısının hekayələri təqdim olunacaq. Təsəvvür edin, Azərbaycanda “Türk dilini bilirəm” deyən tərcüməçilərin bir qiami verilən hekayələri tərcümə edə bilməyib geri qaytarıb. Yəni bu qədər ciddi bir problem var. Ümumiyyətlə, hər tərcüməçi hər yazıçını tərcümə etməməlidir. Hətta dünyada  tərcümə məktəbləri, tərcümə industriyası deyilən anlayış var. Bizdə tərcümə mərkəzi 1987-ci ildə, qonşu Gürcüstanda isə 1937-ci ildə yaradılıb.  SSRİ  dağılandan sonra demək olar ki, bizdəki tərcümə mərkəzi fəaliyyətini dondurdu. Son 5-6 ildə fəaliyyətləri yenidən canlanıb.

 

Kəmalə Ələkbərova: Mən özüm Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzindəişləyirəm. Əslində türk dilindən tərcümə vacibdir. Amma baxır bu tərcüməni kim və necə edir. İnanırsınız bizdə sertifikatlaşdırma gedir. Özünə məşhur tərcüməçi deyənlər elementar səhvlər edir. Maddi vəziyyətə görə hamı türk dilindən tərcümə ilə məşğul olur. Bir də əsas odur ki, türk dilinə tərcümə edə bilən adam yoxdur. Çox adam da deyir ki, türk dilinə tərcümə etmək üçün yazıçı olmaq lazımdır, şeir tərcümə etmək üçün şair olmaq lazımdır. Sovet dövründə də, ümumiyyətlə dünyada belə bir qanun var ki, ilkin tərcümə sətri olmalıdır. İstər hekayədə, istərsə də şeirdə sətiraltı elə məna ola bilər ki, onu şair və yazıçı yox, yalnız dili bilən mütəxəssis tuta bilər. Bəzi tərcüməçilər isə şeir, hekayə və ya romanları öz dəsti-xəttləri ilə tərcümə edərək özününküləşdirirlər. Tələbələr tərcümə kitablarının səviyyəsindən çox narazıdırlar. Nəşriyyat kitabın tərcüməsinə 1 ay vaxt və qəpik-quruş verir. Tərcüməçi də həmin müddətə tərcüməni çatdırmağa məcburdur. Bu müddətə isə keyfiyyətli tərcümə etmək mümkün deyil. Seyfəddin Altaylı deyir ki, mən bir kitabı türk dilinə 11 aya uyğunlaşdırdım. Kitabın müəllifi ilə söhbət zamanı məlum olub ki, roman da elə 11 aya ərsəyə gəlib. Yəni yazıçı ilə tərcüməçinin statusu eynidir. Hətta elə ola bilər ki, güclü bir əsəri tərcüməçi elə bərbad edər ki, oxumaq istəməzsən.

 

Fuad Babayev: Doğrudur. Amma, əlahəzrət oxucu, xüsusilə də gənclərin əksəriyyətinin türkcə oxumağına baxmayaraq biz tərcümə edirik. Bizdə hiss olunmadan başqa bir mövzuya keçid alındı. Tərcümə işində hansı problemlər var? Tərcüməyə bir növ köməkçi bir iş kimi baxmaq, onu xidmət personalı kimi dəyərləndirmək də mövcud problemlər sırasındadır?

 

Azad Yaşar: Cəfər Cabbarlı 1930-cu ildə yazdığı şeirində dediyi kimi: “…eyləyirəm tərcümə, xırda -para xərcimə”.

 

Kəmalə Ələkbərova: Mən başqa ölkələri bilmirəm. Türkiyədə xüsusi tərcümanlıq fakültəsi var. Onlar onun nəzəriyyəsi ilə, praktikası ilə məşğul olurlar. Bizdə diplomda türk dilindən tərcüməçi yazan yoxdur, filoloq, ya da regionşünas var. Son illərdə diplomlu tərcüməçi ümumiyyətlə yoxdur.

 

Təmkin Məmmədli: Türk dilindən Azərbaycan dilinə tərcümənin nəzəri problemləri haqqında Əsgər Rəsulovdan başqa hansı alimlərimizin tədqiqatı var?

 

Kəmalə Ələkbərova: Əsgər Rəsulov mənim müəllimimdir, həm də doktorluq işimdə məsləhətçimdir. Əsgər Rəsulov nəzəriyyə yazıb, ondan başqa bu mövzuya müraciət edən yoxdur. Mənim xırda-para məqalələrim var. Bilirsiniz, tərcüməçilərin çoxu heç mənim yazdığımı qəbul etmək istəmir.

 

Azad Yaşar: Oxuyub maraqlanmırlar?

 

Kəmalə Ələkbərova: Yəni deyirlər ki, alimlər nə bilir. Hər şeyin bir praktikası, nəzəriyyəsi var. Məsələn mən bir müddət bundan əvvəl tərcümə problemləri ilə əlaqədar Qazi universitetinə onlayn konfrans verdim. Görün Osmanlı nə boyda coğrafiyada mövcud olub, türk dilinə başqa dillərdən nə qədər sözlər keçib. Yəni türk dilini dil daşıyıcılarının belə tam bilməsi mümkün deyil. Türk dili çox çətin dildir, sadəcə biz türkdilliyik deyə bizə asan gəlir.

 

Fuad Babayev: Təbii, elədir.

 

Təmkin Məmmədli: Aqop Dilaçarın (erməni əsilli Türkiyə vətəndaşı, türk dili üzrə mütəxəssis – red.) türk dili islahatı ilə bağlı fikrinizi bilmək istərdim.

 

Azad Yaşar:  Mən bilən Aqop Dilaçar Türk Dil Qurumu yaradılanda onun əsas rəhbərlərdən biri olub və türk dilinin yenilənməsi, dilə neologizmlərin daxil olması, feillərdən törəyən ismlərə maksimum üstünlük verilməsi, yeni yaranan məfhumlar onun adı ilə bağlıdır.  Mənə elə gəlir ki, Atatürk bu işi türkə yox, məhz erməniyə həvalə edərkən ermənilərin eqoist damarını nəzərdə tutub.

 

Kəmalə Ələkbərova: Aqop Dilaçar yaxşı dilçi olub. Dilaçar soyadını da ona Atatürk verib. Cümhuriyyət qurulanda Osmanlı dili çox pis vəziyyətdə idi. Türklər özləri Osmanlı dilinə “uyduruk bir dil” deyirlər. Çünki bu dildə olan ərəb və fars sözləri onun başa düşülməsini çətinləşdirirdi. Məsələn, Osmanlıcada ərəb mənşəli təyyarə (sözün kökü ərəbcə tayrdır – K.Ə.) sözü var, indi onu uçak ediblər. Amma, ərəbə təyyarə desən, onu başa düşməz.

 

Təmkin Məmmədli: Siz təyyarəyə uçak deyilməsinin tərəfdarısınız?

 

Kəmalə Ələkbərova: Azərbaycanda da ötən əsrin 30-cu illərində uçak sözünü qəbul etmək istəyiblər, amma alınmayıb.

 

Təmkin Məmmədli: Dilimizdə kitab, məktəb, təyyarə kimi müxtəlif ərəb-fars mənşəli sözlər var ki, artıq  vətəndaşlıq hüququ qazanıb.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bilirsiniz uçak sözü bizdə niyə uğur qazanmayıb? Çünki siyasi motiv olub, o sözlərin çoxu dil birliyini pozmaq üçündür. Osmanlı dili çox qəliz və çətin olub. Atatürk o vaxt bütün ziyalıları, müəllim və tələbələri, vəzifəli şəxsləri yeni sözlər yaratmağa sövq edirdi. Atatürk özü həndəsədə bir çox sözlər yaradıb. Bu sözlərə misal olaraq üçgən, dördgən  və s. göstərə bilərik. Türkiyə Cümhuriyyətinin ikinci prezidenti İsmət İnönü də türk dilində saysız sözlər yaradıb.

 

Fuad  Babayev: Bəs bizim yazıçıların əsərləri türk dilinə tərcümə edilir?

 

Azad Yaşar: İstanbulda Türk Ədəbiyyatı Vəqfi var. Onun yaradıcısı məşhur türk yazıçısı, ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Ahmed Kabaklıdır (1924-2001- red.). Onun beş cildlik “Türk ədəbiyyatı” adlı fundamental araşdırması var. Vəqfin orqanı “Türk ədəbiyyatı” jurnalının bu ilin mart sayı bütünlüklə Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunub. Burada Azərbaycan ədəbiyyatına aid hekayələr, şeirlər, məqalələr, müsahibələr yer alıb.

 

Təmkin Məmmədli: Bu əsərləri kim tərcümə edib?

 

Azad Yaşar: Əsasən İmdat Avşar edib. Azərbaycan ədəbiyyatından ən çox tərcümə edən odur.

 

Fuad Babayev: Bizim yazıçıların əsərlərinin Türkiyədə tərcümə edilərək satılmasının örnəyi varmı?

 

Kəmalə Ələkbərova: Biz, Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzi olaraq 2016-cı ildə Azərbaycan antologiyasının türkcəyə tərcüməsinin Ankarada təqdimatını təşkil etdik. Hazırda o kitabdan heç bizim Tərcümə Mərkəzində də yoxdur.  Məndə olan məlumata görə o kitab satılır.

 

Fuad Babayev: Bu dəqiqə Türkiyənin  mağazalarında  bizim yazıçıların türkcə kitabları varmı?

 

Yaşar Azad: Mən Tokatda şeir festivalında, İstanbulda keçirilən tədbirlərdə olmuşam. Onlar bizim yazıçıları tanımırlar. Mən Fazil Hüsnü Dağlarcadan, Nazim Hikmətdən, Atilla İlhandan, Ahmet Haşimdən, Pir Sultan Abdaldan, ən qədim dövrlərdən üzü bəri – yazıçıları saya bilirəm, onların yaradıcılığı ilə tanışam. Amma, Türkiyədə bizim yazıçı olaraq uzaqbaşı Anarı tanıyarlar.

 

Fuad Babayev: Belə bir təsəvvür var ki, bizim yazıçılar türkcə və yaxud rusca yazsaydılar dünya arenasına daha tez çıxardılar. Misal üçün Norveçin cəmi 4 milyon əhalisi var, amma onlar xüsusi dövlət proqramı çərçivəsində öz yazıçılarının əsərlərini tərcümə etdirirlər. Yaponiyada da eynilə belə bir industriya var.

 

Azad Yaşar: Qonşu Gürcüstan bu ilki Frankfurt kitab yarmarkasına qonaq dövlət kimi dəvət olunub.  Onlar 1 il əvvəlcədən bunu bildikləri üçün 70 gürcü yazıçısıının əsərini ingilis və alman dillərinə tərcümə ediblər və orada keçirilən təqdimatda həmin yazıçıların hamısı iştirak edib. Yəni sən öz mədəniyyətinə hansı qiyməti verirsənsə, onlar da o qiyməti verir. Səhv etmirəmsə, 2017-ci ildə Hədəf nəşriyyatı Azərbaycan şair və yazıçılarının antologiyasının Almaniyada təqdimatını keçirməyə hazırlaşırdı. Bunun üçün əsərləri ingilis və ya alman dilinə tərcümə etmək lazım idi. Mən öz hesabıma bir neçə şeirimi ingilis dilinə tərcümə etdirdim. Bu şeirlər kitabını pdf formatında dil daşıyıcısı olan bədii redaktorun baxması üçün İngiltərəyə göndərdilər. Bədii redaktor isə bu şeirlərin hərəsinin bir stildə, ümumi bir mətn kimi ingilis ədəbi dilinin normalarına uyğun tərcümə olunmadığını qeyd edib. Ola bilər hansısa fikirlər, sözlər yerindədi, amma şeir səviyyəsində deyil, bu şeirlər yenidən redaktə olunmalıdır. Yarmarkaya isə 1 ay vaxt qaldığı üçün ondan imtina etdilər. Mən bayaq Gürcüstanın Almaniyadakı kitab yarmarkasında qonaq qismində iştirakını qeyd etdim. Türkiyənin TİKA (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı – red.)adlı təşkilatı var. Bu qurum Türkiyənin səfirlikləri və diplomatik əlaqələri olan dövlətlərin dillərinə türk ədəbiyyatının tərcüməsi ilə də məşğul olur.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bizim Tərcümə Mərkəzi bu yaxınlarda Strasburqda Azərbaycan Antologiyasının təqdimatını keçirdi. Mərkəzimiz tərəfindən Azərbaycan antologiyası ingilis, fransız, gürcü dillərinə tərcümə edilib. Az da olsa müxtəlif dillərdə antologiyalar buraxıb.

 

Təmkin Məmmədli: Söhbət yalnız poeziyanın tərcüməsindən gedir?

 

Kəmalə Ələkbərova: Hər şeyi tərcümə edirik. Məsələn bu yaxınlarda Azərbaycan ədəbiyyatının dünyada tanıdılması və təbliği istiqamətində Tərcümə Mərkəzi tərəfindən ərsəyə gətirilmiş Leyla Əliyevanın şeirlər kitabını tərcümə edən şəxs “İlin tərcüməçisi” adını aldı.

 

Təmkin Məmmədli: Kimdir o tərcüməçi?

 

Kəmalə Ələkbərova: Karolin Valton adlı ingilisdir.

 

Fuad Babayev:  Harada aldı “İlin tərcüməçisi” adını?

 

Kəmalə Ələkbərova: İngiltərədə. Bizimkilər sətri tərcümə edirlər.

 

Azad Yaşar: Dil daşıyıcısı da onu bədiiləşdiribmiş.

 

Kəmalə Ələkbərova: Ümumiyyətlə qarşı dilə tərcümə edəndə son varianta mütləq dil daşıyıcısı baxmalıdır.

 

Fuad Babayev: Əlbəttə.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bəli, yoxsa orada keyfiyyətdən söz gedə bilməz.

 

Fuad Babayev: Deyilənləri ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, Azərbaycan dilindən türk dilinə, Türk dilindən Azərbaycan dilinə bədii ədəbiyyatın tərcüməsi qaçılmaz və labüddür.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bəli

 

Azad Yaşar:  Birmənalı. Bunlar fərqli dillərdir.

 

Fuad Babayev: Amma burada çeşidli axsamalar var. Tərcümənin səviyyəsi elə də yüksək deyil.

 

Azad Yaşar: Mütəxəssis yetişdirilməlidir. Real sitatlarla danışanda söhbət daha maraqlı olur. Bu yaxınlarda yazar dostlarımdan biri dedi ki, bir qız texniki tərcümədə “pirinç boru” ifadəsini “düyü boru” kimi tərcümə edib. Mən memar olduğum üçün, bilirəm ki, burada “latun (sarı mis) boru” olmalıydı, çünki “pirinç” sözünün türkcədə iki fərqli mənası var.

 

Təmkin Məmmədli:  Müstəqillik dövrünün prizmasından baxanda SSRİ dönəmində türk dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş əsərlər necə görünür? Həmin dövrün tərcümələrində hansı qüsurlar var, yoxsa həmin tərcümələr ideal idi?

 

Azad Yaşar: Məndə sovet vaxtı çıxan bir neçə antologiya var. Məhz türk dilindən tərcümə olunan əsərlərdə o qədər nöqsan tapmaq olmur. Amma rus dilindən tərcümələrdə nöqsanlar var.

 

Kəmalə Ələkbərova: Sovet dövrünün tərcümələri yaxşı redaktə olunurdu. Məsələn deyirlər Nizamini Səməd Vurğun tərcümə edib. Axı Səməd Vurğun fars, ərəb dili bilməyib. Onu Həmid Araslı sətri tərcümə etdikdən sonra Səməd Vurğun onu şeir dilinə çevirib. O vaxt mütəxəssis sətri tərcümə edirmiş redaktor isə onu bədiiləşdirirmiş. Amma indi deyirlər ki, türk dili bizə oxşar dildir, mütəxəssisə ehtiyac yoxdur. Bir misal çəkim. Türk dilində gedir ki, “ben acı yerim” yəni mən acı yemək yeyirəm.  Tərcümədə isə bunu “mən kədər yeyirəm” kimi veriblər, acı dad kimi, sifət kimi yox, isim kimi verilib.

 

Azad Yaşar: Türk dilində özünü ifadədə minimum sayda sözdən istifadə edirlər, bizdə o yoxdur. Bizdə danışanda da, özümüzü ifadə edəndə də elə bil qarşı tərəfə ətraflı izah verməyə çalışırıq.

 

Kəmalə Ələkbərova: Pafoslu danışırıq.

 

Azad Yaşar: 2007-ci ildə Mövlanə Cəlaləddin Ruminin 800 illiyini YUNESKO bütün dünyada qeyd etməyə başladı. Həmin dövrdə məlum oldu ki, Ruminin azərbaycanca kitabı yoxdur. Halbuki Ruminin mürşidi azərbaycanlı Şəms Təbrizi olub. Ən azından  Şəms Təbriziyə görə 800 il ərzində onu Azərbaycan dilinə tərcümə etməliydik. Ruminin “Məsnəvi”si bütün dünyada sufizmin ensiklopediyası sayılır. Hətta yapon və Çin dillərinə tərcümə olunan Rumi Azərbaycan dilində yox idi. Türkiyə səfirliyində işləyən dostum Fəthi Gədikli (Tükiyənin Bakıdakı səfirliyinin keçmiş mədəniyyət attaşesi – red.) Mövlanə Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sindən və ya əsərlərindən seçmələri tərcümə etməyi təklif etdi. Həmin tərcümə üçün mənim 2 ay vaxtım var idi. Aydın məsələdir ki, Rumini mən türkcədən tərcümə etdim və onun təqdimatını da keçirdilər. Türkiyədə Şəfiq Can adlı bir məsnəvixan vardı, onun tərcüməsini əsas götürdük. (“Məsnəvi”ni əzbər bilən adamlara məsnəvixan deyirlər, necə ki, Quranı əzbər bilənə “hafiz”deyirlər. Məsnəvi türk dünyasında, ümumiyyətlə İslam dünyasında yeganə kitabdır ki, onun tədrisi üçün xüsusi məktəblər var – A.Y.). Həmin tərcümə tələsik olduğu üçün özümü də qane etmirdi. Ötən illər ərzində bir az araşdırma apardım, əlavələr etdim, şeir və aforizmləri də kitaba artırdım. Həmin kitabı bu dəfə öz vəsaitimlə çap etdim, 3 min tirajla çıxan bu kitab yaxşı da satılır. Azərbaycan üçün hər halda 3 min tiraj bestseller sayıla bilər. Çünki, bizdə kitabların tirajı 100-ə, 300-ə, 500-ə, 1000-ə düşüb. Adamların kitaba marağı yoxdur, onlar daha çox gündəlik ehtiyaclarının qayğısına qalırlar.

 

Kəmalə Ələkbərova: Ona görə kitaba dövlət dəstəyi lazımdır.

 

Azad Yaşar: Ümumiyyətlə dövlət kitab çapını, kağızı ƏDV-dən azad etməlidir, yazarlara dəstək verməlidir. Norveçdə yazıçının bir kitabı çıxırsa, dövlət özünün bütün kitabxanaları üçün o kitabdan bir nüsxə alır. Bu çox böyük dəstəkdir.

 

Fuad Babayev: Norveç ərazisindəki bütün kitabxanalar üçün.

 

Azad Yaşar: Bəli.

 

Təmkin Məmmədli: Hazırda türk dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edən şəxslərdən daha kimləri qeyd edə bilərsiniz?

 

Azad Yaşar: Seyfəddin Hüseynlini qeyd etmək olar, Nəriman Əbdürrəhmanlı Orxan Pamukdan, Elif Şafakdan, İskəndər Paladan bir çox tərcümələr edib.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bilirsiniz bizdə hamı tərcümə edir və heç kim də tərcümə edə bilmir. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda gənc yazıçıların 90%-i  heç olmasa hekayə və ya nə isə tərcümə edib, yəni təcrübələri var. Amma necə ediblər, keyfiyyəti necədir?!

 

Azad Yaşar: Türklərin bir məşhur sözü var. Deyir ki, qadın istəsə ərini vəzir də edər, rəzil də. Tərcüməçi də eyni şəkildə mətni rəzil də edə bilər, baş tacı da edə bilər.

 

Kəmalə Ələkbərova: Bilirsiniz tərcüməçi gərək öz üzərində işləsin. Mən 5 il bundan əvvəlki biliyimi müqayisə edəndə görürəm ki, heç nə bildirmişəm. Amma ayda bir kitab tərcümə edənlər deyirlər ki, biz bilirik. Mən hər zaman deyirəm mənim tərcümələrimi peşəkar mütəxəssis olan dil daşıyıcısı redaktə etsin. Türk dilinin elementar qaydaları var, xüsusi isimlər apostrofla ayrılmalıdır, bunu etmirlər. Mən özümü tərcüməçidən çox mütəxəssis, tənqidçi hesab edirəm. Bəzən insanlar tənqidi qəbul etmirlər. Tənqid olmasa, yazıçıda inkişaf olmaz axı.

 

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, Aydan Abaslı, 1905.az