“Azərbaycanın İşğal Olunmuş Ərazilərindəki Tarix və Mədəniyyət Abidələrini Müdafiə Təşkilatı” İctimai Birliyinin rəhbəri Faiq İsmayılov və “Qafqaz Beynəlxalq Münasibətlər və Strateji Araşdırmalar Mərkəzi” İctimai Birliyinin rəhbəri Araz Aslanlı ilə söhbətləşdik.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fuad Babayev: Bu gün qeyri hökumət təşkilatlarının qarşısında Qarabağ problemi ilə bağlı hansı vəzifələr durur?

 

Faiq İsmayılov: Məqsədimiz Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunması uğrunda ideoloji mübarizə aparmaqdır. Fəaliyyətimizin əsas istiqaməti Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin tədqiqi, təbliği və abidələrimizə qarşı törədilmiş erməni vandalizminin ifşasıdır. İşğal olunmuş ərazilərimizdə 20685 tarix və mədəniyyət abidəsi var. Onların hər birinin ayrı-ayrılıqda son durum görüntülərini əldə etmişik, coğrafi xəritələrini yükləmişik. Bu abidələrin 1800 dən çoxu memarlıq, 750 yə yaxını arxeoloji, qalanları isə bağ, park, monumental heykəltəraşlıq nümunələridir. Bunların 80-85 faizindən Azərbaycan informasiya məkanının xəbəri yoxdur. Bu bizim əlimizdə böyük resursdur. Biz Qarabağ haqqında film hazırlayan hər kəsə informasiya dəstəyi verə bilərik. Bizim perspektiv planımızda bu abidələrin beynəlxalq səviyyədə müdafiəsi dayanır və əsas işimiz abidələrimizə qarşı törədilən erməni vandalizmi haqqında beynəlxalq təşkilatları maarifləndirməkdən ibarətdir.

 

Fuad Babayev: 2685 mədəniyyət və memarlıq abidələrinin nə qədəri dağıdılıb?

 

Faiq İsmayılov: Abidələrimiz tariximiz, mədəniyyətimiz, milli mənliyimizdir. Bir binanı dağıdanda onu yenidən tikmək olar, amma dağıdılan tarix, mədəniyyət abidələrini yenidən yerinə qoymaq mümkün deyil. Ermənilər işğal etdikləri Azərbaycan torpaqlarında İslam dövrü abidələrini təmamilə məhv ediblər. İşğal altındakı 67 məsciddən dördünün bünövrəsi və yarıuçuq tikilisi qalıb. Qalanları isə məhv edilib, məscdlər, türbələr, qəbirstanlıqlar dağıdılıb. Xristianlıq dövrü abidələrini isə mənimsəyiblər. Xristianlığa qədər olan dövr abidələri nə kilsə, nə də monastr memarlıq tipinə aid deyil. Həmin dövrdə xristianlıq olmayıb. Həmin dövr abidələrinin quruluşunda həmin formalar yoxdur. O abidələr də işğalçılar tərəfindən dağıdılıb və ya yararsız hala salınıb. Çox güman ki, iyun ayında Dünya Memarlar İttifaqının Bakı forumu keçiriləcək, orda düşmən tərəfindən dağıdılmış minə yaxın abidənin görüntüsü nümayiş etdiriləcək. Mədəniyyət Nazirliyinin 18 aprel Beynəlxalq Abidələr günü münasibətilə tədbirdə müəllifi olduğum bir sərgi nümayiş etdiriləcək. O sərgiyə baxmaqla erməni vandalizmi haqqında aydın təsəvvür yaranır.

 

Ülviyyə Tahirqızı: Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindəki abidələrə erməni təcavüzü ilə bağlı durumu beynəlxalq hüquq müstəvisinə çıxarmağa cəhdlər olubmu?

 

Faiq İsmayılov: 2011-ci ildə Avropanın Haaqa məhkəməsində 8 abidəmizlə bağlı ermənilərə qarşı məhkəmə iddiası qaldırdım. İddia təmin olundu, lakin sonradan maliyyə çatışmazlığına görə prosesə gedə bilmədim. Bilirsiniz, biz könüllü prinsiplər əsasında fəaliyyət göstəririk və heç bir qazanc yerimiz yoxdur. Bir çox hallarda maliyyə olmadığından, biz yetərincə potensialımızı aça bilmirik.

 

Fuad Babayev: Qafqaz Beynəlxalq Münasibətlər və Strateji Araşdırmalar Mərkəzi Qarabağla bağlı nələr edib?

 

Araz Aslanlı: Mən 1992-ci ildə Hacettepe Universitetində təhsil alanda Ankarada Avrasiya regionunun ən böyük araşdırma mərkəzi olan ASAM-ın fəaliyyəti ilə tanış olmuşdum. Çox böyük mərkəz idi, təkcə Qafqaz şöbəsində 6-7 nəfər əməkdaş çalışırdı. Orada 7 il təcrübə keçdim. Universitetdə əsas tədqiqat sahəm Qarabağ olub. Sonradan ölkəyə qayıdandan sonra özümüz də belə araşdırma mərkəzi yaratmağa qərar verdik.

Təssüf ki, bizdə ictimai sektorun effektiv işləmə ənənəsi çox zəifdir. Üçüncü sektorun fəaliyyəti peşəkar və davamlı deyil. Qarabağla bağlı ölkədaxili və xarici fəaliyyət var. Bu sahədə ölkədaxili fəaliyyət göstərən QHT-lərə irad tuturlar ki, “özümüz özümüzə danışırıq”. Mən bu məntiqlə razı deyiləm. Azərbaycan cəmiyyətinin özü də Qarabağ problemi haqqında kifayət qədər məlumatlı deyil. Amma bizim fəaliyyətimiz əsasən xarici kütləyə xitab edir. Xaricdə Qarabağla bağlı konfransların keçirilməsi, xarici Universitetlərdə Qarabağla bağlı guşələrin yaradılması, Qarabağ mövzusunda tədqiqat aparan xarici ölkə vətəndaşı tələbə tədqiqatçılara yardım. Sonuncular əsasən doktorantura tələbələri və ya onu yeni bitirən tədquqatçılar olub. Azərbaycandakı xarici ölkə vətəndaşları olan tələbələrə Qarabağla bağlı təlimlər keçmək. Lakin ötən ildən yerli tələbələr üçün də Qarabağ probleminə aid konfransların təşkilinə önəm verməyə başlamışıq. Onda fərqinə vardıq ki, Azərbaycanın müzakirə imkanları məhduddur. Bizim bu sahədə məlumat və metod problemimiz var. Yəni, hələ də bilmirik ki, biz auditoriyaya Qarabağla bağlı hansı məlumatları çatdırmalıyıq və hansı metodlarla təsir göstərməliyik. Qarşımızdakı auditoriya tərəfimizdə də ola bilər, tərəfsiz və ya düşmənin mövqetini müdafiə də edə bilər. Dəfələrlə müşahidə etdim ki, bizimkilər müzakirəni uğurla apara bilməyəndə dərhal üçüncü dövlətin vətəndaşını erməni olmaqda ittiham edirlər.

 

Fuad Babayev: QHT-lərin Qarabağ problemi ilə bağlı əməli addımlar atmasını əngəlləyən məqamları sadalasaq, ön plana nə çıxır?

 

Faiq İsmayılov: İlk növbədə onlar bu sahədə məlumat azlığı yaşayırlar, Qarabağ haqqında bilgiləri zəifdir. Yəni, təbliğatı necə apara bilər və yaya bilər haqqında anlayışı yoxdur. Dövlət təşkilatlarının da günahı var. Çünki bu sahədə professional olan təşkilat rəhbərlərini dövlət tədbirlərinə dəvət etmirlər. Çox yaxşı olardı ki, xarici ölkə nümayəndələrinin iştirakı ilə təşkil olunan konfranslara bizi də dəvət etsinlər. Çünki, dövlət orqanında çalışan işçi bu sahədə ixtisaslaşmış QHT nümayəndəsi qədər ötkəm və inandırıcı danışa bilməyəcək.

 

Fuad Babayev: Siz də qəbul edirsiniz ki, QHT-lər Qarabağ problemi ilə bağlı maarifçilik problemi yaşayırlar və dövlət təşkilatları onları ciddi qəbul etmir?

 

Araz Aslanlı: Mən maarifçiliyi nəinki əskiklik, həm zərərli məqam olaraq görürəm. Çünki, maarifçilik səviyyəsi və metodikası qaydasında olmadığından, xeyir verə biləcəyi yerdə zərər verə bilir. Azərbaycanın mövqeyini əsaslandırmalı və ya tanıtmalı olan QHT nümayəndəsi sözünü Bakıda dediyi kimi deyəcəyi təqdirdə dinləyicidə antipatiya yaranır. Elə yer var ki, sözü sübutları ilə birgə təqdim etmək lazımdır. Elə yer də var ki, auditoriyanı düşünməyə vadar etmək lazım gəlir. Yəni, Qarabağ problemi ilə məşğul olan QHT lər üçün metod və məlumatlılıq vacib məsələdir. İstifadə edilən məlumat doğru, resurs isə inandırıcı olmalıdır. Yəni, Xocalı soyqırımı ilə bağlı tədbirdə 1950-ci il Əlcəzairdə hadisələrini əks etdirən fotoşəkillər təqdim etmək olmaz. Hansı ki, bu yanlışlıq tez-tez təkrarlanır.

 

Ülviyyə Tahirqızı: Yanlışlığa yol verilməməsi üçün ayrı-ayrı faciələrə aid video və foto materialların konkretləşdirilərək baza halında QHT-lərin ixtiyarına vermək olmazmı?

 

Faiq İsmayılov: Əlbəttə, mümkündür. Xocalı ağrılı yerimizdir. Məsələ burasındadır ki, görüntülərdən əlavə bu sahədə yeni sənədlərin axtarışında olmaq lazımdır. Son araşdırmalarımda göstərmişəm ki, Xocalının alınması 1989 cu ildə Ermənistanın Krasnoselsk kəndi yaxınlığındakı rus hərbi bazasında Vladimir Voronov adlı bir zabit tərəfindən işlənib. Onun bu mövzuda verdiyi müsahibələr var. Bu cür detalları çıxartmaq və audiriyaya təqdim etmək lazımdır.

 

Fuad Babayev: Qarabağ problemi üzrə ixtisaslaşmış QHT-lərin öz təşəbbüsləri ilə bir araya gəlib müştərək layihələrə imza atmaq kimi təcrübə varmı?

 

Faiq İsmayılov: Bəli, bir neçə dəfə həm Qarabağ, həm soyqırımla bağlı koalisiyalar yaratmışıq. Bizdə çox zaman müştərək layihələr alınmır. Çünki, əgər bir layihə 50- 100 min civarında vəsait tələb edirsə, biz cəmi on min manatla iri məbləğdə görülməli olan işin cüzi bir hissəsini həyata keçirə bilirik. Yaxınlarda işğal altında qalmış ərazilərdəki abidələrin vəziyyəti ilə bağlı YUNESKO-ya bir müraciət hazır etmişik. Yəqin ki, o sənədin altında 50 QHT rəhbərinin imzası olacaq.

 

Araz Aslanlı: Biz bu cür koalisiyaya qoşulmamışıq. Amma başqa QHT – lərlə birgə qarşılıqlı anlaşma çərçivəsində fəaliyyətimiz olub. Məsələn, Qarabağ Azadlıq Təşkilatına Gürcüstan Unuversitetlərində Qarabağa aid guşə yaratmaq üçün qonşu ölkəyə getməyə icazə verməmişdilər. Biz onların istəyini yerli insanların köməyi ilə həyata keçirmişik.

 

Fuad Babayev: Bəs erməni QHT-lərinin bu sahədəki fəaliyyəti nə yerdədir? Biz geri qalmırıqmı?

 

Araz Aslanlı: Sırf elmi tərəfindən deyim. 1990-cı illərin sonuna qədər Qərbdə Qarabağ problemi ilə bağlı geniş kütlələri inandırma qabiliyyəti olan əsərlər ermənilərdə idi. Məsələn, Serj Avanesyanın Fransada nəşr etdiyi 1918-21-ci illərə aid kitabı var. İçində həmin dövrə aid Azərbaycan və Gürcüstanla və Osmanlı ilə bağlı informasiyalar var. Bir çox səhih məlumatların yer aldığı bu kitab akademik üslubda yazılıb. Amma 50-55 faizlik doğrunun yanına 45-50 faiz də öz maraqlarını qoyaraq əsər halına salınıb. Kitab Azərbaycana aid torpaqların ermənilərin olduğunu sübut etməyə çalışır. Qarabağ problemi ilə bağlı yazan bir çox xarici müəlliflər ona istinad edirlər. Bizimkilərə xarici auditoriyanı inandırmaq üçün həmin bilikləri öyrənmək xeyli müddət aldı.

 

Ülviyyə Tahirqızı: Qısa ifadə etsək, belə demək olar ki, erməni yalanı daha gözəl danışır, biz isə öz doğrumuzu belə çatdıra bilmirik. Bizim problemimiz faktı, resursu əldə etmədir, yoxsa onu anlaqlı, inandırıcı şəkildə təqdim etmə?

 

 

 

 

 

Araz Aslanlı: Sizə bir misal deyim. Bir böyük konfransda iştirak edirdim və orda mühazirəçi kimi üç Türkiyə alimi dəvət almışdı. Onlardan biri öz ermənipərəst mövqeyi ilə tanınırdı. Onun bütün çıxış və məqalələrini yığdım. Artıq bilirdim ki, çıxışında təxminən nəyi deyəcək. İndiyədək çıxışlarında işlətdiyi faktlar arasındakı yanlışlıqları qeyd edərək sübutlar əsasında cavab çıxışı hazırladım. Mən çıxış etməyə imkan tapmadan, onun qıcıqlandırıcı çıxışına cavab olaraq bizlərdən birisi onu satılmaqda ittiham etdi. İclası aparan bu kobudluğu bizim nümayəndəmizə irad tutdu. Düzdür, sonra mən danışdım, amma danışdıqlarım o biri azərbaycanlının yaratdığı hay-küyün kölgəsində qaldı.

Ermənilərin çox istifadə etdiyi bir arqument var: deyirlər ki, 5 iyul, 1921 ci il tarixdə Rusiya Kommunist Partiyasının Zaqafqaziya bürosu toplanıb Qarabağı Ermənistandan alıb Azərbaycana verib. Həqiqətən belə bir sənəd var. Həmin tarixdə Rusiya Kommunist Partiyasının Zaqafqaziya bürosu toplanıb və Qarabağı Azərbaycanın tərkibində saxlamaq qərarını verib. Amma bunun öncəsi 1921 ci il 4 iyul tarixi də var. Həmin tarixdə Zaqafqaziya bürosu toplanıb və qərara alıb ki, Qarabağı Azərbaycandan alıb Ermənistana birləşdirək. Ermənilər danışanda isə yalnız 1921-ci il 5 iyul tarixli qərarı önə çəkirlər.

 

Fuad Babayev: Aydındır ki, onlar öz maraqları çərçivəsindən çıxış edirlər.

 

Faiq İsmayılov: Hesab edirəm ki, Qarabağ problemi ilə məşğul olan QHT-lər həm də mütəxəssis köməyindən istifadə etməlidirlər. Bu baxımdan bu sahədə fəaliyyət göstərən QHT-lər bir biri ilə əməkdaşlıq etməlidir. Bizdə “erməni diasporası güclüdür” deyə bir mif var. Əslində isə onlar güclü deyil, fəaldır.

 

Fuad Babayev: Bu eyni anlamı vermirmi?

 

Faiq İsmayılov: Xeyr. Bunlar fərqli anlamlardır.

 

Fuad Babayev: Onların əksər sahələrdə üzə çıxarılan simaları var- Kim Kardaşyan, Şarl Aznavur kimi.

 

Faiq İsmayılov: Ona görə bizdə yoxdur ki, Sovet dövründə bizim işləməyimizə qadağa qoydular. Məsələn, Sovet dövründə siz Azərbaycan tarixini indikindən yaxşı bilirdiniz? Məsələn, mən Azərbaycan tarixini 90-cı illərdə öyrənmişəm. Biz Sovet dövründə yalnız marksizm, leninizm öyrənirdik. Onlar on illərlə yalan əkiblər. Biz bu gün dünyanın və ermənilərin qarşısına arqumentlə çıxmalıyıq. Faktlarla sübut etməliyik ki, sizin dedikləriniz mənbələrdə yoxdur.

 

Fuad Babayev: Fikrimcə həqiqətin kimin tərəfində olması ilə yanaşı həm də kimin səsi daha güclüdür və daha yüksək tribunadan danınşır kimi şərt də önəmli rol oynayır. Elə ölkə var ki, qanunvericiliyində erməni soyqımını inkar edən şəxslərə cinayət məsuliyyəti də nəzərdə tutulub. Bəli, kökündə yalan olsa da, elə bir yalana çevrilib ki, həqiqət kimi qəbul edilir.

 

Faiq İsmayılov: Bəli, elədir. Erməni soyqırımdan elə bir qala tikib ki, bizim birbaşa hücumumuz fayda vermir. Amma biz başqa yollarla ermənini sarsıda bilərik. Bu incə ortanı tapmaq lazımdır. Bu bizim mədəniyyətimizə qarşı törədilən erməni vandalizmidir. Bunu biz dərindən araşdırmalıyıq, sübut etməliyik ki, erməni belə vəhşiliyə qadirdir. Biz yalnız erməni ittihamlarına reaksiya verməməliyik, hücum taktikasına keçməliyik.

 

Fuad Babayev: Bu durumda nə tövsiyyə edirsiniz?

 

Faiq İsmayılov: Biz hücum taktikasını müxtəlif istiqamətlərdən hazırlamalıyıq. Qoy hər kəs öz mövqeyindən atəş açsın.

 

Araz Aslanlı: Əlbəttə, hücum birmənalıdır. Erməni hücumlarına cavab vermək lazımdır, amma bu bizim fəaliyyətimizin əsas hissəsinə çevrilməməlidir. Əsas hissədə isə mədəni istiqamət çox vacibdir, yəni abidələr, mədəni miras kimi. Ərazilərdəki abidələr kimə məxsussur, işğalçının onlara münasibəti çox əhəmiyyətli detaldır. Üstəlik ən əhəmiyyətli məqam peşəkarlıqdır. Qarabağla bağlı fəaliyyət göstərən QHT-lər öz fəaliyyətlərini daha peşəkar qurmalıdırlar, istifadə etdikləri resurs daha sanballı olmalıdır. Ayrı ayrı faciələrlə bağlı foto video şəkilişlərdən ibarət baza yaradılmalıdır ki, yanlışlığa yol verilməsin.

 

Ülviyyə Tahirqızı: Erməni yalandan nə qədər qala tiksə belə onu dağıtmaq üçün yol var. Mümkün olmayan heç nə yoxdur.

 

Faiq İsmayılov: Bilirsiniz, mən də razılaşmıram ki, ermənilər nəyisə qəbul elətdiriblər. Ona görə bu baş verib ki, biz fəaliyyətsiz olmuşuq. Məsələn, mən xarici tədqiqatçıyam və mənə Qarabağla bağlı bir material lazımdır. İnterneti açıram və orda axtarış nəticəsində çıxan 100 nəticənin 99-u ermənilərindir. Biz öz həqiqətlərimizi internet resurslarında müxtəlif dillərdə yerləşdirməliyik.

 

Ülviyyə Tahirqızı: Bir həqiqət də var ki, xarici öxucu heç vaxt qalın kitablar oxumur, yalnız lakonik və fakta əsaslanan informasiyalara üstünlük verir.

 

Araz Aslanlı: Bəli, sıravi oxucu qalın kitab istəmir, amma tədqiqatçılar qalın kitabları oxuyurlar. Bir də istifadə olunan terminlər və məsələyə yanaşma çox əhəmiyyətlidir. Biz 2000-ci ildə Azərbaycan mətbuatını monitorinq edəndən sonra onlara müraciət etdik. Yəni, o zaman mətbuatda Qarabağ haqqında bəzən elə yazılırdı ki, xaricdən bir nəfər yerli mətbuatı oxusa, Qarabağın Azərbaycana və ya Ermənistana aid olduğunu ayırd edə bilməyəcəkdi. Onlara yazıb xahiş etdik ki, bu məsələ belə ifadə olunsun. “Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğalı problemi”. Çünki, münaqişə təkcə Qarabağla məhdudlaşmır, Sədərək, Qazax rayonlarını da nəzərə almaq lazımdır. 2003-cü ildə biz yenidən Azərbaycan mətbuatını monitorinq etdik, artıq həmin vaxtda bir neçə qəzetin, saytın ingilis dilində versiyası da vardı. Həmin vaxtda da İraq bombalanmışdı. Bir qəzetdə belə bir xəbər getmişdi: “İraqdan 50 erməni ailəsi Dağlıq Qarabağa köçdü”. Xəbəri bütöv oxuyanda da Dağlıq Qarabağın konkret hara olduğu haqda informasiya verilmir. Yəni, belə anlaşılır ki, Qarabağ adında bir dövlət var və İraqdan qaçan ermənilər ora gediblər. Azərbaycan əraziləri daxilində Dağlıq Qarabağ inzibati subyekt kimi heç bir zaman olmayıb və yoxdur. 1923-91-ci illərdə Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayəti olub. Sonradan ləğv edilib. Qarabağın dağlıq hissəsi ərazi olaraq, iqtisadi region olaraq var. Amma subyekt olaraq heç bir zaman mövcud olmayıb. Bundan əlavə keçmiş Dağlıq Qarabağ vilayətinin tərkibinə cəmi 3 rayon daxil idi; Şuşa, Xocavənd və Xocalı.

 

 

 

Hazırladı: Ülviyyə Tahirqızı, 1905.az