Beynəlxalq logistika zəncirlərinin genişmiqyaslı yenidənqurma şəraitində Mərkəzi Asiya ölkələri Avropa ilə Asiya arasında əsas tranzit qovşaqlarından biri kimi öz mövqelərini möhkəmləndirmək imkanı əldə ediblər. Vaşinqtonda keçirilən C5+1 Sammiti və Orta Dəhlizin sürətli inkişafı regionun aparıcı dünya gücləri arasında iqtisadi əməkdaşlıq üçün yeni üfüqlər açır.

Qazaxıstan və bütövlükdə Mərkəzi Asiya üçün bu təşəbbüslərin strateji əhəmiyyəti, regionun yeni nəqliyyat arxitekturasının formalaşmasında Azərbaycanın rolu və kritik mineral resurslar sahəsində əməkdaşlığın perspektivləri barədə sosioloq, etniklərarası vəziyyətin monitorinq mərkəzinin direktoru Güldana Okasova danışır.

– Vaşinqtondakı C5+1 Sammitində kritik mineral resurslar, eləcə də Qazaxıstanla ABŞ arasında iqtisadi və texnoloji əməkdaşlığın digər istiqamətləri üzrə hansı konkret nəticələr əldə olundu?

– ABŞ ilə kritik minerallar sahəsində əməkdaşlıq Qazaxıstan üçün çox sərfəlidir. Bu, ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasına, neft-qaz sektorundan kənar yeni sahəyə Amerika investisiyalarının cəlbinə və C5+1 platforması çərçivəsində tərəfdaşlığın möhkəmlənməsinə şərait yaradır. Belə əməkdaşlıq xammalın emalını inkişaf etdirməyə, yüksək əlavə dəyər əldə etmək və xammal ixracından asılılığı azaltmağa imkan verir.

Bu əməkdaşlıq neft-qaz sektorunda olduğu kimi, nadir torpaq metalları hasilatı və emalı sahəsində ABŞ investisiyalarının cəlb edilməsi üçün yeni imkanlar açır. Sənayenin inkişafı yüksək əlavə dəyərli istehsal sahələrinin formalaşmasına təkan verir, çünki Qazaxıstan artıq xammal ixracından hazır məhsul istehsalına keçə bilər.

Bu strateji əhəmiyyətli sahədə əməkdaşlığın güclənməsi ABŞ-la ikitərəfli münasibətlərin inkişafına da xidmət edir. C5+1 platformasının genişlənməsi ilə diqqət getdikcə iqtisadi tərəfdaşlığa, o cümlədən ticarət və investisiyalara yönələcək ki, bu da Qazaxıstan üçün əlavə imkanlar deməkdir.

Qazaxıstan zəngin mineral-xammal bazasına, inkişaf etmiş infrastruktura, yüksəkixtisaslı insan kapitalına və sənaye bacarığına malikdir. Qazaxıstanın Geologiya Komitəsinin məlumatına görə, nadir torpaq metallarının ehtiyatı 2,6 milyon ton həcmində qiymətləndirilir və burada 38 potensial yataq sahəsi müəyyən olunub. Bu yataqlarda nadir torpaq, əlvan və qiymətli metallar daxil olmaqla, müxtəlif sərt faydalı qazıntılar mövcuddur. Ümumilikdə, berillium, tantal, niobium, skandium və titan da daxil olmaqla, 100-dən çox nadir və nadir torpaq elementi yatağı aşkar edilib.

– ABŞ Prezidenti Donald Tramp bəyan edib ki, TRIPP layihəsi Mərkəzi Asiya üçün böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Bu bəyanatları necə qiymətləndirirsiniz və TRIPP layihəsinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ABŞ arasında iqtisadi və ticarət əlaqələrinin güclənməsində rolu nədən ibarətdir?

– TRIPP layihəsi Mərkəzi Asiya ölkələri üçün faydalıdır, çünki bu, regionda ticarət aktivliyini artırmaq, regionu qlobal təchizat zəncirlərinə inteqrasiya etmək və iqtisadi artımı stimullaşdırmaq məqsədi daşıyır. Layihə Avropadan Mərkəzi Asiya vasitəsilə Asiyaya və əks istiqamətdə uzanan yeni transkontinental nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu, mövcud marşrutlardan yan keçməklə ticarət yollarını genişləndirəcək.

Mərkəzi Asiya üçün əsas üstünlüklər:

• layihə regionda kommersiya aktivliyini və beynəlxalq ticarətin həcmini artırmağa yönəlib;

• TRIPP Avropa və Asiya, xüsusən də Mərkəzi Asiya ölkələri arasında qlobal ticarət şəbəkələrinə inteqrasiyanı təşviq edir;

o yeni marşrut mövcud tranzit yollarına alternativ yaradır, onlardan asılılığı azaldır və regionun mühüm logistika mərkəzi kimi mövqelərini möhkəmləndirir;

o ticarət imkanlarının genişlənməsi və qlobal təchizat zəncirlərinə inteqrasiya Mərkəzi Asiya ölkələrində iqtisadi artım üçün şərait yaradır;

o layihə həm region ölkələri arasında, həm də Mərkəzi Asiya ilə Türkiyə kimi əsas tərəfdaşlar arasında qarşılıqlı əlaqəni gücləndirə bilər.

– Nəqliyyat yollarının diversifikasiyası, Avropa, Türkiyə və Çinlə əlaqələrin möhkəmlənməsi və qlobal təchizat zəncirlərinin yenidən qurulması fonunda Orta və Zəngəzur dəhlizlərinin Mərkəzi Asiya üçün strateji əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

– Mərkəzi Asiya Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (Orta Dəhlizin) əsas hissəsini təşkil edir. Bu marşrut Rusiya ilə İrandan yan keçərək Şərqi Asiyanı Avropa ilə birləşdirir. O, xüsusilə qlobal təchizat zəncirlərinin yenidən formalaşdığı və geosiyasi dəyişikliklərin baş verdiyi dövrdə Süveyş kanalına və Rusiyadan keçən şimal dəmir yolu istiqamətlərinə strateji alternativ kimi çıxış edir.

Orta və Zəngəzur dəhlizlərinin Mərkəzi Asiya üçün üstünlükləri:

• ticarət yollarının diversifikasiyasına, yüklərin daşınma müddətinin və dəyərinin azaldılmasına, vahid logistika zəncirinə inteqrasiya olunmağa və Türkiyə, Aİ və Çinlə əlaqələrin möhkəmlənməsinə imkan yaradır;

• marşrutlar regionda nəqliyyat infrastrukturunun və məşğulluğun inkişafını stimullaşdırır, həmçinin Avropaya, o cümlədən karbohidrogenlərin ixracı üçün yeni imkanlar açır, bu da xüsusilə Qazaxıstan enerji resurslarının Rusiya marşrutundan asılılığını azaldır;

• alternativ marşrutların yaradılması region ölkələrinin tək bir tranzit yolundan, məsələn Rusiyadan asılılığını azaldır, bu isə mümkün logistika məhdudiyyətləri şəraitində çox önəmlidir;

• iqtisadi fayda baxımından, bu marşrutlar malların çatdırılma vaxtını və dəyərini azaldır ki, bu da region məhsullarının beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətini artırır;

• nəqliyyat yollarının, logistika mərkəzlərinin və əlaqədar infrastrukturun tikintisi və modernləşdirilməsi iqtisadi artımı stimullaşdırır və yeni iş yerləri yaradır;

• bu dəhlizlər Mərkəzi Asiya ölkələri, Türkiyə, Azərbaycan, Avropa İttifaqı və Çinlə iqtisadi və siyasi əlaqələrin güclənməsinə xidmət edir;

• perspektivdə bu dəhlizlər Türkmənistan və Qazaxıstanın enerji resurslarının Avropa bazarlarına çıxışı üçün əsas arteriyalara çevrilə bilər ki, bu da Avropanın enerji mənbələrinin diversifikasiyası baxımından xüsusi aktuallıq daşıyır.

– Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə nəqliyyat-logistika tərəfdaşlığının formalaşmasındakı rolunu necə qiymətləndirirsiniz? Bu əməkdaşlıq regional inteqrasiya və beynəlxalq ticarət əlaqələrinin inkişafına nə dərəcədə təsir edir?

– Azərbaycan ilə Mərkəzi Asiya ölkələri arasında logistika sahəsində əməkdaşlıq daim inkişaf edir və bir neçə istiqaməti əhatə edir. İlk növbədə, bu, ixrac-idxal əməliyyatlarını və ildən-ilə artan yük tranzitini əhatə edir.

Orta Dəhliz çərçivəsində Xəzər dənizi üzərindən həyata keçirilən dəniz daşımaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada demək olar ki, bütün nəqliyyat növləri qarşılıqlı şəkildə fəaliyyət göstərir və onların inteqrasiyası ildən-ilə daha səmərəli xarakter alır.

Azərbaycan bu marşrutda əsas, həlledici rol oynayır: coğrafi baxımdan elə bir mövqedə yerləşir ki, Orta Dəhliz bu ölkədən yan keçə bilməz. Azərbaycan təbii logistika qovşağıdır və Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropa arasındakı bütün tranzit axınının səmərəliliyi daha çox məhz bu qovşağın fəaliyyətindən asılıdır.

Bu baxımdan, Azərbaycan ərazisindən tranzit üçün əlverişli şəraitin yaradılması, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi, proseslərin rəqəmsallaşdırılması və təchizat zəncirinin bütün iştirakçıları üçün proqnozlaşdırıla bilən mühitin təmin edilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu tədbirlər daşımaların həcminin daha da artmasına və regionda əməkdaşlığın möhkəmlənməsinə töhfə verəcək.

Mərkəzi Asiya ilə birgə infrastruktur layihələrinə gəlincə, prioritet istiqamətlərdən biri həm Azərbaycanın, həm də Mərkəzi Asiya ölkələrinin ərazisində paylayıcı logistika mərkəzlərinin yaradılması olmalıdır. Belə mərkəzlər yüklərin konsolidasiyası, nəqliyyat növləri arasında artıq yüklənməni, eləcə də tranzit axınlarının emalı və rəsmiləşdirilməsi üçün əsas qovşaqlara çevrilə bilər. Bu isə daşımaların sürətini, rahatlığını və iqtisadi səmərəliliyini artıracaq.

Elşən Rüstəmov

AZƏRTAC-ın xüsusi müxbiri

Astana