Xanlıqlar dövründən danışdıq. Qonaqlarımı tarix üzrə elmlər doktoru Şahin Fazil, tarix üzrə elmlər doktoru Qasım Hacıyev və tarix üzrə fəlsəfə doktorları Nailə Bayramova və Nazim Mustafa idi.

 

 

 

Fuad Babayev: Deyə bilərikmi ki, Azərbaycanda xanlıqlar dövrü yetərincə öyrənilib?

 

 

Şahin Fazil: Xanlıqlar dövrü Azərbaycan tarixində çox işlənmiş mövzulardandır. Təbii ki, yeni materiallar əldə olunur, yeni sənədlər üzə çıxarılır və müvafiq olaraq xanlıqlar dövrü də başqa dövrlər kimi öyrənilir. Azərbaycan torpağı tpçox qanlar tökülmüş bir torpaqdır. Ən qanlı dövrlərdən biri elə xanlıqlar dövrüdür. Çünki özümüz öz qanımızı tökmüşük. Qacarlar sülaləsi zəifləməkdə idi, ruslar da bundan istifadə edərək, hücum edib gəldilər. Bundan sonra Rusiya-Türkiyə, Rusiya-İran müharibələri, mərkəzi hökumətin zəifləməsindən sonra xanlıqların yaranması… Xanlıqlar mərkəzdənqaçma qüvvəsi sayəsində meydana gəldi. Xanlıqlar dövründə həm də Azərbaycan torpaqları parçalandı. Yəni mərkəzdənqaçma qüvvələri fəaliyyətə başladılar. Arazın həm şimalında, həm də cənubunda xanlıqların yaranması üçün meydan açıldı. Müxtəlif zadəganlar, varlı tayfalar müstəqil xanlıq olmaq iddiasını irəli sürməyə başladılar. Təbii ki, vahid hakimiyyət dövründə bir o qədər də çox qan tökülmür. Elə ki, ayrılırlar, müharibələr başlanır, qanlar tökülür. Məsələn, Quba xanı Fətəli xan çox əzazil bir adam idi. Əslində əzazil olmamaq da mümkün deyildi. Hakimiyyətin başında “sərt əl” sahibi durmasa, o şəxs tez bir zamanda aradan götürülür. Fətəli xan, Məhəmmədsəid xan, Səlim xan güclü xanlar idi və bir-biri ilə rəqabət aparırdılar. Xanlıqlar kiçik dövlətlər idi və bütün dövlət atributları var idi. Hər bir xan başqasının ərazisi hesabına öz dövlətini genişləndirməyə çalışırdı. Bu yolda da heç nədən çəkinmirdilər. Bir-birilərini qırıb, çatırdılar. Tutaq ki, Şamaxıya hücum edən Fətəli xan 1000-2000 nəfəri Qubaya köçürürdü. Yaxud Şamaxı xanı Məhəmmədsəid xan imkan əlinə düşən kimi başqa xanlığın torpaqlarını zəbt etməyə çalışırdı. Bu qəsbkarlıq siyasəti isə əvvəl-axır öz başlarında çatlayırdı. Nəticədə isə xalq əzilirdi. Ona görə də düşünürəm ki, hər bir dövlətdə mərkəzləşmə əsas şərt olmalıdır.

 

 

Qasım Hacıyev: Böyük tarixçimiz, gözəl müəllimimiz Şahin müəllimin fikirləri ilə mən də şərikəm. Bu gün müzakirəyə çıxardığınız mövzu çox maraqlıdır. Bəri başdan deyim ki, tarix elmində heç bir mövzuya son qoymaq olmaz. Araşdırmalar davam etməlidir, yeni sənədlər, yeni fikirlər ortaya çıxdıqca yeni əsərlər də meydana çıxacaq, tədqiqatlar da aparılacaq. Qarabağ xanlığı ən böyük xanlıqlardan idi. Həm də ən çox öyrənilən xanlıqlardandır. Bir çox alimlər bu barədə kitablar yazıb, dissertasiyalar müdafiə olunub. “Qarabağnamə”lər çar Rusiyası dövründə yazılsa da, ən yaxşı mənbələrdəndir. Düzdür, onlarda çatışmayan cəhətlər, tənqidi nəticələr də çıxarılır, amma hər halda o dövrki tarixi öyrənmək üçün böyük bazadır. Qarabağ xanlığının taleyi çox mürəkkəbdir. Xanlıqların yaranması ümumiyyətlə, Azərbaycan dövləçiliyinin uçuruma yuvarlanmasının başlanğıcıydı. Xanlıqlara qədər Azərbaycanda böyük dövlətlər, imperiyalar yaranmışdı. Bəlkə də Azərbaycan dövlətçiliyinin ən dəhşətli günləri xanlıqlar dövrü idi. Düzdür, bu feodal dövlətlərin də Azərbaycan dövlətçiliyində öz yeri var, amma onu nə qədər cilalasaq da, Azərbaycanın faciəli dövrü olduğunu deməyə bilmərik. Qardaş-qardaşını qırdı, əmioğlu əmisi oğluna düşmən oldu. Hətta bizimlə düşmən olanlarla da ittifaq qurub, bir-birinə qarşı ədavətini davam etdirirdilər. Gəncə xanlığı Sisianov qarşısında təklənəndə, heç bir xanlıq müdaxilə etmədi, ona köməyə getmədi. Böyük qüvvə ilə Azərbaycanın üzərinə gələn Rusiyaya qarşı xanlıqlar birləşərək çıxsaydılar, bəlkə də onun qarşısını ala bilərdilər. Beləcə təklənərək hamısı işğal olundu.  Qarabağ xanı ağıllı, müdrik insan idi. Amma həmin dövrdə Rusiyanın xəyanətkarlığını əvvəlcədən düşünə bilməyəcək qədər yaşlanmışdı. Üstəlik İran imperiyasından da yaxşı bir gün görməmişdilər. Ona görə də Qarabağ xanı, xanlığın başbilənləri tərəddüd keçirirdilər. Nəhayət, 1805-ci ildə Kürəkçay müqaviləsi imzalandı və beləliklə, Qarabağın tarixi taleyi həll olundu. Çünki Rusiya bağladığı müqavilələrdə daim imperiyapərəst siyasətdən çıxış edirdi. İbrahim xanın 18 nəfərlik əyalı ilə bir yerdə qətlə yetirilməsi, 1823-cü ildə isə xanlığın ləğv edilməsində də bu özünü göstərdi. Ən dəhşətli hadisə isə Qarabağa ermənilərin köçürülməsi oldu. Bəlkə də elə faciələrin ən böyüyü elə bu idi. Çünki bu hadisə elə bu gün də bizim ən böyük problemimizdir. “Kürəkçay müqaviləsi”, onun ardınca bağlanmış “Gülüstan müqaviləsi” və “Türkmənçay müqaviləsi” həm xanlıqların, həm də Azərbaycan tarixinin taleyində ən ağır hadisələr idi. Nəticə etibarilə bu müqavilələr azərbaycanlıların öz torpaqlarından sıxışdırılıb çıxarılmasına, həmin ərazilərdə ermənilərin yerləşdirilməsinə və onlar üçün yaxşı şərait yaradılmasına səbəb oldu.

 

 

 

Fuad Babayev: Şahin müəllim xanlıqlar dövrünü Azərbaycanın ən ağrılı dövrü kimi səciyyələndirdi. Qasım müəllim isə ən böyük problemimimizin – “erməni probleminin” özülünün məhz həmin dövrdə qoyulduğunu vurğuladı. Nazim müəllim, Sizi dinləyək.

 

 

 

 

 

 

Nazim Mustafa: Xanlıqlarla bağlı sovet dövrü tarixçilərinin üzü qaradır. Çünki “Azərbaycan xanlıqları” kitabı buraxılıb, amma İrəvan xanlığı yoxdur. Dəməli, günah özümüzdə olub. Məgər biz yazmışıq, ermənilər mane olub? Sovet dövründə “İrəvan şəhərinin tarixi” kitabı buraxılıb. Ermənilər istədikləri məqamların hamısını doldurublar oraya. Qriqoryanın “İrəvan xanlığı (1781-1900-cü illər)” kitabı çıxıb. Bizimkilər isə sovet dövründə İrəvanın ərazisini ermənilərin ərazisi hesab ediblər. Mövzu ermənilərin inhisarında olub, bizimkilər isə o əraziyə girməyə cəsarət etməyiblər. İndi biz müstəqil dövlətik və bu mövzu da tədqiqata cəlb olunub. Tarix İnstitutunun bu mövzuda buraxdığı kitab Dövlət mükafatına layiq görülüb. Elektron variantı da saytlarda var. Yəni bu işlərə başlanılıb. Amma mənə elə gəlir ki, yalnız İrəvan xanlığı dövrü deyil, ona qədərki dövr də ciddi araşdırılmalıdır. Məsələn, Şahin müəllimin tərcümə etdiyi “Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”ndə İrəvanla bağlı çox böyük məqamlar var. Bunlar hələ bizim tarixşünaslığımızda tədqiqata cəlb olunmayıb. Kimlərinsə məqalələrində bir epizod kimi ola bilər, amma tarixşünaslığın problemi şəklində  öz həllini tapmayıb. Təkrar edirəm, Tarix İnstitutunda bu mövzu ilə bağlı araşdırmalar davam edir. Yalnız “İrəvan xanlığı” kitabını yazmaqla iş bitmir. Bu kitabın hər bir fəsli ayrıca bir monoqrafiyanın mövzusudur. Bizim ən böyük problemimiz fars mənbələrinə çıxışımızın məhdudluğudur. O dövrdə inzibati-ərazi bölgüləri ilə bağlı siyahıyaalmalar keçirilib. O mənbələr hələ tam gəlib, əlimizə çatmayıb. Bununla belə, kifayət qədər material var və bu mövzunu can-başla, ürəklə işləmək lazımdır. Elə ermənilərin İrəvan xanlığı ərazisinə köçürülməsi ayrıca bir monoqrafiyanın mövzusudur. Bu barədə kifayət qədər məlumat var. Adətən belə çıxır ki, biz ermənilərin yazdıqlarını təkzib etməyə çalışırıq. Yaxud onların mənbələrindən bizə sərf edən məqamları götürüb, tədqiqata cəlb edirik. Ona görə də düşünürəm ki, xanlıqlar dövrü ayrıca araşdırılmalıdır və xanlıqlara qədərki dövr də bura daxil edilməlidir.

 

 

Nailə Bayramova: Mənə elə gəlir ki, tarix adi oxucunun başa düşə biləcəyi tərzdə yazılmalıdır. Elə mənim tədqiq etdiyim Şamaxı xanlığı da tədqiqat sevən bir mövzudur. “Şamaxı xanlığı”nı mən yazmışam, amma hələ nöqtəsini qoymamışam. Oxucunun “elmi əxlaq”ını pozmaq olmaz. Görürəm ki, bizim dərsliklərdə yenə də “Şirvan xanlığı” ifadəsi işlədilir. Bu artıq ziddiyyət doğurur. Tarix elə bir sahədir ki, inkişaf etdikcə yeni-yeni mövzular yaranır.

 

 

Fuad Babayev: Deməli, ən azı xanlıqlarla bağlı baza var…

 

 

Nailə Bayramova: Bəli, baza olsa da, hələ mənbələrimiz tam açılmayıb. Yaqub müəllim kifayət qədər mənbənin Tarix İnstitutuna gətirilməsinə şərait yaratdı. Xanlıqlar tariximizin qara səhifəsidir. Xanlıqlar feodal pərakəndəliyi, “mənəm-mənəmlik” sayəsində meydana gəlib. Hərçənd ki, onları ittiham etmək haqqımız deyil, xanlıqlar görünür, o dövrün tələbi idi. Bəlkə o dövrdə yaşasaydıq, biz də eyni addımları atardıq. Amma xanlıqlararası daxili çəkişmələrdə bir məqamı önə çəkərdim: xanlar ancaq öz siyasətlərini gördüklərindən, iri dövlətlərin siyasətlərini görə bilmirdilər. Görəndə isə artıq gec idi. Mustafa xan həmişə deyirdi: “Mən bilirdim ki, axırı belə olacaq”. Halbuki Yermolov Fit dağındakı qalanı, onun əllə çəkilmiş sxemini ələ keçirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxmışdı. Xanlar böyük dövlətlərin siyasətini Qacarlarla Rusiya bölüşdürmə işini başa çatdırdıqdan sonra bildilər.

 

 

 

 

Şahin Fazil: Nailə xanım özü etiraf etdi ki, Şamaxı xanlığı ilə bağlı tədqiqat işinə hələ nöqtə qoymayıb. Bu sahədəki tədqiqatlar gələcəkdə də genişlənəcək. Xanlıqlar dövrü üçün mənbə mərhum Həsi Abdullayevin əsəridir. Elə bir möhtəşəm əsər yazıb ki, həmin əsərdən yüzlərlə alim istifadə edə bilər. Həsi Abdullayev Moskvada, Leninqradda oturub, bu əsəri işləyib. Əziyyətə qatıaşaraq necə gözəl məlumatlar toplayıb.

 

 

Gündüz Nəsibov: Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, xanlıqlar dövrü Azərbaycan tarixinin ən rüsvayçı səhifəsidir. Doğrudanmı, bu belədir?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şahin Fazil: Rüsvayçı yox, qanlı səhifəsidir. Bu dövrdə yaşayıb, o dövrün şüuru ilə danışmaq olmaz. Məsələn, Fətəli xan birləşdirmə siyasəti aparırdı. Hətta cənub torpaqlarına da nüfuz edirdi. Amma qoymadılar. Xanlıqlar tək hərəkət etmirdilər, biri İrana, digəri Rusiyaya, başqa birisi Türkiyəyə bağlanırdı. Başqa cür də ola bilməzdi. 18-ci əsr həqiqətən də çox qanlar tökülən bir dövr idi. Qardaş qanı axıdılırdı. Amma onlar buna məcbur idilər. Fətəli xan Rusiyaya meyl edirdi, oğlu Şeyxəli xan Rusiyanın düşməni idi. 20 ilədək onlarla döyüşdü.

 

 

Qasım Hacıyev: Qarabağ xanlığında da vəziyyət belə idi. Oğlu Rusiya ilə əlaqə yaradırdı, özü isə neytral vəziyyətdə qalmışdı. O birilər isə iranpərəst idi. Çox acınacaqlı və mürəkkəb dövrdür. İki dövrdə Avropa dövlətlərinin Azərbaycana müdaxiləsi böyük faciələrə səbəb olub. Avropa dövlətlərinin qızışdırması sayəsində Osmanlı və Səfəvi dövlətləri bir-birini gücdən saldılar. Yaxud da Nadir şahın Rusiya torpaqlarını ələ keçirməsinə imkan vermədilər və onun sonu böyük faciə ilə bitdi. Avropa dövlətləri nə müqavilələrdə, nə də danışıqlarda səmimi olmurlar. Nadir şahın ölümünü də fürsət bildilər. Təkcə Şimali Qafqazı tutmaq üçün Rusiya dövləti 90 min nəfər itki verdi. Xanlıqlar dövrü Azərbaycanı neçə illər geri saldı.

 

 

 

Nailə Bayramova: Bir məsələ də var ki, rüsvayçı da olsa, qanlı səhifə də olsa, bu, bizimkidir. Və ona sahib çıxmalıyıq.

 

 

Fuad Babayev: Avropa ölkələrində alternativ dərsliklər olur. Məktəblər hətta özləri dərslikləri seçir. Bizdə bu, varmı? Tutaq ki, hansısa xanlıqla bağlı paralel işləyən bir neçə müəllif varmı?

 

 

 

 

 

 

Qasım Hacıyev: Ermənilər bizim bütün torpaqlarımızın hər daşı, hər ağacı barəsində az qala bir kitab yazıblar. Azərbaycanı da öz əraziləri kimi təsvir ediblər. Amma bizim bir üstünlüyümüz var. Onlar o qədər yalan yazıblar ki, bir-birilərini təkzib edirlər. Şükürlər olsun ki, bizim yazdıqlarımız həqiqətən də obyektivdir.

 

 

Fuad Babayev: Xanlıqlarla bağlı diskussiyalar, üst-üstə düşməyən mövqelər varmı?

 

 

Şahin Fazil: “Quba xanlığı” kitabı çap olunanda rəyçiləri İlyas Babayev, Qasım Hacıyev və Tofiq Mustafazadə idi. Özüm material toplayıb, yazmışdım və plana salmadım. 4-cü əsrdən başlayaraq material toplamışdım və bu günə kimi gətirdim. Arxeoloqlar da sübut etdilər ki, burada 4-cü əsrdən insan yaşayır. Burada mübahisəli məsələlər ola bilər, amma mübahisəli məsələləri araşdırmaq üçün tədqiqatlar davam etdirilməlidir. Tutaq ki, Mübariz Xəlilov arxeoloq kimi Qubanın tarixini iki əsr də əvvələ aparır. Alimlərin fikri arasında ziddiyyət ola bilər. Bu da zərurətdir, mübahisəsiz elm ola bilməz.

 

 

 

Nazim Mustafa: İrəvan şəhərinin tarixi ilə bağlı bizim bəzi alimlərimiz kor-koranə ermənilərin yazdıqlarını təkrarlayırlar. Ermənilər isə Erebuninin tarixini İrəvanın tarixi ilə eyniləşdirirlər. Hətta 1968-ci ildə 2750 illiyini də qeyd etdilər. Bu ermənilərin uydurduqları tarixdir. Bizimkilər də mexaniki olaraq onların kitablarından istifadə edirlər. Yəni bizimkilərin əslində burada məqsədi Azərbaycanın İrəvan şəhərinin qədim tarixə malik olmasını göstərməkdir. Qədimliyin arxasınca düşəndə isə gedib, ermənilərin mənbələrinə söykənirlər. Halbuki orta əsr səyyahlarının heç birinin əsərində İrəvan şəhərinin adı çəkilmir. İrəvan yaşayış məntəqəsi kənd kimi olub, amma şəhər kimi olmayıb. Yalnız 16-cı əsrin əvvəllərindən qala tikilməsindən sonra şəhər ətrafı böyüyüb.

 

 

Nailə Bayramova: Gülməlisi isə odur ki, erməni mənbələrinə istinad edib yazanların yazdıqlarına inanırlar.

 

 

Fuad Babayev: Xanlıqlar mövzusunun orta və ali məktəb dərsliklərində inikası sizi qane edirmi?

 

 

Nailə Bayramova: Şəxsən məni qane etmir.

 

Qasım Hacıyev: Dərsliklər daim təkmilləşir, yeniləşir, amma təəssüf ki, yenə də çatışmazlıqlar qalır. Mən orta məktəblər üçün “Qarabağ tarixi” adlı dərs vəsaiti hazırlamışam, böyük tirajla Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilib. Düzü, müəllimlər razılıq edirlər.

 

 

Fuad Babayev: Tarixin müxtəlif səhifələrinə mediada diqqət var. Tez-tez saytlarda arxeoloji qazıntıların gedişi ilə bağlı materiallar verilir. Televiziya da bu mövzuya diqqətlə yanaşır. Bəs xanlıqlar dövrünə media yer ayırırmı?

 

 

Nailə Bayramova: Məncə, yox. Bir az İrəvan xanlığına diqqət yetirilir.

 

 

Qasım Hacıyev: İctimai radioda məni Qarabağ xanlığı ilə bağlı bir verilişə dəvət etmişdilər. Sonra bir layihə təklif etdilər və “Qarabağnamə”lərdən silsilə verilişlər oldu. 3 ilədək davam etdi. Film də çəkildi.

 

 

 

Nazim Mustafa: “İrəvan şəhəri: gizlədilmiş həqiqətlər” filminin ssenarisini yazmışam. 2016-cı ilin dekabrında da filmin təqdimatı oldu. Gənclər və İdman Nazirliyinin sifarişi ilə çəkilmişdi. Amma təəssüf ki, bu günə qədər bir televiziya da həmin filmi göstərməyib. Keçən il də “Zəngəzur” filminin ssenarisini yazdım. O da göstərilmir. Bu filmlərdə ermənilərin dili ilə özləri vurulur. Filmlər Azərbaycan, rus, ingilis dillərindədir.

 

 

Təmkin Məmmədli: Xanlıqların qohumluq əlaqələri ayrıca araşdırılıbmı?

 

 

Şahin Fazil: Qohumluq əlaqələri diplomatik əlaqələrdir.

 

 

Qasım Hacıyev: Çoxu bir-birinə qız alıb-vermişdilər, amma düşmən idilər. Amma bu dediyiniz həqiqətən də yaxşı bir dissertasiya mövzusudur. Şəki xanı ilə Qarabağ xanı qohum idi. Başqa qohumluqlar da vardı.

 

 

Fuad Babayev: Xanlıqlar dövrünü tədqiq etmək istəyən gənc tədqiqatçılara nələri tövsiyə edərdiniz?

 

 

Nailə Bayramova: Cənub xanlıqları ilə məşğul olsunlar. Bu yaxınlarda doktorlar və doktorantlar üçün mövzular təsdiq edildi. Gördüm ki, heç kəs xanlıqlarla bağlı mövzu götürməyib.

 

 

Şahin Fazil: Xanlıqlar dövrü dissertantda və tədqiqatçıda mütləq dil bilikləri tələb edir. Rus dili hökmən, fars dili və Osmanlı dili mütləq öyrənilməlidir. Osmanlı dili türk dili deyil, üç dilin qarışığıdır və ayrıca olaraq türk, fars və ərəb dillərinin hər birindən çətindir. Bu dilləri bilməyən adam xanlıqlar dövrünə girişə bilməz.

 

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az