Manuk Abeqyan, tanınmış ədəbiyyatşünas, dilçi, folklorşünas, akademik: “…erməni xalqının kökləri haradadır, buraya necə, nə vaxt, haradan və hansı yollarla gəlib… Bizdə bunun dəqiq və aydın sübutları yoxdur”. («Исmopия apмянcкoй лиmepamypы», Epeвan, 1975).

Sovet dövründə DQMV-ində etnik tərkibin necə olduğu barədə aydın təsəvvür əldə etmək üçün 1923-cü il iyulun 7-də DQMV-nin yaradılmasına kimi buradakı etnik və siyasi vəziyyəti öyrənmək lazımdır. Belə ki, I Dünya müharibəsi davam etdiyi zaman, 1916-cı ildə çar Rusiyasının həyata keçirdiyi siyahıyaalmalara görə Şuşa qəzasında əhalinin ümumi sayı 171.954 nəfər olmuşdur: onların 77.189 nəfərini azərbaycanlılar, 94.785-i isə ermənilər təşkil etmişdir.

Ermənilər Şimali Azərbaycan torpaqlarına xüsusi məqsədlə, yəni onlara daimi vətən yaratmaq niyyəti ilə köçürülürdü. Bu çirkin siyasətin həyata keçirilməsində Rusiya ordusunda xidmət edən erməni zabitləri fəal iştirak edirdilər. Erməni generalları öz məqsədlərini açıq bəyan etməkdən çəkinmirdilər.

Milliyyətcə erməni olan A.E. Xan-Aqov yazır: “Cavanşir qəzasının əhalisi başlıca olaraq tatarlardır (türklərdir), ermənilər bu rayona başqa yerlərdən gəlmişlər, İrandan gəlmə ermənilər, yerli Qarabağ ermənilərindən (xristian albanlardan) dilləri, hətta geyimləri ilə də fərqlənirlər. İran erməniləri yerli ermənilərin (albanların) dilini başa düşmürlər. Lakin, gəlmələr tezliklə yerlilərin dilini unutdurdular”. (Xan-Aqov A.E. – “Экономический быт государственных крестъян Джеванщирского уезда Елисаветполъcкого губернии. МИЭБГКЗК. Т.6, Тифлис, 1887г)

XVIII əsrin sonlarındakı Böyük Fransa inqilabı (1789-1794-cü illər) ilə dünya tarixində böyük dəyişikliklər başladı. Qısa bir müddət sonra Napoleon müharibələri Avropanı bürüdü. Beynəlxalq münasibətlər kəskinləşdi. Dövlətlərarası ziddiyyətlər Şərqdə də özünü göstərdi.

XVIII əsrin əvvəllərində dünyanın güclü dövlətlərindən birinə çevrilən Rusiyanın xarici siyasətində Cənubi Qafqaz, xüsusilə onun ən zəngin hissəsi olan Azərbaycan mühüm yer tutmağa başlamışdı. Rusiya bu bölgəyə sahib olmaqla özünün təcavüzkar xarici siyasəti qarşısında duran bir neçə vacib məsələni həll etməyi planlaşdırırdı. Əvvəla, ucuz xammalla zəngin olan Azərbaycanın ələ keçirilməsi Rusiyanın toxuculuq sənayesinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. İkincisi, bu bölgəni ələ keçirməklə Rusiya Qərbi Avropanı Hindistanla birləşdirən tranzit ticarət yollarına sahib olardı. Üçüncüsü, Cənubi Qafqazı ələ keçirməklə Rusiya öz işğallarını cənub istiqamətində daha da genişləndirmək, öz nüfuzunu Orta və Yaxın Şərq ölkələrində yaymaq və möhkəmləndirmək imkanı qazana bilərdi.