“Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər təsdiqləyir, tarixi xəritələr təsdiqləyir, bizim tariximiz təsdiqləyir. Ancaq əfsuslar olsun ki, ermənilər Qarabağdakı kimi, Qərbi Azərbaycanda da bizim bütün tarixi, dini abidələrimizi yerlə-yeksan ediblər, dağıdıblar, azərbaycanlıların tarixi irsini silmək istəyiblər, ancaq buna nail ola bilməyiblər. Çünki tarix var, sənədlər var, xəritələr var. Bu binada nümayiş etdirilən, XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edən xəritə bir daha onu göstərir ki, Qərbi Azərbaycan tarixi Azərbaycan diyarıdır, şəhərlərin, kəndlərin adları Azərbaycan mənşəlidir və biz yaxşı bilirik ki, indiki Ermənistan ərazisində tarix boyu Azərbaycan xalqı yaşayıb. İndi əsas vəzifə ondan ibarətdir ki, dünya ictimaiyyəti də bunu bilsin. Artıq bu istiqamətdə işlər başlamışdır. Ancaq, əminəm ki, İcma bu işləri daha məqsədyönlü şəkildə və nəticəyə hesablanmış tərzdə aparacaqdır. Xalqımız əsrlər boyu öz hüquqlarını qorumaq üçün, öz tarixi torpaqlarında yaşamaq üçün böyük fədakarlıq göstərmişdir. Ancaq buna baxmayaraq, tarixin müxtəlif vaxtlarında bizim xalqımız öz doğma torpaqlarından məhrum edilmişdir. XX əsr bu baxımdan xalqımız üçün çox böyük faciələr gətirmişdir. 1918-ci ildə təzə yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün ilk qərarlarından birində bizim tarixi şəhərimizi – İrəvanı Ermənistana faktiki olaraq bağışlamışdır. Bu, bağışlanmaz bir addım idi, bu, xəyanət idi və cinayət idi. Bunu biz hamımız yaxşı bilirik, xalqımız da bunu bilməlidir. Biz heç vaxt tariximizi təhrif etməməliyik. Tariximizdə şanlı səhifələr də olub, əfsuslar olsun ki, qara səhifələr də olub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması, qısamüddətli fəaliyyəti haqqında mən dəfələrlə öz fikirlərimi bildirmişdim. Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurucularının fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişdim. Bu, doğrudan da dünya miqyasında, müsəlman aləmində ilk respublika idi, baxmayaraq ki, cəmi iki il yaşadı. Ancaq, eyni zamanda, biz bu tariximizin qara səhifələrini də unutmamalıyıq, ört-basdır etməməliyik. Birincisi, tarixi həqiqət təhrif olunmuş formada təqdim edilməməlidir. İkincisi, bu faciəvi hadisə hamımız üçün dərs olmalıdır”.

İlham ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

İrəvan – Çuxur – Səd bəylərbəyliyinin, indiki Ermənistanın paytaxtı. Ararat vadisinin şimal-şərqində, Zəngi çayının sahilində yerləşir. İrəvan şəhərinin adının tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. İrəvanın qədim dövrdə adı Ruan, 1590-cı ildə tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə Rəvan, İrəvan, XVII əsr mənbəyində, XIX əsr rus və erməni mənbələrində  Ayravan, Aravan, Ervan, Errevant, Rəvant, İrvan), Avropa mənbələrində İrivan formalarında qeyd edilmişdir.

Rus arxeoloqu M.V.Nikolsk 1893 – cü ildə indiki Ermənistana səyahət edib Göyçə (Sevan) gölünün sahilində qədim yazıları araşdırmış və gölün sahilindəki Gölkənd (Zovinar) kəndinin yaxınlığındakı tapdığı yazıları b.e.ə. VIII əsrə aid edir. Bu yazılarda qeyd edilir: Urartu şahı I Rus (e.ə. 730-714) deyib ki, 23 ölkəni, o cümlədən İrəvan (kursiv mənimdir -İ.B) ölkəsini zəbt etdim. Bu da İrəvanın daha qədim tarixə malik olduğunu göstərir.

İrəvanın VII əsrdə (642-643) ərəblər tərəfindən işğal edilmiş, XI-XIII əsrlərdə səlcuq türklərinin, XIII-XIX əsrlərdə monqol-tatarların tabeliyində, XV əsrdə Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibində olmuşdur. XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin tərkibində yaradılan Çuxur-Səd bəylərbəylinin, XVIII əsrin ortalarında təşkil edilən Azərbaycan xanlığının mərkəzi olmuşdur. 1827-cı ildə İrəvan Rusiya tərəfindən işğal edilmişdir. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın tərkibində Rusiyanın tabeliyinə keçmişdir. 1918-ci ilə kimi İrəvan Azərbaycanın tabeliyində idi. 1918-ci il mayın 28-də elan edilən Azərbaycan Cumhuriyyətinin Baş naziri Fətəli xan Xoyski mayın 29-da öz hökumətinin xarici işlər naziri Məhəmmədhəsən Hacınskiyə yazırdı: “Biz ermənilərlə bütün mübahisələri həll etdik, onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik”.

Şəhərdə tarixən azərbaycanlılar (erməni mənbələrində azərbaycanlılar islam, farslar, müsəlmanlar adı ilə göstərilir) yaşamışdır və burada XVII-XVIII əsrlərdə çox az sayda ermənilər yaşamışdır. Ermənilər şəhərə geniş surətdə 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra 1828-30 – cu illərdə İran və Türkiyədən köçürülmüşdür. Burada 1831-ci ildə 7331 nəfər azərbaycanlı, 4027 erməni, 1873 – cü ildə 5805 nəfər azərbaycanlı, 5959 erməni, 1886-cı ildə 7228 nəfər azərbaycanlı, 7142 erməni, 1897-ci ildə 12516 nəfər azərbaycanlı, 12529 nəfər erməni, 1922-ci ildə 5124 nəfər azərbaycanlı, 40396 nəfər erməni, 1926-cı ildə 4968 nəfər azərbaycanlı, 57295 nəfər erməni, 1931-ci ildə 5620 nəfər azərbaycanlı, 80327 nəfər erməni, 1970-ci ildə 2721 nəfər azərbaycanlı, 738045 nəfər erməni yaşamışdır. Eyni zamanda burada kürdlər, ruslar və başqa millətlərin də nümayəndələri yaşayırdı. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında azərbaycanlılar tamamilə Ermənistan dövləti tərəfindən deportasiya olunmuşdur. 1988-ci ilin dekabr ayından İrəvanda bir nəfər belə azərbaycanlı yaşamır.

İrəvan toponiminin İrəvan, Erivan, Arevan, Ervan, İrvan, Errevant, İrivan fonetik variantlarına nəzər salanda aydın olur ki, onların hamısının kökü “ar”, “er”, “ir” hissəciyindən ibarətdir. Türk dillərində “ar”, “er”, “ir”, “kişi”, “igid” mənasında işlənir.

Urartu dilində “ölkə” mənasında işlənən ebani sözü vardır. Hr.Kapansyanın fikrincə, «kənd, şəhər» mənasında işlənən avan (avvan//avan) urartu dilində “ölkə, yer” mənasında işlənən abani //ebani/ sözündən əmələ gəlmişdir və “avan” sözü fars dilinə mənsub deyildir. Bu qənaətə gəlirik ki, İrəvan toponiminin ikinci komponenti “əvan” urartu dilində “ölkə”, “yer”, “kənd”, “şəhər” mənasında işlənən abani//ebani sözünün bir variantıdır. Daha doğrusu “abani” sözündəki “b” səsi “v” səsi ilə əvəzlənərək “abani” sözü “avan”, “əvan” formasına çevrilmişdir.

Deməli, İrəvan toponimi türk dilində “kişi”, “igid” mənasında işlənən  ər//ər  sözünün variantı olan “ir”  sözü ilə “ölkə”, “yer”, “kənd”, “şəhər” mənasında işlənən ebani (avan) sözü əsasında əmələ gəlib, “igidlər ölkəsi” mənasını ifadə edir.

Seminariyadan ali pedaqoji təhsilə gedən  yol

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev  29 dekabr  2021-ci ildə “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında”  Sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda deyilir:

“İrəvan şəhəri tarixən azərbaycanlıların köklü yaşadığı böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi şöhrət tapmışdır. Şəhərdə Azərbaycan xalqına məxsus son dərəcə zəngin ədəbi-mədəni mühit formalaşmışdır. İrəvan xanlığı çar Rusiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra burada dünyəvi təhsilə xüsusi diqqət yetirilməsində həmin mühitin özü əhəmiyyətli rol oynamışdır. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Cənubi Qafqazda maarifçilik hərəkatı geniş vüsət aldı. Regionda dünyəvi təhsil verən yeni tipli məktəbin – İrəvan Müəllimlər Seminariyasının açılması da məhz bu vaxtlara təsadüf edir.

1881-ci ilin noyabr ayında fəaliyyətə başlayan İrəvan Müəllimlər Seminariyası çar hakimiyyətinin bölgədəki maraqları naminə yaradılmasına baxmayaraq, 40 ilə yaxın müddətdə hazırladığı müasir dünyagörüşünə və düşüncə tərzinə malik yüksəkixtisaslı milli müəllim kadrları ilə azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi İrəvan mahalında ədəbi-ictimai, elmi-mədəni həyatın ənənəvi dolğunluğunun və canlılığının qorunub saxlanılmasında təqdirəlayiq xidmətlər göstərmiş, pedaqoji fikir salnaməmizə yaddaqalan səhifələr yazmışdır. Görkəmli maarifpərvər Firidun bəy Köçərli seminariyanın ilk müəllimlərindən olmuş, geniş mədəni-maarif işləri aparmışdır. Seminariyanın məzunları sırasında xalqımızın bir çox tanınmış şəxsiyyətləri və dövrünün görkəmli ziyalıları vardır.”

İrəvan qədim  Azərbaycan  şəhəri olmaqla  Azərbaycan tarixinin  bir  parçası,  Qərbi  Azərbaycanın  mədəniyyət  mərkəzi  olmuşdur. Evliya Çələbi hələ XVII əsrdə qeyd edirdi ki, “Rəvanda (İrəvanda-İ.B) qazı, molla, hörmətli şeyx, kələntər, daruqə, münşi, yasavul ağası, qorçubaşı, eşik ağası, dizçökən ağa, yeddi mehmandar və kəndxuda vardır”.

Heç  təsadüfi  deyil  ki, görkəmli ədəbiyyatşünas   Firudin  bəy  Köçərli İrəvanın elm  və  mədəniyyət  tariximizdə    oynadığı rolu  qiymətləndirərək  XIX  əsrin  əvvəllərində  demişdir: “Şəhri-İrəvan keçmişdə mərkəzi-üləma, füzəla və şüəra olub”.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin  “İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında”  verdiyi   Sərəncam Azərbaycan  məktəb və təhsil tarixinin  öyrənilməsində yeni istiqamətləri müəyyənləşdirir. Eyni zamanda bu Sərəncamın işığında Qərbi Azərbaycanda, xüsusilə qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanda tarixən  fəaliyyət  göstərmiş, azərbaycanlıların  orta ixtisas və ali pedaqoji  təhsil almasında  böyük  rol oynamış pedaqoji  təhsil  müəssisələrinin təşkili və fəaliyyətinin elmi  istiqamətdə  öyrənilməsinə  böyük  təkan  verəcəkdir.

XIX əsrin 80-ci illərində maarif sahəsində İrəvan şəhərinin ictimai həyatında çox mühüm hadisələr baş vermişdir. 1881-ci ildə İrəvan Oğlan Gimnaziyası, İrəvan Müəllimlər Seminariyası, 1884-cü ildə İrəvan Qız Gimnaziyası fəaliyyətə başlamışdır.

İrəvan Kişi Gimnaziyasını  bitirənlərdən  Məhəmməd bəy Qazıyev, Teymur bəy Makinski, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Məhəmməd Məhərrəmov, Əziz Əliyev, təhsil və elm adamlarından Miryusif Mirbabayev, Mustafa bəy Topçubaşov, Əhməd Rəcəbli, Maqsud Məmmədov  ali  təhsil  alaraq   Qərbi  Azərbaycanda  azərbaycanlıların  ali  təhsil  istiqamətində  fəaliyyətlərinə  öz  töhfələrini  vermişlər.

Molla Məhəmmədbağır Qazızadə ilə eyni dövrdə maarif və mədəniyyətin yayılmasında hər cür məşəqqətlərə sinə gərən Mirzə Qədim İrəvani, İsa Sultan, Əbülfət və Məhəmməd Şahtaxtinskilər, Fazil İrəvani, Firidun bəy Köçərli, Əliquluxan İrəvanski, Cəlil Məmmədquluzadə, Eynəli bəy Sultanov, Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski, Haşım bəy Vəzirov, Mirzə Ələkbər Mirzəzadə, Cabbar Əsgərzadə, Mir Məhəmməd Fətullayev, Abbas ağa Fərəcov kimi çoxsaylı ziyalılar üzərinə düşən missiyanı şərəflə doğrultmuşlar.

1918-ci ildə tarixdə ilk dəfə tarixi Azərbaycan torpaqlarında qurulan Ermənistan Respublikasında azərbaycanlılara qarşı bəslənən kin-küdurət, Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən İrəvanda azərbaycanlılara qarşı erməni silahlı birləşmələrinin törətdilkəri soyqırımla yanaşı, İrəvan Müəllimlər Seminariyası da təcavüzə məruz qalmış, daşnaklar hakimiyyətə gəldikdən iki ay sonra – 1918-ci il avqustun 6-da seminariyanın fəaliyyəti dayandırılmışdır. 37 illik fəaliyyəti dövründə İrəvan Müəllimlər Seminariyası öz üzərinə düşən vəzifəni şərəflə yerinə yetirmiş, Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixində xüsusi tarixi xidməti olmuşdur.

Ermənistanda sovet hakimiyyəti  qurulandan sonra azərbaycanlılar oxuyan məktəblərin pedaqoji  kadrlarla təmin edilməsi məqsədilə 1924-cü il oktyabrın 1-də İrəvan şəhərində İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumu orta ixtisas məktəbi kimi fəaliyyətə başlamışdır. ER (b)P MK-nın nəzdində fəaliyyət göstərən “Azsaylı xalqlar şöbəsi”nin müdiri Bala Əfəndiyevin, EXMK-nın “Azlıqda qalan millətlər” bürosunun rəhbəri Mehdi Kazımovun, “Zəngi” qəzetinin məsul redaktoru Mustafa Hüseynovun və başqa qeyrətli azərbaycanlı ziyalıların erməni şovinist dairələri qarşısında təkidli tələbi, ciddi səyi, siyasi və milli iradəsi sayəsində 1924-cü ilin  oktyabr ayının 15-də İrəvan Türk  Pedaqoji  Texnikumu  açıldı. İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumunun açılması Azərbaycan məktəblərində müəllim kadrlarına olan ehtiyacın aradan qaldırılması işinin müəyyən dərəcədə qaydaya salınması sahəsində ilk addım atıldı.

1925-ci ildə texnikuma görkəmli Azərbaycan yazıçısı, ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanovun adı verilərək Nəriman Nərimanov adına İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumu, XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində texnikum İrəvan  Azərbaycanlı  Pedaqoji Texnikumu, 1936-cı ildə İrəvan Pedaqoji Məktəbi adlandırılmışdır. İrəvan Pedaqoji Məktəbinə Mehdi Kazımov (1924-1933), Bəhlul Yusifov (1933-1942), Həbib Məmmədzadə (1942-1948), Əsgər Cəfərov (1948, 6 ay bu vəzifədə işləmişdir) rəhbərlik etmişlər. Dövrünün vətənpərvər ziyalılarından olan Ələşrəf  Bayramov, Əsgər Əsgərzadə, Bülbül Kazımova, Miryusif Mirbabayev, Məhəmməd Əzimzadə, İsmayıl Babayev pedaqoji texnikumda müəllim kimi fəaliyyət göstərmişlər.

İrəvan  Pedaqoji  Məktəbində Azərbaycan dili və metodu, Azərbaycan ədəbiyyatı, erməni dili, rus dili, rus ədəbiyyatı, hesab və hesab metodu, cəbr, tarix  və tarix  metodu, SSRİ  konstitusiyası, coğrafiya və coğrafiya metodu, təbiət və təbiət metodu, fizika, pedaqogika, psixologiya, şəkil  və  şəkil metodu, şərqi, musiqi və musiqi metodu fənləri tədris edilirdi.

Akademik Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə V.İ.Lenin adına  Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunu bitirdikdən  bir qədər sonra, ilk əmək fəaliyyətinə İrəvan Pedaqoji Texnikumunda başlamışdır. Texnikumda Y.Məmmədəliyev 1926-27-ci illərdə kimya-biologiya fənnini tədris  etmişdir.

1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti “Kolxozçuların  və digər azərbaycanlı  əhalinin  Ermənistan  SSR-dən  Azərbaycan  SSR-in  Kür-Araz  ovalığına köçürülməsi haqqında” qərar qəbul edir. Həmin qərarda  göstərilirdi ki, 1948-1950-ci  illərdə  könüllülük prinsipi əsasında Ermənistan SSR-də yaşayan 100 min kolxozçu və digər  azərbaycanlı  əhali Azərbaycan SSR-in  Kür-Araz  ovalığına  köçürülsün. 10 mart 1948-ci il tarixdə SSRİ Nazirlər Soveti 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarına əlavə olaraq “Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına  köçürülməsi ilə  əlaqədar tədbirlər  haqqında”  ikinci qərar  qəbul  etmişdir. Bu  qərarların  nəticəsi olaraq İrəvan Pedaqoji Məktəbi 1949-cu ildə Azərbaycanın  Xanlar (indiki Göygöl) rayonuna  köçürülmüş və pedaqoji  məktəb  Xanlar  Pedaqoji  Məktəbi adlandırılmışdır.

Görkəmli  coğrafiyaçı  akademik Budaq Budaqov, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, azərbaycanlı qadınlar arasında filologiya elmləri namizədi və filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almış ilk alim və Dilçilik İnstitutunun ilk qadın direktoru professor Zərifə Budaqova, görkəmli tarixçilərdən professor Yusif Yusifov, professor Süleyman Məmmədov,  professor  Nəzər Paşayev, metodistlərdən professor  Əli Fərəcov, pedaqoqlardan  professor Abbas İsmayılov, filoloqlardan professor  Fərhad Fərhadov, professor  Cəfər Cəfərov,  Azərbaycan SSR  Maarif  Nazirliyində Baş Məktəblər idarəsinin rəisi, “Azərbaycan məktəbi”  jurnalının  baş redaktoru işləmiş filogiya  elmləri namizədi Zəhra Əliyeva, filologiya elmləri namizədi, dosent Kövsər Tarverdiyeva, filologiya elmləri namizədi, dosent  Nəcəf Nəcəfov, tibb üzrə görkəmli alim, Əməkdar elm xadimi, professor Nəriman Əliyev, funksional analiz üzrə tanınmış riyaziyyatçı, dosent Qasım Mustafayev, hüquqşünas, hüquq elmləri namizədi Nəriman Yusifov, fəlsəfə elmləri namizədi, dosent Sabir Səfərov, partiya və dövlət  xadimləri  Həbib  Həsənov, Cümayıl  Mərdanov, Tapdıq Əmiraslanov, Abbas Mustafayev, Cəlil Quliyev, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri Abbas Tahir, Əməkdar rəssam Cabbar Quliyev və başqaları İrəvan Pedaqoji Məktəbində təhsil almışlar .

İrəvanda tarixən fəaliyyət göstərmiş orta ixtisas üzrə pedaqoji  təhsil  müəssisələri  Azərbaycan təhsil tarixində özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan məktəb və pedaqoji  fikir  tarixi  kontekstində  İrəvan orta ixtisas pedaqoji təhsil müəssisələrini tədqiq edib Azərbaycan təhsil ictimaiyyətinə çatdırılması əsas vəzifə kimi pedaqogika üzrə mütəxəssislərinin qarşısında əsas vəzifə kimi durmaqdadır.

“Əminəm ki, gün  gələcək   və  Qərbi  Azərbaycandan  olan soydaşlarımız,  onların yaxınları, uşaqları,  nəvələri tarixi  diyarımız    olan Qərbi  Azərbaycana  qayıdacaqlar. Mən  əminəm  ki,  bu  gün  gələcək və  əminəm  ki, Qərbi  azərbaycanlılar  böyük  coşqu  və  həvəslə  öz  doğma  torpaqlarına qayıdıb  orada  yaşayacaqlar. Bunu deməyə əsas verən bir çox amillər var. Onlardan yəqin ki, ən önəmlisi xalqımızın tarixi yaddaşıdır. Bu gün Zəngilan rayonunun Ağalı kəndinin nümunəsi bunu deməyə əsas verir. Bu gün Zəngilan rayonunun Ağalı kəndində yaşayan insanların böyük əksəriyyəti, eyni zamanda, uşaqlar, gənclər onlar üçün doğma olan o torpaqları heç vaxt görməmişlər. Torpaq həsrəti və Vətən sevgisi onları oraya getməyə vadar etdi. Onların arasında hətta Bakıdan, Sumqayıtdan gedənlər də az deyil. Yəni, bu, xalqımızın xüsusiyyətidir, torpaq həmişə çəkir. Əminəm ki, Qərbi azərbaycanlılar da bu fikirlə, bu arzu ilə yaşayırlar. Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpağımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər təsdiqləyir, tarixi xəritələr təsdiqləyir, bizim tariximiz təsdiqləyir. Ancaq əfsuslar olsun ki, ermənilər Qarabağdakı kimi, Qərbi Azərbaycanda da bizim bütün tarixi, dini abidələrimizi yerlə-yeksan ediblər, dağıdıblar, azərbaycanlıların tarixi irsini silmək istəyiblər, ancaq buna nail ola bilməyiblər. Çünki  tarix  var, sənədlər var, xəritələr  var. Bu  binada  nümayiş etdirilən,  XX  əsrin əvvəllərinə  təsadüf  edən  xəritə  bir  daha  onu  göstərir  ki, Qərbi  Azərbaycan Azərbaycan diyarıdır,  şəhərlərin,  kəndlərin  adları   Azərbaycan mənşəlidir  və biz  yaxşı  bilirik  ki, indiki Ermənistan  ərazisində tarix  boyu  Azərbaycan xalqı  yaşayıb.  İndi  əsas  vəzifə ondan ibarətdir  ki, dünya  ictimaiyyəti də  bunu  bilsin”.

İlham ƏLİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

1971-1975-ci  illərdə  X.Abovyan adına  Ermənistan Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunun Filologiya  fakültəsinin  Azərbaycan  bölməsində  təhsil almışam və    həmin  fakültəni  fərqlənmə  diplomu  ilə  bitirmişəm. Ermənistan Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunun  Azərbaycan  bölmələri  ilə  bağlı  məlumatların  böyük  əksəriyyətini  təhsil  aldığım  dövrdə əldə  etmişdim və  həmin  məlumatlar  Qərbi Azərbaycanda Azərbaycan dilində  ali pedaqoji təhsilli  kadr  hazırlığı ilə  bağlı  məqaləyə  çevrildi. 

Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların  ali təhsil alması  İrəvan şəhərində yerləşən Ermənistan  Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan  bölməsi vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. Ermənistan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsi  açıldığı ilk  gündən erməni şovinizmi ilə qarşılaşmış, dövlət səviyyəsində onun fəaliyyəti əngəllənmiş, süni maneələr yaradılmışdır. Həmin ali məktəbdə oxuduğum dövrdə bu halların canlı şahidi olmuşam. Bununla belə Azərbaycan şöbəsi  fəaliyyət göstərdiyi dövrdə öz üzərinə düşən vəzifəni şərəflə yerinə yetirmişdir.

Azərbaycanlıların  indiki Ermənistanda ali təhsilə  yiyələnməsində  rastlaşdıqları süni maneələrin canlı şahidi olan dosent Nəcəf Nəcəfov   yazır ki, 1924-1925-ci  dərs ilində azərbaycanlılar üçün ilk dəfə  İrəvanda türk  işçi fakültəsi açıldı. Bu iş onların ürəyincə olmasa da, bu fakültə 15 il fəaliyyət göstərə  bildi, on beş il davam edən bu fakültədə ilk ali təhsilli kadrlar hazırlandı.

İcbari ibtidai təhsilin  həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər arasında uğurla başa çatması nəticəsində bəzi ibtidai məktəblər yeddiillik məktəblərə çevrildi. Bu səbəbdən də ölkədə  ali təhsilli müəllim kadrlarına ehtiyac artırdı. Müəllim kadrları hazırlığının bir yolu da   qısa müddətli pedaqoji kursları (3 və 6 aylıq)  və pedaqoji texnikumları bitirərək  bölgələrdə  ibtidai məktəb müəllimi işləyənlərin qiyabi yolla ali təhsilə cəlb edilməsi idi. Bu məqsədlə 1936-37-ci  dərs  ilində İrəvan Qiyabi Pedaqoji İnstitutu təsis edildi. Beynəlmiləlçilik siyasətinə müvafiq olaraq onun nəzdində türk (Azərbaycan -İ.B) şöbəsi də açıldı. Lakin qəbul qaydaları, xüsusən bürokratik tələblər azərbaycanlıların  sənəd  verməsini ləngidirdi.  Bəzən  bölmədə yerlərin çox hissəsi  boş qalırdı. Bu səbəbdən də Azərbaycan bölməsinə sənəd qəbulunun vaxtı uzadılırdı. Ən  nəhayət, 1939-1940-cı  tədris  ilində  Ermənistan Pedaqoji İnstitutunun  Azərbaycan  bölməsinin qiyabi  şöbəsinə  tələbə  qəbulu aparılmışdır.

Yeddiillik məktəbləri müəllim kadrları ilə təmin etmək məqsədilə  SSRİ-nin ayrı-ayrı bölgələrində ikiillik müəllimlər institutları açıldı. Həmin dövrdə Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında və şəhərlərində 10 ikiillik müəllimlər institutu fəaliyyət göstərirdi. 1937-ci ildə İrəvan İkiillik Müəllimlər İnstitutunda Azərbaycan şöbəsi açıldı. 20 nəfər azərbaycanlının əyani, 20 nəfərin isə  qiyabi təhsil alması planlaşdırılmışdır.  Ali məktəbdə dərs deyə biləcək  mütəxəssislər olmadığından, professor-müəllim heyəti Azərbaycandan  dəvət olundu. Tədris və elmi ədəbiyyat da Azərbaycandan gətirildi. İnstitut rəhbərliyinin azərbaycanlı tələbə və müəllimlərə qarşı ögey münasibəti bölmənin tez bir zamanda bağlanmasına səbəb oldu.

Ermənistandakı Azərbaycan məktəblərinin müəllim kadrlarına olan ehtiyacını ödəmək məqsədilə  1937-ci ildə  Ermənistan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun  Filologiya, Fizika-riyaziyyat, Tarix-coğrafiya fakültələrində  Azərbaycan bölməsi yaradıldı.  İrəvanda azərbaycanlılar arasında təhsil və maarifçilik mühitinin formalaşması erməniləri ciddi narahat edirdi. Bu səbəbdən də  deportasiya dalğası  Pedaqoji İnstitutun Azərbaycan bölməsindən və Pedaqoji Məktəbdən yan keçmədi. Hər iki təhsil ocağı deportasiyanın qurbanı oldu.

Yazının əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi 1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti “Kolxozçuların  və digər azərbaycanlı  əhalinin  Ermənistan  SSR-dən  Azərbaycan  SSR-in  Kür-Araz  ovalığına köçürülməsi haqqında” qərar qəbul edir. Həmin qərarda  göstərilirdi ki, 1948-1950-ci  illərdə  könüllülük prinsipi əsasında Ermənistan SSR-də yaşayan 100 min kolxozçu və digər  azərbaycanlı  əhali Azərbaycan SSR-in  Kür-Araz  ovalığına  köçürülsün. 10 mart 1948-ci il tarixdə SSRİ Nazirlər Soveti 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarına əlavə olaraq “Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına  köçürülməsi ilə  əlaqədar tədbirlər  haqqında”  ikinci qərar  qəbul  etmişdir. Həmin  qərarlara  əsasən azərbaycanlılar indiki Ermənistandan tarixi etnik torpaqlarından  deportasiya  edildi. Dağlıq ərazidən Azərbaycanın Kür-Araz ovalığına köçürülənlərin böyük əksəriyyəti iqlim çətinliklərinə dözməyərək həyatla vidalaşmalı oldular.  Etnik təmizlənməyə  məruz qalan kənd və qəsəbələrin bəzilərində ibtidai, bəzilərində  yeddiillik, bəzilərində isə  doqquzillik məktəblər öz fəaliyyətini dayandırdı. Pedaqoji  Texnikum Azərbaycan  Respublikasının Xanlar rayonuna (indiki Göygöl) köçürüldü.  Ermənistan  Dövlət  Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan  bölməsinin tələbələri (gələcəyin görkəmli dilçi alimi Zərifə Budaqova, ədəbiyyatşünas alim  Bağır Bağırov, peşəkar  jurnalist, Əməkdar müəllim Zəhra Əliyeva  və b.) təhsillərini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda davam etdirməli oldular.

İ.V.Stalinin ölümü SSRİ imperiyasının ictimai-siyası  həyatında ciddi dəyişikliyə səbəb oldu.  Sürgünə və deportasiyaya məruz qalan  xalqların öz doğma yurdlarına dönməsinə icazə verildi. Ermənilərin SSRİ rəhbərliyində mövqelərinin zəifləməsi  nəticəsində Qərbi Azərbaycandan  deportasiya  olunmuş  azərbaycanlıların  bir hissəsi  öz doğma yurduna dönə bildi. Moskvanın təzyiqlərindən qorxuya düşən ermənilər bir müddət azərbaycanlılarla açıq münaqişəyə girmədilər. Azərbaycan kəndlərinin bəziləri bərpa edildi, məktəblər fəaliyyət göstərməyə başladı. 1954-cü ildə Ermənistan Pedaqoji İnstitutunun nəzdində Azərbaycan bölməsinin fəaliyyəti bərpa olundu. İlk olaraq Filologiya və  Fizika-riyaziyat fakültələrinin Azərbaycan  bölməsi  açıldı. 1958-ci ildə Filologiya fakültəsinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimliyi ixtisasında dəyişiklik edildi, tarix-ədəbiyyat müəllimliyi ixtisasının  Azərbaycan bölməsi yaradıldı. Bu ixtisasın fəaliyyəti uzun sürmədi. 1963-cü ildə X.Abovyan adına Ermənistan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Tarix-filologiya fakültəsinin Azərbaycan bölməsinə qəbul dayandırıldı. Ermənistanda Azərbaycan məktəblərinin sayının xeyli artması  ibtidai sinif müəllimliyi ixtisasına zəruri ehtiyac yaratmışdır. Bu səbəbdən də  həmin ixtisasın Azərbaycan bölməsi yaradıldı və ilk tədris ilində   25 nəfər tələbə qəbul olundu.  İbtidai sinif müəllimliyi ixtisası üzrə kadr hazırlığı 1969-1970-ci tədris ilinədək aparılmışdır. 1970-71-ci tədris ilində Ermənistan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda yenidən  tarix-filologiya  ixtisasının  Azərbaycan bölməsinə  tələbə  qəbulu  aparıldı.  Lakin  Ermənistan SSR  Maarif  Nazirliyi  Ermənistan Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunun Azərbaycan  dilində   tarix  ixtisası  ilə  bağlı   fənləri  tədris  edən kadrların olmaması ilə  bağlı təqdimatını  əsas götürərək,   1970-71-ci tədris   ilində  tarix – filologiya  ixtisasının ikinci kurs tələbələrini filologiya ixtisasına keçirmişlər.  Beləliklə,  1971-1972-ci  tədris  ilindən Filologiya fakültəsinin Azərbaycan bölməsi yaradılmış, elə həmin tədris ilindən Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimliyi ixtisasına 25 nəfər olmaqla qəbul aparıldı. Filologiya fakültəsinin Azərbaycan bölməsi 1988-ci ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1988-ci ildə azərbaycanlıların  Ermənistandan  tarixi – etnik torpaqlarından deportasiyası ilə əlaqədar  Ermənistan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Filologiya fakültəsinin Azərbaycan bölməsi də bağlanmış, azərbaycanlı tələbələrin  təhsillərini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti), Naxçıvan  Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunda (indiki Naxçıvan Dövlət Universiteti),   Gəncə Dövlət  Pedaqoji İnstititunda  (indiki Gəncə Dövlət Universiteti)  davam etdirməli olmuşlar.

1988-1991-ci  illərdə   Qərbi  Azərbaycandan azərbaycanlıların tarixi-etnik torpaqlarından deportasiyası  olaraq  Azərbaycan  dilində  fəaliyyət  göstərən bütün təhsil müəssisələri fəaliyyətlərini  dayandırdı. Bütün  təhsil  müəssisələri mənəvi  genosidin qurbanı oldu.  Bu  da gənclərimizin  təhsillərində  fasilələr  yaratdı  və  onların qəlbində ağır  izlər  buraxdı.

Ermənistan  Dövlət Pedaqoji İnstitutunda  təhsil aldığım  dövrdə  ermənilərin  azərbaycanlılara  bəslədiyi  kin – küdurəti  öz  gözlərimlə  görmüşəm və  bir  neçə dəfə onların təzyiqi  ilə  üzləşmişəm. “Ermənilərin  qondarma  soyqırımı  günü”, yəni  aprelin 24-də  I-IV kurslarda  təhsil  alan  azərbaycanlıların dərsə gəlmələri  qadağan  edilirdi. Başqa  bir  hadisə ermənilərin azərbaycanlılara  bəslədiyi  nifrət daha  acınacaqlı idi. Bu hadisə  heç vaxt  yadımdan çıxmır.

R.Vəlibəyov  indiki  Ermənistanda  Azərbaycan  dilində  nəşr  olunmuş   “Qızıl  Şəfəq”,   “Sovet  Ermənistanı”   qəzetlərinin  redaktoru olmuşdur.    O, partiya  və  sovet  orqanlarında  da  çalışmışdır. 1922-1924-cü  illərdə  əhalisinin əksəriyyətinin  azərbaycanlılar  təşkil  etdiyi  Qərbi Azərbaycanın Vedi  rayonunda İcraiyyə Komitəsinin  sədri,  daha  sonra  Vedi rayon Partiya  Komitəsinin birinci  katbi  vəzifələrində işləmişdir.  R.Vəlibəyov   Ermənistan KP  MK-nın  şöbə  müdiri, Ermənistan Xalq  Komissarları Soveti sədrinin  müavini (1937),  Ermənistan SSR  Nazirlər  Soveti sədrinin birinci  müavini (1949-1962)   kimi  məsul  vəzifələrdə,  bir  müddət  İstanbulda  SSRİ-nin Türkiyə Respublikasındakı  səfirliyində  çalışmışdır. Bununla  yanaşı  R.Vəlibəyov pedaqoji  fəaliyyətlə  də  məşğul  olmuşdur. 1960-cı illərdən   Ermənistan Dövlət  Pedaqoji İnstitutunun  Azərbaycan  bölməsində  “Siyasi  iqtisad”  fənnindən  dərs  demişdir. Onun “Keçmişdən səhifələr” kitabı  1969-cu ildə  İrəvanda  “Hayastan”  nəşriyyatında  nəşr  olunmuşdur.

Partiya  və  sovet  orqanlarında  uzun  müddət  qüsursuz və   səmərəli  fəaliyyətinə  görə  Rza  Vəlibəyov  “Qırmızı  Əmək  Bayrağı”  ordeni  ilə  təltif  edilib.

R. Vəlibəyov  1974-cü  ildə  vəfat  etmiş  və İrəvanda  Fəxri  xiyabanda  dəfn edilmişdir.

Rza  Vəlibəyov  vicdanlı, saf  əqidəli   bir  şəxs  olmuşdur.  Pedaqoji  fəaliyyəti  dövründə  ona çatacaq əmək  haqqını uşaq bağçasına, dövlət  fonduna  keçirərdi.  Ömrünün  sonunda  tək  yaşayırdı. Vəfatından   3  gün  xəbər  tutulmamışdır.  Onun  dəfnində  Ermənistan   Dövlət  Pedaqoji İnstitutunda  təhsil alan  Azərbaycan  bölməsinin tələbələri  bir  nəfər  kimi  iştirak  etdi. Bu sətirlərin müəllifi də  həmin  dəfn mərasiminin  iştirakçısı olmuşdur.  Tələbələr müəllimlərinə  ehtiram   olaraq    cənazəsini uzun  bir  məsafəni qət  edərək  Fəxri xiyabana kimi  çiyinlərində apardılar. Bir  faktı da  qeyd  edim. Dəfn mərasimində  iştirak edən dövlət  orqanlarının erməni  nümayəndələrindən bir nəfər  belə Rza  Vəlibəyovun  cənazəsini  çiyinlərinə  almadı.  Çünki  Rza  Vəlibəyov türk (azərbaycanlı)  idi.  Erməni xisləti, erməni  xəstəliyi!  Çox  acınacaqlı idi!

Ermənistan  Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsi fəaliyyət göstərdiyi dövrdə azərbaycanlı  alimin  rəhbərlik etdiyi yalnız bir kafedra – “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” kafedrası yaradılmışdır. Bu  kafedranın müəllimləri   Azərbaycan dilinə və ədəbiyyata  aid bütün  fənləri  tədris edirdilər. Kafedraya 1980-ci illərə kimi filologiya elmləri namizədi, dosent Əkbər Yeravanlı, 1980-ci ildən 1988-ci ilə kimi filologiya elmləri doktoru, professor Knyaz Mirzəyev rəhbərlik etmişdir. Azərbaycan bölməsində tədris olunan  “Pedaqogika”, “Psixologiya”, “Fəlsəfə”, “Sov.İKP tarixi”, “Bədən tərbiyəsi”, “Etika”, “Estetika”, “Elmi kommunizm”, “Siyasi iqtisad”, “Xarici dillər”  fənləri isə ermənilərin rəhbərlik etdiyi uyğun  kafedra əməkdaşları tərəfindən  tədris olunurdu.  Ermənistan  Dövlət  Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan bölməsində filologiya elmləri namizədi, dosent Lətif Hüseynzadə, filologiya elmləri namizədi, dosent   Zaman Vəliyev, filologiya elmləri namizədi, dosent Əkbər Yerevanlı, filologiya elmləri namizədi, dosent Mehdi Həsənov, filologiya elmləri doktoru, professor Knyaz Mirzəyev, görkəmli partiya və dövlət xadimi Rza Vəlibəyov, Ermənistan SSR Maarif nazirinin müavini, tarix  elmləri  namizədi  Suren Şərifov,  Azərbaycan  dilində  nəşr  olunan  “Sovet  Ermənistanı”  qəzetinin  sonuncu  baş  redaktoru, tarix elmləri namizədi İsrafil Məmmədov, filologiya elmləri namizədi Məhərrəm Bayramov, “Ermənicə-Azərbaycanca lüğət”in müəlliflərindən biri, zəngin elmi və tədris təcrübəsinə malik İbrahim Xəlilov, filologiya elmləri doktoru, professor Məhərrəm Hüseynov, filologiya elmləri doktoru, professor Hüseyn İsmayılov, iqtisad  elmləri namizədi, dosent  Həsən Səfərov, fəlsəfə   elmləri namizədi, dosent  Sabir Əsədov, fəlsəfə elmləri namizədi, dosent  Sabir Səfərov, filologiya elmləri namizədi Məsim Məmmədov, filologiya elmləri namizədi  Şövkət Kərimov, filologiya elmləri namizədi Aida  Salahova, baş müəllim Fərrux Rzayev, Ermənistan  Müəllimlərin Təkmilləşdirmə  İnstitutunun Azərbaycan bölməsi üzrə metod kabinetinin müdiri pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Arzuman Qəmbərov, Əli Dalqılıçov, İrəvandakı M.F.Axundov adına orta məktəbinin direktoru  Adil Süleymanov, C.Cabbarlı adına İrəvan Dram Teatrının direktoru, şair Hidayət Orucov dərs demişlər. Azərbaycan bölməsində professor R. Bağramyan “Dilçiliyə giriş”, dosent  S.Petrosyan “Sov.İKP tarixi” fənlərini Azərbaycan dilində tədris etmişlər. Bununla yanaşı bəzi fənlərin tədrisi üzrə ixtisaslı kadr olmadığı üçün Bakıdan müxtəlif illərdə ayrı-ayrı ali məktəblərdən, elmi müəssisələrdən tanınmış alimlər dəvət olunurdu. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji  İnstitutundan (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) professor Zeynal Tağızadə (“Müasir Azərbaycan dili” fənni üzrə), professor  Fərhad Fərhadov (“Qədim və orta  əsrlər Azərbaycan  ədəbiyyatı” fənni üzrə), dosent Bilal İbrahimov (“Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”, “Azərbaycan dilinin dialektologiyası” fənləri üzrə), dosent Azər Hüseynov (“Azərbaycan dilinin dialektologiyası” fənni üzrə), professor Alməmməd Alməmmədov (“Rus ədəbiyyatı” fənni üzrə), dosent Məmmədbağır Həyatzadə (“Xarici ölkələr ədəbiyyatı” fənni üzrə), professor Nizami Xudiyev (“Azərbaycan ədəbi dili tarixi” fənni üzrə), dosent Yunis Məmmədov (“Orxon-Yenisey yazılı abidələrin dili” fənni üzrə), professor Əlisa Şükürlü (“Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası”, “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” fənləri üzrə), professor Aydın Hacıyev (“Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası” fənni üzrə), professor  Bayram  Əhmədov  (“Azərbaycan dialektoriyası”  fənni  üzrə),  professor Vilayət Əliyev (“Müasir Azərbaycan dili” fənni üzrə), Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasından (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası)  professor Həmid Əliyev (“Azərbaycan tarixi” fənni üzrə), professor Elməddin Əlibəyzadə (“Azərbaycan ədəbiyyatı” fənni üzrə), Azərbaycan Dövlət Universitetindən (indiki Bakı Dövlət Universiteti),  professor Əkbər Bayramov (“Psixologiya” fənni  üzrə), Naxçıvan Dövlət  Pedaqoji  İnstitundan   (indiki Naxçıvan Dövlət  Universiteti) filologiya elmləri namizədi, dosent  Arif Əliyev   (“Rus  ədəbiyyatı”  fənni  üzrə)  dəvət  edilmiş  və  onlar   Filologiya  fakültəsinin  Azərbaycan bölməsində dərs demişlər.

1974/1975- 1986/1987-ci   tədris  illərində   Qərbi  Azərbaycanda Azərbaycan  ümumi  orta  məktəblərində  ehtiyac  duyulan   ali  pedaqoji  kadr hazırlığı həm  də  kooperasiya  yolu  ilə  həyata  keçirilmişdir. Bununla  əlaqədər  Ermənistan SSR  Maarif  Nazirliyinin bilavasitə  nəzarəti  altında  Azərbaycan Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunda  təhsil  almaq  şərti ilə  Ermənistan Dövlət  Pedaqoji  İnstitutunda  biologiya  müəllimliyi, coğrafiya  müəllimliyi, kimya  müəllimliyi, tarix  müəllimliyi, riyaziyyat  müəllimliyi,  fizika  müəllimliyi    ixtisasları üzrə kadr  hazırlığı   həyata  keçirilmişdir.

İrəvanda  Azərbaycan  dilində  fəaliyyət  göstərmiş  ali  pedaqoji  təhsil  tarixinin, ümumiyyətlə, maarifçilik tarixinin  öyrənilməsinin  Azərbaycan  təhsil  tarixində     xüsusi  əhəmiyyəti  və  yeri  vardır. Bu sahədə  professor Cəfər Cəfərovun, professor Fərrux Rüstəmovun, tarix  üzrə  fəlsəfə  doktoru Nazim Mustafanın, dosent Cəlal Allahverdiyevin,  professor Həsən Bayramovun,  dosent Ziyəddin Məhərrəmovun  və b. maraqlı araşdırmaları olsa da,  hələ də bu sahədə görüləsi işlər çoxdur. Bu  sahədə elmi-tədqiqat  işlərinin   aparılması  pedaqogika  elminin  qarşısında    duran  əsas  vəzifələrdən  biridir. Qərbi  Azərbaycandan  tarixi-etnik  torpaqlarından  deportasiya  olunmuş  azərbaycanlıların     tarixi  torpaqlarına  qayıtması  ilə  bu  aspektdə  araşdırmaların aparılmasını  daha  da  sürətləndirəcəkdir.

İbrahim  BAYRAMOV,

filologiya elmləri doktoru, professor

Qeyd: “İrəvanda   Azərbaycan dilli  ali  təhsilin  tarixi”  məqaləsi (I yazı) yazılarkən   faktların və  məlumatların  dəqiqliyi  üçün Z.Məhərrəmovun  “İrəvanda məktəbdarlıq və maarifçilik (1800-1920-ci illərdə ədəbi-mədəni mühit)”,  (Bakı, 2010), Nazim Mustafanın  “İrevan şehri (Ankara, 2015), C.Cəfərov  və C.Allahverdiyevin  “Təhsil  tariximizdən: İrəvan Pedaqoji  Məktəbi”  (Bakı, 2017)  kitabları   əsas  mənbə  kimi  götürülmüş  və müəlliflərin fikirlərindən  istifadə  edilmişdir (Müəllif).

www.old.muallim.edu.az

04.12.2024