Qonaqlarımız: tarix üzrə fəlsəfə doktoru Taleh Cəfərov və araşdırmaçı-jurnalist Allahverdi Aydın ilə qondarma “erməni soyqırımı”nın 2019-cu ildə necə qeyd edildiyindən danışdıq.

 

 

Fuad Babayev: Sizinlə söhbətimizi ona görə qondarma “1915-ci il erməni soyqırımı”nın ildönümündən sonraya saldıq ki, bu ərəfədə olan hadisələrə nəzər sala bilək. Bizi əsasən “soyqırım”ın dünyada necə qeyd edildiyi maraqlandırır. Yəni bu ərəfədə Portuqaliya və ABŞ-ın Kolorado ştatı saxta “soyqırım”ı tanıdı. Bununla da Missisipi istisna olmaqla ABŞ-ın 50 ştatından 49-u “soyqırım”ı tanımış oldu. Qondarma “erməni soyqırımının 104-cü ildönümü” nə ilə yadda qaldı?

 

Allahverdi Aydın: Ermənilərin saxta “soyqırım” təbliğatı fasiləsiz davam edir. Bu təbliğatın zəifləyib, artdığını demək çətindir, yəni bu baxışlardan asılı olaraq dəyişə bilər. Mənim fikrimcə, son dövrlərdə erməni diasporları arasında parçalanma müşahidə olunur, bu da erməni diasporunun “erməni soyqırımı” təbliğatına təsir edir. Bir neçə fakt deyim. Məsələn, ermənilərin “Hayastan” fondu hər il telemarafon keçirir. Sonuncu telemarafonda toplanan vəsait təqribən 11 milyon ABŞ dolları oldu. Amma, tutalım ki, 2013-cü ildə bu rəqəm 22 milyon, 2016-cı ildə 15 milyon, 2017-ci ildə isə 12 milyon olub və nəhayət 2018-ci ildə bu vəsait 11 milyon dollara enib.

 

Fuad Babayev: Bu telemarafon hansı tarixdə olur?

 

Allahverdi Aydın: Mart ayında, yəni “soyqırım”dan bir ay əvvəl. 2019-cu ildə də bu rəqəm 11 milyon oldu. Yəni görürük ki, illər üzrə azalma gedir. Bu tendensiyanı erməni diasporunda fikir ayrılığı ilə əlaqələndirmək də olar.

Bilirsiniz ki, uzun müddət davam edən xəstəlikdən sonra Türkiyə ermənilərinin patriarxı Mesrop Mutafyan İstanbulda vəfat etdi. Və hazırda onun yerinə olan namizədi Türkiyə erməniləri qəbul etmir. Hətta Türkiyə prezidenti R.T.Ərdoğan 24 aprel müraciətində bu məsələyə toxunub, deyib ki, tezliklə patriarx seçiləcəyinə ümid edir. Çünki patriarx seçilmədikcə Türkiyə hökuməti də kiminlə işləyəcəyini dəqiq bilmir.

Kolorado ştatı “erməni soyqırımı”nı qəbul edərkən mən “youtube” üzərindən onu canlı izlədim. Ondan əvvəlki ştatlarda “soyqırım aktları” qəbul olunarkən mövcud ab-hava, təmtəraq burada hiss olunmurdu. Bunun müxtəlif səbəbləri var. Fikrimcə başlıca səbəb Ermənistan daxilində baş verən siyasi proseslərdir.

 

Taleh Cəfərov: “Erməni soyqırımı”nın 100 illiyi ərəfəsində erməni diasporunun 3 şəhərdə gizli toplantıları keçirildi. Bu toplantılarda yüzlərlə diaspor təşkilatları iştirak etmişdi. Sonda 6 maddəlik qərar qəbul edildi.

 

Fuad Babayev: Hansı şəhərlərdə toplaşmışdılar?

 

Taleh Cəfərov: Böyük erməni diasporlarının mövcud olduğu Vyana, Cenevrə və Nyu-York şəhərlərində. Əsas qərar ondan ibarət oldu ki, yüzillik ərəfəsində bir sıra qərarlar qəbul olunsun, yüzilliyi bir çox parlamentlərdə, xüsusilə də Avropada diasporun güclü olduğu Almaniya, Fransa, İtaliya, Polşa və digər ölkələrdə təsdiq etdirsinlər. Ağırlıq mərkəzinin ABŞ olduğu nəzərə alınaraq burada daha çox maliyyə mənbələrinin tapılması şərti göstərilirdi. Dağlıq Qarabağa bu yardımların yönəldilməsi əslində birbaşa diaspor və Ermənistan əlaqələrinin tam mövcudluğunu təsdiq etmiş olur. O cümlədən, Şuşada böyük bir soyqırım abidəsinin ucaldılması da diasporun gündəliyində duran əsas məsələlərdən hesab olunur.

Gözləyirdim ki, “yüzillik”dən sonra qondarma “erməni soyqırımı”na dünya dövlətlərinin diqqəti bir qədər zəifləyəcək, amma tam əksini oldu. Bunun başlıca səbəbi indiki Türkiyə hökumətinin yürütdüyü siyasətdədir. Çünki, Ərdoğan hökumətinin Avropaya qarşı tutduğu kəskin mövqe “soyqırım” məsələsini “körükləyir”. Vaxtilə Avropa ölkələri: İngiltərə, Rusiya və s. ölkələr “erməni məsələsini” əllərində təsir vasitəsi kimi saxlayırdılarsa, hazırda bu məsələ onların inhisarından çıxıb ABŞ-ın əlinə keçib. Amerika da “erməni məsələsi”ni istədiyi şəkildə idarə edir və təsir edə bildiyi bütün ölkələrə müəyyən formada təzyiqlər göstərməklə o ölkələrin parlamentlərində qondarma “soyqırım”ı tanıtdırır. Bəlkə də bu hansısa bir formada Türkiyəyə siqnaldır ki, Ankara öz xarici siyasətində müəyyən qədər dəyişikliklərə yol versin.

Türkiyənin özündə qeyri-rəsmi mənbələrə görə yüz minə yaxın erməni yaşayır. Və bunlardan da 20-30 mini çarter reysləri ilə iki həftədən bir birbaşa Yerevandan İstanbula uçurlar. Əslində yüz minlik əhalinin Türkiyə üçün ciddi bir əhəmiyyət kəsb etdiyini hesab etmirəm. Amma bütövlükdə, soyqırım məsələsi Türkiyənin ciddi baş ağrısına çevrilib.

 

Fuad Babayev: Demək, yüzillik ərəfəsində bu səylər müəyyən nəticələrə gətirib çıxartdı, amma bu proses dayanmayıb, yenə də vüsət almaqda davam edir. Amerika Birləşmiş Ştatları federativ dövlətdir və onun 50 ştatından 49-u “soyqırım”ı tanıyıb. Bəs hamısı tanısa, hansı proses baş verəcək?  

 

Allahverdi Aydın: Ermənilərin bir planı var. Onu biz şərti olaraq “4 T” adlandırırıq. Yəni ermənilərin ssenarisində təbliğat, tanıtmaq, təzminat və torpaq durur. Bu bir konsepsiyadır və “erməni soyqırımı”nın tanınması da bu konsepsiyanın mühüm tərkib hissəsidir. Əsas hədəf olaraq hücumu da bu “soyqırım”ın üzərindən aparırlar. 1950-60 illərdə soyqırım, genosid sözü leksikona daxil ediləndən sonra bu proses gücləndi və hazırda “soyqırım”ı tanıyan ölkələrin sayı 29-a çatıb. Təbliğat kifayət qədər gedib. Artıq tanıtma mərhələsidir. Dünyanın böyük yeddilik ölkələrinin 5-i “soyqırım”ı tanıyıb. Həmçinin BMT Təhlükəsizlik Şurasının 5 daimi üzvündən ikisi “soyqırım”ın 100 illik tədbirində prezident səviyyəsində iştirak etdilər. Bu da onu göstərir ki, bu proses gedir. Bundan sonra təzminat məsələsi gəlir.

Ermənilərin əsas hədəflərindən biri də “soyqırım”ı ABŞ-ın tanımasıdır. Bu hədəf də ştatlardan dövlət səviyyəsinə keçir. Əgər qarşısını almasaq, bunun tanınma ehtimalı yüksəkdir.

 

Fuad Babayev: ABŞ-dan sonra isə zəncirvari reaksiya ilə bunu az qala  bütün dünya tanıya bilər?

 

Allahverdi Aydın: Bəli, dünya tanıyacaq və təzminat mərhələsinə keçəcək, necə ki, yəhudilər təzminat alırlar.

Təbii ki, Amerikada ştatın rəhbəri birbaşa bu işlə məşğul olmur. Şübhəsiz ki, bunu diaspor təşkil edir. Belə davam edərsə, ABŞ-ın da tanıması çox uzaqda deyil. Bundan sonrakı təzminat və torpaq mərhələləri çox ciddi mərhələlərdir. Ermənilərin Qərbi Ermənistan mühacir hökuməti var. Onun “dövlət başçısı, müəyyən qurumları, ərazi xəritəsi” və s. var. Və onlar Anadolunun şərq torpaqlarına iddia edirlər. Bu yaxınlarda iyunun 1-29 aralığında Xankəndində futbol üzrə Avropa Çempionatı keçiriləcək. Bu turnir ConİFA-nın (Müstəqil futbol assosiasiyası konfederasiyası), yəni tanınmamış ölkələrin bayrağı altında keçirilir. Turnirdə “Qərbi Ermənistan” da iştirak edəcək. Düzdür bu qurumda Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti də təmsil olunub, ancaq Şimali Kipr Xankəndinə gəlməkdən imtina etdi. İstənilən halda Şimali Kiprin təmsil olunduğu qurumda “Qərbi Ermənistan” adlı bir qondarma dövlətin olması ciddi xəbərdarlıqdır. Bayaq qeyd etdiniz ki, Türkiyədə ermənilərin sayı azdır və digər səbəblərdən onları ciddiyə almırlar. Amma həmişə demişəm ki, 200 il əvvəl İrəvanın Ermənistan paytaxtı olacağını kimə desəydik, bizə gülərdilər, bunu hətta təsəvvür eləmək belə mümkün deyildi. 1920-ci illərə qədər İrəvanda yağış yağanda azərbaycanlılar erməniləri küçəyə çıxmağa qoymurdular ki, siz kafirsiz, yağış yağanda sizin murdar suyunuz küçələrə axır, ona görə də küçəyə çıxmayın. Amma indi İrəvanda bir nəfər belə azərbaycanlı yoxdur. Indi də “Qərbi Ermənistan”ın yaranması bizə inandırıcı gəlmir. Amma hazırkı Ermənistan dövləti yaranıbsa, İrəvan da erməni şəhəridirsə, bunu ciddiyə almaq lazımdır.

 

Fuad Babayev: Taleh müəllimin “Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə” adlı kitabında türk mənbələrinin sayı olduqca çoxdur. Türk tarix elminin problemin çözülməsi istəqamətində atdılğı addımlardan danışaq.

 

Taleh Cəfərov: 1915-ci ildən yüz ildən artıq vaxt keçir. Və bu dövrə istəyirəm ki, xronoloji nəzər salaq. Deməli, 1915-ci ildən 1920-ci ilədək olan mərhələdə “rəngli kitab”ların savaşı başladı. İlk olaraq erməni diasporunun külli miqdarda vəsaiti hesabına “Mavi kitab” ərsəyə gəldi. Paris Sülh Konfransında iştirak edən erməni nümayəndə heyətinin rəhbəri Poqos Nübar Paşa Konfransa göndərdiyi məktubunda qeyd edirdi ki, 300 minə yaxın erməni soyqırıma məruz qalmışdır. Bu bizim əlimizdə olan ən ciddi faktdır. Bu günkü günə qədər bundan tutarlı fakt ola bilməz. Erməni paşa özü təsdiq edir ki, 300 minə yaxın erməni öldürülüb. Təbii ki, iftira atıb, onların hamısı öldürülməyib, yəni köç zamanı, xəstəliklərdən, soyuqdan ölənlər də olub. Ondan sonrakı mərhələlərdə rəngli kitabların savaşı başlayan zaman bu rəqəm “Mavi kitab”da ilk olaraq 600 min oldu, daha sonra 1,5 milyon və nəhayət 2 milyona qədər qaldırıldı.

1911-ci ildə Britaniya Ensiklopediyası çıxdı. Orada göstərilirdi ki, I Dünya müharibəsi ərəfəsində dünyada olan ermənilərin sayı 2,9 milyondan artıq deyil. Həmin dövrün ən görkəmli tədqiqatçısı və “Erməni dosyesi” kitabının müəllifi Kamuran Gürün də qeyd edir ki, I Dünya müharibəsi ərəfəsində ermənilərin ümumi sayı 3 milyondan çox deyildi və onlardan da 1 milyon 290 mini Osmanlı dövləti ərazisində məskunlaşmışdı.

Beləliklə, ermənilərin “Mavi kitab”ına qarşı Türkiyə “Bəyaz kitab”ını çap etdirir. Bu kitab minə yaxın arxiv sənədləri əsasında Qərbin ittihamlarına, saxta sənədlərinə tutarlı cavab verir.

Sonrakı dövrdə Rusiyada “Qırmızı kitab” işıq üzü gördü. Orada da rus arxiv sənədləri əsasında ermənilərin yalandan uydurduğu rəqəmlər ifşa olundu. Sonra gürcülərin də “Bəyaz kitab”ı çıxır. Çünki gürcülər də “Mavi kitab”da təhqir olunurdu və guya nə qədərsə ermənilər gürcülər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Yəni 1920-30-cu illərdə kitabların savaşı gedirdi.

1940-cı illərdə bu mübarizə bir az yavaşıyır. Türklər artıq buna əhəmiyyət verməməyə başlayır. Mən dəfələrlə türklər ilə söhbət edərkən deyiblər ki, biz ciddiyə almadığımız üçün bu məsələ böyüyüb gəlib indiki vəziyyətə çıxıb.

Bu proses davamlı şəkildə gedib. Bəs Türkiyə nə edirdi? O zaman Qahirədə, Beyrutda, Dəməşqdə və s. şəhərlərdə çıxan əsərlər Türkiyə ərazisinə gətirilirdi, Türkiyədə isə DİN səviyyəsində bu əsərlər müsadirə olunur, ölkəyə buraxılmırdı. 1950-60-cı illərdə Türkiyənin gördüyü iş yalnız bundan ibarət idi. Yalnız bu “soyqırım” 1965-ci ildə dünya səviyyəsində ilk dəfə Uruqvay tərəfindən tanındıqdan sonra Türkiyə bu işlərə bir qədər diqqətini artırmağa başladı.

 

Fuad Babayev: Türkiyədə davamlı olaraq bu mövzunu araşdıran tarixçilər varmı və onların sayı kifayət qədərdirmi?

 

Taleh Cəfərov: Təbii ki. Türkiyədə bu dövrü araşdıran çox güclü mütəxəssislər vardır. Ən güclü mütəxəssislərdən biri də Türk Tarix Qurumunun keçmiş rəhbəri Yusif Halaçoğludur. O, bu sahədə xeyli işlər görüb, hətta ölkəsinə xarici arxivlərdən xeyli miqdarda sənədlər gətirib. Və arxiv sənədlərini bir-bir açıb göstərməklə faktlar ilə ermənilərin uydurduğu “sənədlər”i ifşa edib. Məsələn, o, ermənilərin uydurduğu, guya Tələt Paşaya aid olub sonda Haqop Andoyan adlı erməninin əlinə keçən “sənəd”lərin də yalan olduğunu sübut etdi. O dövrdə verilən qərarlar 6 dövlət qurumunda, yəni Daxili İşlər və Müdafiə Nazirliklərinin Məktublar Şöbəsində, daha sonra Arxivlər şöbəsində və s. orqanda qeydiyyatdan keçirdi. Necə olur ki, bir sənəd kiminsə əlinə keçsin, sonra onu kimə isə versin. Bu, heç cür inandırıcı deyil.

Bizim günlərdə Türkiyədə “erməni soyqırımı” ilə məşğul olan çoxlu sayda müəllif vardır. Son on beş ildə 20 mindən çox əsər yazılıb. Kamal Çiçək, Yusif Halaçoğlu, Esat Uras və başqaları böyük işlər görüblər.

 

Fuad Babayev: Amma bütün bunlar 4T prosesini ləngitmir.

 

Taleh Cəfərov: Hər il aprelin 24-də yalnız R.T.Ərdoğan səviyəsində bəyanat verilməklə və məsələ yalnız kitabların nəşri ilə iş bitmiş sayılacaqsa, bu belə də olacaq.

1998-ci ildə Fransa “erməni soyqırımı”nı tanıdıqda Türkiyə ən ciddi təpkini bu ölkəyə göstərdi. O zaman fransız malları baykot olundu, türklər tərəfindən küçələrə səpildi, hətta Fransa-Türkiyə müştərək Universiteti bağlandı, Türkiyədə olan bütün fransız şirkətləri qovuldu. Ən kəskin reaksiyanı türklər o zaman verdilər. Amma ondan sonra bunun acı nəticələrini gördülər. Fransa şirkətləri Türkiyəyə milyardlarla dollarlıq vəsait yatırmışdı. Bu şirkətlərin çəkilib getməsi bu ölkənin iqtisadiyyatına nə qədər zərərə başa gəldi.

Bu yaxınlarda Amerikanın tanınmış senatorlarından biri qeyd etdi ki, biz arxivləri açsaq, ermənilər türklərdən üzr istəməli olacaq. Bunu dünya da gözəl bilir. Bəli, o zaman soyqırım olub. Amma kimə qarşı? Erməni daşnak birləşmələrinin türklərə qarşı soyqırımı baş verib. Və bu soyqırımda 517 min nəfərə qədər türk qətlə yetirilmişdir.

 

Fuad Babayev: Bəziləri hərdən belə mülahizələr də səsləndirilər ki. o vaxt müharibə dövrü idi, Osmanlı ordusu bir neçə cəbhədə döyüşürdü, bu zaman arxa cəbhədə ermənilər başıpozuqluq ediblər. Bəs bu dolayısı ilə etiraf etmək sayıla bilərmi?

 

Allahverdi Aydın: “Erməni soyqırımı” olmayıb. Bunu biz də, ermənilər də, bütün dünya da tarixi müstəvidə bilir. Amma bu bir siyasi mübarizə üsuludur. Burada tarixçilər əsas rol oynamır. Onlar ortaya faktları qoyurlar. Necə ki, Yusif Halaçoğlu da sübut edir ki, ermənilərin köçürülməsi onların iddia etdikləri kimi olmayıb. Həmin dövrdə kifayət qədər ermənilər Türkiyədə qalıblar və onlara Kripto ermənilər (gizli ermənilər – red.) deyirlər. Sonralar bu ermənilər öz adlarını dəyişib, özlərinə kürd, zaza, laz adları götürüblər. Yusif Halaçoğlunun bu barədə bir araşdırması var idi və bunu o zaman o, Tarix Qurumunun sədri olarkən Türkiyə Böyük Millət Məclisində səsləndirdi, Kripto Ermənilərin gerçək kimliyini ortaya çıxardı. Alimlər böyük bir siyahı verdilər. Sonra nə baş verdiyini bilmirəm, amma bu məsələnin üstü örtüldü.

1914-cü ildə, “erməni soyqırımı”ndan bir əvvəl Türkiyə Məclis-i Mebusanına ( Osmanlı imperiyasında 23 dekabr 1876 tarixli konstitusiyaya görə qurulmuş, birinci və ikinci məşrutiyyət dövrlərində fəaliyyət göstərmiş qanunvericilik orqanı – red.) seçkilərdə 86 millət vəkili seçildi. Onlardan 15 nəfəri erməni millətindən idi ki, bu da 17 faiz edirdi. Doğrudur, digər millətlər: ərəblər, yəhudilər və s. də olub, amma ermənilər Məclisdə türklərdən sonra sayca ikinci etnik olublar. 1915-ci ildə “erməni soyqırımı” baş verən gün Məclis-i Mebusanda erməni deputatlar 208, yaxud 209 dəfə çıxış edib, təkliflər irəli sürüblər, əksəriyyəti də iqtisadi məzmunda olub. Bu çıxışlar arxivdə vardır. Əgər həmin gün soyqırım baş veribsə, ermənilər Məclisdə necə olur ki, rahat şəkildə çıxış edib təkliflər irəli sürə bilirlər?

Bu yaxınlarda Yerevanda Tələt Paşanın sənədləri erməni dilində nəşr olundu. Birincisi, bu hərbi sənəd olduğu üçün adi hərflərlə yazılmır. Bu şifrələri oxumaq üçün yüz il sonra ermənilər hansı metoddan istifadə ediblər, erməni tarixçiləri buna cavab vermirlər. Özlərindən uydururlar ki, bu rəqəm bu hərfdir, o biri belə oxunur.

 

Taleh Cəfərov: Neçə yerdə səhv var. Adicə “bismillah” kəlməsini səhv yazıblar. Halbuki elə yerdə səhv etmək olmaz.

 

Allahverdi Aydın: Səhvlər çoxdur. Demək istəyirəm ki, bu tarixi mübarizədən daha çox siyasi mübarizədir, ona görə qarşısına siyasi mübarizə metodları çıxartmaq lazımdır. Türkiyə, yaxud Azərbaycan çıxıb bəyanat verir, bununla iş bitmiş sayılmır. Necə ki, ermənilərin 4T konsepsiyası var, Türkiyə, ya Azərbaycan da ortaya konsepsiya qoymalıdır.

 

Fuad Babayev: Bu gün həmin o konsepsiya yoxdur.

 

Allahverdi Aydın: Müxtəlif tarixçi alimlər tərəfindən səslənib, amma ortaya yazılı şəkildə konsepsiya qoyulmayıb. Biz hücum siyasəti yeritməliyik. Məsələn, bu gün Vaşinqtonda Ağ Evdən təxminən 100-150 metr aralı ABŞ-ın Mərkəzi Bankının (FED) keçmiş binasında ermənilər Soyqırım muzeyi açıblar. Məncə, həmin binanın qarşısında Türk Soyqırımı adlı muzey yaratmaq lazımdır. Erməni bu gün əgər bir kitab çıxarırsa, qarşısına on kitab çıxartmalıyıq, Hollivudda ermənilər üçün bir kino çəkirlərsə, biz onunu çəkməliyik. Dünya artıq elektron resurslar, sosial şəbəkələr üzərində qurulub. Məsələn, mən bura gəlməzdən qabaq maraq üçün telefonda “Qooqle”da ingilis dilində “armenian genocide” sözünü yazdım. 14 milyon 500 min mənbə çıxdı. “Khojaly genocide” yazdıqda isə 274 min mənbə çıxdı. Aradakı rəqəm fərqi böyükdür. Üstəlik, Xocalı soyqırımı ilə bağlı sübutlar: sənədlər, şəkillər və s. faktlar çoxdur və bu soyqırım elə də uzaq keçmişdə baş verməyib, hətta video görüntülər də var. 1915-ci ildə heç bir resurs olmaya-olmaya bu qədər mənbə ortaya qoyublar, amma əlimizdə bu qədər faktlar ola-ola ortaya heç nə qoya bilmirik. Sosial şəbəkələrlə, internetlə işləyəcək vahid bir mərkəzimiz yoxdur. Məncə bu gün məsələni bu sual üzərində qurmalıyıq: nə etmək lazımdır.

 

 

Fuad Babayev: Nobel mükafatı laureatı Orxan Pamuk qondarma soyqırımla bağlı mübahisəli fikirlər səsləndirmişdi. Türkiyə cəmiyyətində bu mövqeni dəstəkləyənlər varmı?

 

Taleh Cəfərov: Mən bir məqalə üzərində işləyəndə qondarma “erməni soyqırımı”nın “həqiqiliyinə” şübhə etməyən yüzdən artıq türk müəllifinə rast gəldim. Onlar bu rəqəmlərin yüz, yaxud iki yüz min olduğunu qeyd edirlər. Sonradan araşdıranda gördülər ki, bu “türklər” təmiz türk deyil, Kripto ermənilərdir. Amma istər türklər, istərsə də ermənilər belə düşünürlər ki, yüz il bundan əvvəl baş verən bu hadisə faciə deyil, köçürülmədir. İnsanların çoxu yollarda soyuqdan, xəstəliklərdən vəfat edib. Müharibə qaydaları olub və müharibə şəraitində bir dövlətin ən yaxşı edəcəyi hərəkəti Osmanlı sultanı edib. Yəni bunu amerikalı professor Castin Makkarti də öz əsərində təsdiqləyir ki, türk sultanı o bölgəni sakitləşdirəcək metoddan, deportasiyadan istifadə etdi və erməniləri kütləvi surətdə köçürtdü.

Indiki dövrdə türk alimləri bu mövzunun şişməsini istəmirlər. Hesab edirlər ki, bu mövzuda kifayət qədər əsərlər yazılıb. Yəni türklər həmişə bu mövzuya necə yanaşıblarsa, indinin özündə də o cür yanaşırlar.

 

Fuad Babayev: Amma bu, müəyyən qüvvələr tərəfindən arqument bazasının zəifliyinin təzahürü kimi qiymətləndirilə bilər.

 

Taleh Cəfərov: Yəni türklər düşünürlər ki, ermənilər kimdir ki, biz bu qədər diqqətimizi onlara yönəldək. Əgər yönəltsək, onları şərəfləndirmiş olarıq və bunu ciddi qəbul edərlər.

Biz erməni diasporunun gücündən danışdıq. Məsələn, amerikalı erməni milyarder Kerkoryan öləndə 4 milyard dollar vəsaitini “Hayastan” erməni fonduna bağışladı. O hətta Beyrutdan İrəvana quru yolunun çəkilməsini də maliyyələşdirmişdi. Ermənilər milli məsələdə həddindən artıq həssasdırlar. Pullarını bu məsələdə əsirgəmirlər.

Amma inanmıram ki, 49 ştat tanısa belə, ABŞ bu “soyqırım”ı tanısın. Çünki Amerikanın Yaxın Şərqdə Türkiyə kimi partnyoru var. Bilirlər ki, bu regionun açarı Türkiyədədir. Və bölgədə onsuz heç bir addım atıla bilməz.

 

Mehman İbrahimov: Buna rəğmən, sözügedən proses davam edir.

 

Taleh Cəfərov: Təbii ki. Məsələn, son dövrlər Portuqaliya, Almaniya və s. ölkələrin qondarma “soyqırım”ı tanıması bu ölkələrin ermənilərə dərin sevgisindən irəli gəlmir. Sadəcə olaraq Türkiyə israrla Avropa Birliyinə daxil olmaq istəyir, onlar isə Türkiyəni “Avropa süfrəsi”ndə görmək istəmirlər, həmçinin Ankaranın müstəqil xarici siyasət yeritməsinin tərəfdarı deyillər, onun güclənməsini də istəmirlər. “Erməni soyqırımı” bir “Damokl qılıncı” kimi Türkiyənin başı üzərində saxlanılır. Nə vaxt ki, Türkiyə dirçəlib ayağa qalxmaq, müstəqil xarici siyasət yeritmək istəyir, qondarma “soyqırım”dan yapışırlar, müəyyən ölkələrin parlamentlərinə tanıtdırırlar. Ən böyük diaspor arxivi Boston şəhərindədir. Istəyirsənsə, qoy bu “Daşnaksütun”un arxivi açılsın.

 

Mehman İbrahimov: Avropa bu məsələdə nəyə əsasən hərəkət edir: din faktoru, yoxsa tarixi qisasçılıq əsas rol oynayır? Türkiyədən yəni belə qorxurlar? Halbuki Almaniya, Fransa, yaxud İtaliyadan çəkinmirlər. 

 

Allahverdi Aydın: Avropa renessans dövründə (intibah dövrü – XIV-XVI əsrlər – red.)  güclənməyə başladı. O dövrdə Hindistana çıxış əldə etdilər və Osmanlı dövlətini çökəltməyə başladılar. Bu gün də həmin vəziyyət dəyişməyib. Düzdür, Türkiyə xeyli ərazisini itirdi, amma bu gün də Şərqlə Qərb arasında açar rolunu oynayır. Şərqə sıxmaq üçün Türkiyə ilə müəyyən hesablaşmalar aparılmalıdır. Ankara da öz maraqları naminə müəyyən etirazlar edir və bölgədə maraqlar toqquşması yaranır. Ona görə də Türkiyəyə təsir etmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirlər, bunlardan biri də “soyqırım”dır.

Mən də hesab edirəm ki, Türkiyə erməniləri ciddiyə almır. Amma ciddiyə almaq lazımdır.

 

Fuad Babayev: Ermənilərin “ASALA” və s. terror təşkilatları mövcuddur. Onların 1970-80-ci illərdə türk diplomatlarını kütləvi qətlə yetirmələri, partlayışlar, terror aktları törətmələri və s. kimi “kartlar”dan onlara qarşı istifadə edilirmi?

 

Taleh Cəfərov: Erməni diasporunun bizdən üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, tez-tez taktikalarını, strategiyalarını dəyişirlər, manevrlər edirlər. 1945-ci ildə Nyu-Yorkda dünya ermənilərinin I qurultayında onlar dünyadakı bütün erməni diaspor təşkilatlarının birləşməsini irəli sürmüşdülər. Bu gün diaspor təşkilatlarının ayaqda qalması üçün bir nömrəli açar, vasitə “soyqırım” məsələsidir. “Soyqırım” onları birləşdirən əsas faktordur. Bu məsələdə onlar daha çox təəssübkeş və Ermənistan sevdalısı olurlar. Bu gün dünyada yaşayan ermənilərin çox hissəsi Ermənistanda yaşamaq arzusunda deyildir. Ermənistanda diaspordan gəlib yaşamaq istəyən bir nəfər belə tapmaq olmaz. Yəni ermənilər macərapərəst xaldır, onlar daha çox Avropa və digər yerlərdə yaşamağa üstünlük verirlər.

1965-ci ildə qondarma “soyqırım”ın əlli illik yubileyi münasibətilə Ermənistanda böyük törən təşkil olundu. Moskvanın xəbəri olmadan onu keçirmək mümkün olmazdı. Türkiyə ilə Ermənistan SSR-in sərhəddi SSRİ-nin ən zəif nöqtəsi, kapitalizm və sosializmin toqquşduğu bir yer idi. Həmin il İrəvanda “soyqırım” abidəsinin təməli atıldı, iki il sonra bu abidə təhvil verildi. Buna əgər Türkiyə ilə ən yaxın sərhəddə rəvac verilirdisə, demək bunu Moskva dəstəkləyirdi.

Ermənilər 1974-cü ildə gördülər ki, vəziyyət dəyişir, qərar qəbul etdilər ki, taktikanı dəyişib terror taktikasına üstünlük vermək, türk diplomatlarına qarşı terror həyata keçirmək lazımdır. ASALA terror təşkilatı da o zaman yaradıldı və dünyanın 34 ölkəsində terror hadisələri törədildi. Türkiyəli professor Kamer Kasım yazır ki, dünyanın elə bir ölkəsi yox idi ki, İstanbula diplomat cənazəsi daşınmasın. Bu hadisələr Türkiyəni çox sarsıtdı. Bu diplomatların hazırlanması Türkiyəyə o qədər də asan başa gəlməmişdi. Yəni onlar neçə illər ərzində yetişdirilmişdi. Bununla ermənilər Türkiyəyə təzyiq etmək, “soyqırım”ı tanıtmaq istəyirdilər. Amma 1985-ci ildə Afinada keçirilən “Daşnaksütun” partiyasının XXII qurultayına ASALA-nı dəvət etmədilər. Artıq ermənilər taktikanı dəyişdilər və terror arxa plana keçdi.

Diasporun son konsepsiyalarından biri Qarabağa qayıdış və milli kimliyə dönüş konsepsiyalarıdır. Kripto və müsəlman erməniləri Qarabağda Şuşa məscidi ətrafındakı ərazilərə köçürürlər və dünyaya sübut etməyə çalışırlar ki, guya Şuşa məscidini vaxtilə bu Kripto ermənlilər tikiblər. Bununla da burada Azərbaycan izini itirməyə çalışırlar. Bundan başqa Şərqi Anadoluda “Qərbi Ermənistan dövləti”nin bayrağını yaradıblar, onun “parlament”i, “mühacirət hökuməti” mövcuddur və dünyaya bəyan edirlər ki, “Qərbi Ermənistan” işğal altındadır. Yəni dayanmadan konsepsiyalar işləyirlər və bunun üçün böyük pullar xərclənir.

 

Fuad Babayev: Biz nə etməliyik? Qondarma “erməni soyqırımı” məsələsində əməli olaraq nə edə bilərik? Məsələn, tutalım ki, Taleh Cəfərovun “Qondarma erməni soyqırımı faktların dili ilə” kitabı türk, ya ingilis dilinə tərcümə edilib yayımlanır. Biz daha nələr edə bilərik?

 

Allahverdi Aydın: 1990-cı illərdə “Sovet Ermənistanı” qəzetinin baş redaktoru olmuş tarixçi İsrafil Məmmədov ilə təkliflər paketi hazırladıq. Amma demək olar ki, bu paket icra olunmadı. Bu təkliflər nədən ibarət idi. Məsələn, soyqırım muzeyinin açılması. Bu muzey bir-iki otaq götürüb ora hansısa eksponatlar qoymaqdan ibarət olmamalıdır. Ermənistandakı “Soyqırım kompleksi”nə “qaranquş yuvası” deyirlər. O kompleksdə hər şey var, ora gələn xarici qonaqlar oteldə qala bilər, muzeyi, kinoteatrı, var. Yəni bizdə də bu şəkildə: içində kinoteatrı, kitabxanası, arxivi, oteli və s. olmalıdır. Muzey kompleksi üçün o zaman S.M.Kirovun Dağüstü parkdakı keçmiş heykəlinin yerini də təklif etmişdik. Amma olmadı. Bunu təkcə Azərbaycanda deyil, bütün ölkələrdə də etmək olar. Və bu komplekslərin tərkibində mütləq nəşriyyatlar olmalıdır. Məsələn, Xocalı soyqırımı günü Türkiyədə Taksim meydanında tədbir keçirilir, amma hesab edirəm ki, bu tədbir daha geniş qeyd olunmalıdır. Azərbaycanda ermənişünaslıq mərkəzləri yaradılmalıdır. Bu gün ölkəmizdə erməni dilini bilən kadrlarımız çox azdır. Çoxlu filmlər çəkmək lazımdır.

 

Mehman İbrahimov: Mel Gibson deyəsən Xocalı soyqırımından bəhs edən film çəkmək niyyətindədir.

 

Allahverdi Aydın: Səviyyəli film çəkmək lazımdır. Film həm də qazanc gətirməlidir. O tək bu auditoriya üçün hesablanmır. Azərbaycan Hollivud nöqteyi-nəzərindən balaca yerdir. Söhbət böyük Amerika kino sənayesi bazarından gedir. Yəni biz hesablamalarımızı bu istiqamətə yönəltməliyik.

Daha bir önəmli məsələ isə 20 ildir gündəmdə olan Qərbi Azərbaycan mühacir höküməti məsələsidir. Ermənilərin “Qərbi Ermənistan mühacir hökuməti” fəaliyyət göstərir, ofisləri, bayraqları və s. var. Qərbi Azərbaycan mühacir hökümətinin yaradılması dəfələrlə gündəmə gətirilib, amma yaradılmayıb. Və bu hökumət Azərbaycan ərazisində deyil, hansısa xarici ölkədə yaradılmalıdır.

 

Hazırladı: Mehman İbrahimov, 1905.az