Azərbaycan və erməni xalqlarının arasındakı münasibətlərdə tarixi məsələlər mühüm yer tutur. Erməni millətçi alimləri ermənilərin daha çox qədimliliyi konsepsiyasını əsaslandırmaqla öz iddialarına haqq qazandırmağa çalışırlar.

Ümumiyyətlə, erməni xalqının mənşəyi və Qafqaz tarixində rolu məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: Ermənilər kimdir və Qafqazda nə vaxtdan yaşamağa başlamışlar?

Bu barədə müəyyən axtarışlar aparılsa da hələlik ermənilərin mənşəyi və Qafqaz, eləcə də konkret bir ərazi ilə bağlılığı aydın deyil. Ermənilərin mənşəyi tarixin ən dolaşıq səhifələrindəndir. Erməniləri qəti olaraq müəyyən irqə aid etmək olmur, erməni dili isə dünya dilləri ailəsində təcrid olunmuş, ayrıca bir dildir. Bəs, bu tapmacanın səbəbi nədir? Əlbəttə, bu və başqa suallara cavab tapmaq üçün ilk növbədə ermənilərin mənşəyini aydınlaşdırmaq lazımdır.

Hələ keçən əsrdən qafqazşünasları belə bir məsələ düşündürmüş və məşğul etmişdir: Müasir ermənilər nə dərəcədə ermənidirlər və ümumiyyətlə onlar ermənidirlərmi? Bu günə kimi həmin suallara cavab tapılmadığından Qafqaz tarixinin bir çox başlıca problemləri açıq qalmışdır. Keçən əsr qafqazşünaslarından biri İ.Şopen haqlı olaraq yazmışdır: “Aydınlaşdırmaq çətindir ki, bizim ermənişünas alimlər nəyə əsasən özlərinə rəva biliblər ki, bütün hallarda haykanların və onların vətəni Hayastanın adını tamamilə başqa xalqın adı ilə dəyişib tərcümə edilələr: Aydındır ki, Yafəs mənşəli, Şimaldan gəlmiş dağlı Armenlə, Ermənistanla, cənubdan gəlmiş sami mənşəli haykanların (hayların) heç bir ümumi cəhətləri yoxdur və ola da bilməz “.

Bəli, o vaxt “Erməni vilayəti haqqında” yazdığı əsərə görə mükafata layiq görülmüş bu alim hay ilə erməni sözlərini dəyişik salmağın səbəbini ya açmaq istəməmiş, ya da onun siyasi mahiyyətini tam ayırd edə bilməmişdi. Ancaq zaman keçdikcə ilk baxışdan xırda, gözə çarpmayan xətadan ermənilər necə istifadə edilə, bütün Qafqazın keçmiş mədəniyyətinə yiyələnmək istəyirlər. Qafqazşünas alim İ.Şopen həqiqi erməni-hayların mənşəyini də çox dəqiq təyin edir: “Ermənilərdən, Parsuq, haykanlardan və yəhudilərdən yeni qarışıq bir xalq əmələ gəldi ki, nəinki öz tipik müstəqilliyini itirdi, hətta özünün həqiqi, doğma adını da”. Haylaşan yəhudilərin bir hissəsi “Zok” adı ilə seçilirlər. Əsl haylar öz 8 adlarını heç də unutmayıblar. Onlar öz dillərində özlərini düzgün olaraq “hay”, vətənlərini də “hayıstan” adlandırırlar. Ancaq, “ermənişünasların” onlara verdikləri “erməni” və “Ermənistan” adlarından çox məharətlə istifadə edirlər. Əslində ermənilər həmişə də özlərini “hay” adlandırıblar. Hayıstan isə onların qədim məskəni-ideal ilk vətəni Şəklində təsəvvür olunub. Həqiqətdə isə belə bir ərazi heç vaxt mövcud olmayıb. Təbii olaraq tarixi mənbələrdə də hay və Hayıstan haqqında məlumat verilmir. Hazırda erməni mənbələri kimi tanınan mənbələr isə haylara deyil, məhz ermənilərə məxsusdur. Erməni dili ilə bu mənbələri ayıran ciddi fərqlər də buna sübutdur.

Təsadüfi deyildir ki, hay alimi X.Abovyan yazır: “Mənə elə bir müasir dil məlum deyildir ki, o yeni erməni dilinin qədim erməni dilindən fərqləndiyi qədər fərqlənsin… heç bir dil mənim üçün bu qədər çətin olmamışdır”. Bu sözləri altı dili sərbəst bilən yazıçı və alim yazmışdır. X.Abovyan daha sonra bu çətinliyi törədən səbəbləri də aydınlaşdırır: “… ona görə ki, bütün anlayışlar, sözlərin quruluşu, hətta ayrı-ayrı sözlər müasir dövrdəki ifadə tərzinə və şərhlərə uyğun deyildir”. Əgər doğurdan da bu qədim dilin xüsusiyyətləri hay xalqının müasir dilindən bu qədər seçilirsə, bəs bu dil hansı xalqa məxsusdur? Bu suala da yenə erməni-hay alimləri cavab verirlər. Qədim erməni dili kilsə dili, yəni mədəni dil olub. Kilsə xadimi Narses bu dil haqqında yazmışdır: “Köhnə erməni dilinin quruluşu, konstruksiyası əksəriyyət etibarilə tatar dilinə uyuşur. Köhnə erməni dilinin halları var, yeni erməni dilində sözlər arasında ədatlar qoyulur”.

Köhnə erməni dili haqqında kilsə xadiminin mötəbər rəyi belədir. Bəs müasir hay-erməni dili necə yaranmıŞdır? Axı dilin yaranması ilə xalqın yaranması bir prosesdir. Akademik N.Y.Marr qeyd edir: Erməni xalqı kimi, erməni dili də hibrid, calaq dildir. Erməni alimi, akademik M.Abeqyan da həmin fikri təkrar edir. “Erməni dili hibrid dildir. O biri yandan erməni qəbiləsi də hiləriddir, Urartu və başqa qonşuları assimlyasiya etmişdir”. Müasir erməni-hay dilinin İran dillərinə daxil edilməsinin düzgün olmadığını göstərən M.Abeqyan yazır: “Hay dilinin təxminən 800-dək kökü iran mənşəli olması bəhanə olmuşdur”.

Deməli, hay dili İran dillərindən deyil və ola da bilməz. Çünki haylar özləri sami mənşəlidirlər, hayların mənşəyi, hay xalqının törəməsi hay dilinin mənşəyini açmaq üçün də mühüm açardır. Hayların Ermənistanın qədim əhalisi urartulularla genetik əlaqəsi olmadığı aydındır. Hayların yaranması haqqında bir nəzəriyyəyə görə onlar “inŞaatçı xalq” kimi təqdim olunurlar. Doğrudan da hayların mənşəyi sıx şəkildə tikinti işləri ilə bağlıdır. Urartu ilə Assuriya arasında uzun sürən çəkişmələr zamanı çoxlu qul qənimət kimi bir əldən o biri ələ keçirildi və onlardan əsasən ağır tikinti işlərində istifadə edirdilər. Eramızdan əvvəl VII əsrdə Urartu Şahı Assuriya qarşı on dörd hərbi yürüş edir və nəticədə 91 min kişi, 52500 nəfər qadın və 74 min nəfər uşaq ələ keçirə bilir. Bu adam-işçi ələ keçirtmək siyasəti Urartu cəmiyyətində Şah Argistidən sonra da davam etmişdir. Bu qullar həm ev işlərində, həm də tikinti işlərində istifadə olunurdu. Assuriyadan qənimət kimi gətirilən qullar yalnız assuriyalılardan ibarət olmayıb, habelə müxtəlif millətlərdən olan hərbi əsirlər və müxtəlif zümrələrdən ibarət olan adamlar idilər.

Haylar da Assuriyada ağır katorqalarda məcburi işlədilirdilər. Assuriyalıların özləri Urartuya qalib gələndə öz qullarını bu əraziyə gətirib və ağır tikinti materialları əldə etmək üçün daş karxanalarında işlədirdilər. Nəticədə Assuriya qulları dağlıq ərazilərdə məskunlaşıb çoxalırdılar. Urartunun öz əhalisini isə assuriyalılar imperiyanın başqa yerinə aparırdılar. Hayların dağlarda məskunlaşmasına həm Urartu, həm də Assuriya kömək edirdi. İ.M.Dyakonov yazır: “Protoerməni dilinin yayılmasına urartulular, tutduqları ərazidən əhalini köçürmək siyasəti ilə çox kömək etdilər”. Assuriya imperiyasında böyük qalalar “xar-xar” adlanırdı və qullar elə “xarxar”daca yaşayır və işləyirdilər. Belə güman etmək olar ki, hay sözü də mənşəcə “xar-xar” dan törənmişdir. Assuriya tamamilə dağıldıqdan sonra urartulular “xarxar”larda işləyən məhbusları-hayları da qənimət götürmüşlər. Əh-de-Ətiqdə deyilir: “Assur şahı səni qoruyanlar yatıblar, sənin əsgərlərin yıxılıblar, sənin xalqın dağlara səpələnib, onlan toplayan adam yox… Kim sənin barəndə bu xəbəri eşidir əl çalır, axı sənin şərin kimə çatmamışdır”. (Naum kitabı, I,UT,XV). Məhz dağlara səpələnmiş assuriyalılar, xüsusilə xar-xar tipli ağır əmək rejimində saxlanan qullar yeni bir etnosun əsasını qoydular. Assuriyanın dağılmasında midiyalılarla urartulular müttəfiq idilər. Xar-xarlarda işləyənlərin özləri də assurlara qarşı idilər, ancaq haylar bir xalq kimi Assuriyanın dağılmasında iştirak etməmişlər.

İ.M.Dyakonov haqlı olaraq M.Xorenlinin nəzərdə tutduğu Assuriyanın dağılmasında iştirak etmiş Paruyrun skif mənşəli sərkərdə Partatura olduğunu bildirir. Assuriyalıların özləri də qul mənşəli idilər. Vaxtilə onlar şərq ölkələrinin müxtəlif ölkələrindən bura qul kimi gətirilmiş, ya da həbsxanalarda məhbus kişi və qadınlardan əmələ gəlmişdilər. Assur sözünü akkad ideoqramı “A.S.I.RŞ” (asira) akadca “əsir” demək idi və söz sami dillərində eyni mənada işlənir.

Əslində hay və erməni nəinki bir xalq olmuş, əksinə bir-bir ilə düşmən olmuşlar. Haylar sonra assuriyalıların qonşu xalqlarla düşmənçilik ruhunu eynilə bütün tarixləri boyu davam etdirmişlər. Erməni alimi Kapanasyan hayların ilk məskəni olan Xa-ya-sa-nı “təpə” “şəhər” kimi izah edir. Bəzən bu sözü hayların eponimi “hayk” adı ilə bağlayırlar. Əslində Assuriya ilə Urartu arasında çox mübahisəli olan, Assuriyalıların yaşadığı bir ərazi var idi. Məşhur tarixçi Hüqo Binkler Urartu ilə Assuriya arasında mübahisələrin kökünə işarə edərək yazır: “Bu təkrar adı çəkilən yuxarı Dəclə və Fəratın üstündəki vilayət idi ki, Salmanasar vaxtında oranı Assuriya müstəmləkəçiləri (kolonistlər) ilə məskunlaşdırmışdı və Assurnazirpal yenidən öz itaətinə almaq istəyirdi. Urartu hücum etdiyi zaman bu vilayət yenidən uratuluların və ya onlara qohum olan qəbilələrin əlinə keçirdi”.

Urartu ilə Assuriyanın mübahisəli ərazisi yəqin ki, çoxlu qulların saxlandığı xar-xar və xariya olub. Urartunun döyüşlərdə ən çox qul götürmək siyasəti də deyilənləri təsdiq edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Assuriya da Urartuya qarşı eyni siyasət yeridir. Assuriyalıların birbaşa qalıqları Aysor mənŞəli sovet alimi D.S.Sadayev yazır: 10 “…Assuriyaya on minlərlə əsir aparıb bu ölkəni də Nairi adlandırıblar”. Hayların Assuriya ilə əlaqəsi M.Xorenlinin hayların yaranması haqqında əfsanəsində də özünü göstərir. Burada Aram ilə hayk bir-birindən seçilirlər və hayların cənubdan Dəclə-Fərat tərəfdən gəldiyi təsdiq edilir. Erməni alimi M.Abeqyan yazır: “Haykın nəsli oğlu Armenakın baŞçılığı ilə Xarkdan Şimali-qərbə yayılıb, Ayraratda məskunlaşmışlar. Burada qədim sakinlər var idi. Sonra haylar (ermənilər) Şiraka, Qexakuni və Siyunikə doğru hərəkət etmişlər”. Deməli, həm də Xayasa adlanan hayların qədim məskəni xarka (harka) Urartudan cənubda Assuriyanın olduğu ərazidə olmuşdur. Bu Xarka-harka, həm də Assuriyada bir növ həbsxana-qala olan kar-kar (xar-xar) anlayışı ilə bir olub, xar-xarlardan birinin adıdır. Maraqlıdır ki, buradakı har-har (xar-xar) farsca (iŞ) “kar” anlayıŞına uyğundur. Bu isə qədim Assuriyadakı qulların ağır həyat tərzi ilə bağlıdır. Qədim mənbələrdə “kara” anlayışı da bu mənadadır.

Hazırda Azərbaycan dilində “qara camaat” sözü də “iş” “işləyən”, “işçi” anlayı.ı ilə bağlı yaranmışdır. Ermənicə ker (kar) “daŞ” deməkdir (məsələn xaçkar). Xalq da adını buradan almışdır. Buradan belə bir məna aydın olur ki, hay və erməni sözləri tamamilə ayrı-ayrı anlayışlardır. Assuriya imperiyasının müxtəlif yerlərində xar-xarlarda ağır daş işlərinə cəlb edilmiş kişi və qadınlardan, qarışıq kütlədən təşəkkül tapdığından hayların özünəməxsus milli mahnı və mədəniyyəti də olmayıb. M.Xorenli yazır: “İndi olduğu kimi keçmişdə də qədim hayların elmlərə, Şifahi ötürülən mahnılara həvəsləri olmayıb. Ona görə də kəmağıl, nadan və vəhşi adamlar haqqında danışmaq artıqdır. Həqiqi ermənilər isə huri mənşəli xalq olmuşlar. Hurilər Assuriyadan qabaq böyük ərazidə dövlətləri olan xurritlərdir. Xurritlər Subariy-türk mənşəli xalq olub Kür-Araz ovalığı ilə, eləcə də Urartu mədəniyyəti ilə bağlı olmuşlar. Ş.M.Dyakanov yazır: “Kür-Araz mədəniyyəti Xurrit (huri)-Urartu dil qrupuna çox uyğun olub…”. Bu fikri 30-cu ilərdə etnoqraf V.A.Ryumin də təkrarlayır. “Uratulular Assur-Vavilonlarla qohum deyildirlər. Ancaq, görünür, Kiçik Qafqaz və Araz boyu yaşayan qəbilələrlə bir xalq olmuşlar”. Qədim mənbələrdə müxtəlif əsrlərdə huri, Xurrit, Mitani, Midiyalı, Maskut, Frikey, Aşkenazi, Skif adlanan ayrımların keçmiŞdə Qafqaz dağlarında və Kiçik Asiya ərazisində çox geniş yayıldığı göstərilir. İndi ayrım adı ilə tanınan və Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayan əhali huri, Xurritlərin qalıqlarıdır. Keçmişdə huri (Xurrit) adı ilə tanınan xalq Azərbaycan ərazisində hərum adı ilə tanınırdı. Nizami Gəncəvi Bərdənin keçmişindən bəhs edərəkən hərumdan da söhbət açmışdır. “Hərum adlanırdı bu yurd hər yerdə, indi isə adına deyirlər Bərdə”. Nizami sonra izah edir ki, Hərum dedikdə təkcə Bərdə şəhərini deyil, böyük Azərbaycanı əhatə edən ərazini nəzərdə tutmuşdur.

Məhz bu hərum adı Azərbaycan Ərəb xilafətinə daxil olduqdan sonra müsəlman olmayanlara aid edilməyə başlamış və tədricən mənşəcə hərumlu (indiki Ayrım) olan azərbaycanlılara Ərəb tələffüzündə erməni deyilmişdir. Beləliklə, hayların adı ilə qədim Azərbaycanı bildirən erməni (Hərumən) adları Azərbaycan xalqının və o cümlədən ayrımların 11 təfəkküründə birləşmişdir. Hərumların yaratdıqları ədəbi-tarixi abidələrlə yanaşı, bu adla bağlı olan hər şey haylara aid edilməyə başlamışdır. Bu ərazidə xaçpərəstliyi qoruyan haylar hərum mədəniyyətinə və onlarla bağlı olan Hərumlu erməni adına da sahib çıxıb ikili adda bir millət-haylar və ermənilər yaranmışdır.

İndi “böyük Ermənistan” adı ilə bağlı panerməniçilik məfkurəsi də məhz hərumların irsinə yiyələnmək, “Böyük hərumu” “Böyük Ermənistana çevirmək” iddiasından irəli gəlir. Panerməniçiliyin əsas məqsədi qədim azərbaycanlıların məskun olduğu böyük hərum torpağına yiyələnməkdən ibarətdir.

Beytulla Şahsoylu

“Qarabağ dünən, bu gün və sabah” konfransının materialları, Bakı, 2009