
Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü və işğalçılıq müharibəsinin tarixi kökləri erməni tarixinin bəzi məsələlərini nəzərə almağı zəruri edir.
Ələyəz (Alagöz) qalası Qərbi Azərbaycan ərazisindəki Alagöz dağının zirvəsində, dəniz səviyyəsindən 2300 metr yüksəklikdə, Alagöz kəndindən 7, İrəvan şəhərindən 50 kilometr şimalda yerləşir. Ümumi memarlıq quruluşuna görə qalanın IV-V əsrlərdə tikildiyi ehtimal olunur. Qalanın yaranma tarixi haqqında erməni mənbələrində yekdil fikir yoxdur. Alagöz qalasının adı ermənilər tərəfindən təhrif edilib və o, “Amberd” adlanırılıb. Erməni dilində “Amberd” sözü keçilməz, əlçatmaz hündürlükdə yerləşən qala kimi izah edilsə də, ermənilər tərəfindən toponimin dəyişdirilməsi vandalizm aktı kimi qiymətləndirilməlidir. Ərazinin təhlilinə gəldikdə, qalanın yerləşdiyi ərazinin oğuz yurdu olmasına heç bir şübhə yeri qalmır. Qalanın adı yer adından götürülüb.
1826-cı ildə Rusiya ilə İran arasında yeni müharibə başlandı. Müharibə zamanı Azərbaycan dövlətləri olan Naxçıvan (1827-ci il, iyun) və İrəvan (1827-ci il, oktyabr) xanlıqlarının ərazisi işğal olundu. Müharibədən sonra İrəvan xanlığı ərazisində 420-dən çox kənd (o cümlədən Qırxbulaq mahalında 32, Zəngibasarda 8, Gərnibasarda 48, Dərəkənddə 8, Vedibasarda 33, Saatlıda 5, Talində 35, Sərdərabadda 9, Karpidə 12, Abaranda 60, Dərəçiçəkdə 33, Göyçədə 90, Dərələyəzdə 46 kənd) dağıdılmış, on minlərlə azərbaycanlı əhali məhv edilmişdi.