روند تغییر نامروستا ها و شهرستانهای آذربایجانی نشین با جای نامهای ارمنی (۲۳۱ روستا و شهرستان) در اراضی آذربایجان غربی که حال جمهوری ارمنستان نام دارد و نیز اعمال فشار به آذربایجانی ها در جهت تغییر بافت جمعیتی از بدو تأسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان (سالهای ۱۹۳۰-۱۹۲۰) در جریان بوده و در سال ۱۹۸۸ به نقطه اوج رسیده است.
در سال ۱۹۸۸ تعداد ۴۹۹۲۸ خانواده (۲۵۰۰۰۰ آذربایجانی) از ۱۷۲ روستا کاملا آذربایجانی نشین، ۸۹ روستا با ترکیب قومی مخلوط و ۶ قصبه در آذربایجان غربی به زور از سرزمینهای پدری خود بیرون رانده شدند. در این روند ۲۲۶ آذربایجانی بدست ارمنی ها (به شلیک گلوله کشته، دچار تصادفات رانندگی عمدی شده و در راههای کوهستانی یخ بسته و غیره) جان باخته و بیش از ۴۰۰ نفر نیز زخمی شده اند. خانه و اموال بسیاری از آذربایجانی ها به آتش کشیده شده است.
از اینکه زمان پناهندگی اهالی آذربایجانی ماههای نوامبر-دسامبر بوده، حقوق یکساله اهالی شاغل در کالخوزها به دست ارمنی ها افتاده و بسیاری از مردم نتوانسته پس اندازهای خود را از بانکهای دولتی بگیرد و مجبور شده اند تا خانه ها و باغات وسیع شخصی خود را با آپارتمانهای دو و سه خوابه ارمنی ها در باکو معاوضه کنند.
اموال، اغنام و احشام، باغات متعلق به اهالی وارده از ارمنستان بر مبنای مدارک جمع آوری شده مورد محاسبه تخمینی قرار گرفته و مشخص شده که میزان صدمه وارده به آوارگان دو و نیم میلیاد دلار آمریکا میباشد. تعداد ۴۳۷۸۹ رأس احشام و ۴۵۴۶۶۰ رأس اغنام، تعداد زیاد انواع مرغهای خانگی و خوک ها، خانواده های زنبور، ۱۷۰ خانه فرهنگ، ۲۷۴ ساختمان مدرسه، ۱۱۹ کتابخانه، کودکستانها، واحدهای پزشکی، مساجد، ۱۳۸۱ تأسیسات اداری فرعی، ۲۱۶۹ اتومبیل، ۱۹۷۶ تراکتور، ۳۱۳۲ ماشین آلات کشاورزی، هزارها هکتار باغات میوه و انگور بدست ارمنی ها افتاده است. ارزس کل همه اینها بنا بر محاسبات اولیه هفده و نیم میلیارد دلار آمریکا برآورد شده است.
بدین ترتیب، میزان کل صدمات وارده به آوارگان برابر با ۲۰ میلیارد دلار آمریکا بوده است. میزان صدمه معنوی وارده به هم میهنان ما غیر قابل برآورد است. اسناد رسمی دال بر موارد مشروحه قوق که با مهر و امضا به تأیید دادستانی کل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، دادستانی کل جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان، دادستانی های منطقه ای جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان و کمیته های اجراییه وقت شهرستانها و سایر نهادهای دولتی رسیده، هم اکنون نزد کمیته دولتی آذربایجان در امور آوارگان نگهداری میشود.
تا بحال صدها نفر ازآنهایی که از ارمنستان آواره شده اند بر اثر تغییرات شرایط اقلیمی و آب جان خود را از دست داده اند.
یوسف قاضی اف، فرازی از کتاب “دروغ ها، واقعیت ها” (“یالانلار، گرچکلر” به زبان آذربایجانی)
