روز ٢٣ فوریه سال ١٩١٨ مرجع عالی دولتی قفقاز جنوبی موسوم به مجمع ماورای قفقاز تأسیس میشود. ولی بزودی اختلافات شدید پیرامون مهمترین مسائل داخلی و سیاست خارجی بین اعضای فراکسیونهای آذربایجانی، گرجی و ارمنی جزو آن مجمع بروز میکند. اعلام ماورای قفقاز بعنوان جمهوری فدارتیف مستقل در تاریخ ٢٢ آوریل سال ١٩٢۰ نیز قادر به رفع این اختلافات نبوده است. در تاریخ ٢٧ آوریل سال ١٩٢۰ مجمع ماورای قفقاز طی بیانیه ای انحلال این نهاد را و همانروز نیز گرجی ها استقلال گرجستان را اعلام میدارند. روز ٢٧ آوریل سال ١٩٢۰ فراکسیون مسلمان جزو آن مجمع، اقدام به تأسیس شورای ملی آذربایجان میکند. در پی مباحثات داغ تصمیمی مبنی بر اعلام استقلال دولت آذربایجان اتخاذ میگردد. دولت مستقل ایجاد میشود. این جمهوری در اولین فرمان خود کلیه شهروندان کشور را صرف نظر از ملیت، مذهب، وضع اجتماعی و جنسیت آنها از حقوق مساوی برخوردار مینماید. در تاریخ ١۶ ژوئن سال ١٩١٨ شورای ملی و دولت مستقل مرکز فعالیتهای خود را از تفلیس به گنجه منتقل میکند. روز ١٥ سپتامبر سال ١٩١٨ بعد از نبردهای سنگین ارتش اسلامی قفقاز به سرکردگی نورو پاشا باکو را از وجود باقی مانده های دیکتاتوری سنترا کاسپی پاک میکند. در تاریخ ١٧ سپتامبرسال ١٩١٨ حکومت آذربایجان از گنجه به باکو جابجا میشود. یکی از بزرگترین دستاورهای این جمهوری به رسمیت شناخته شدن آذربایجان بعنوان دولت مستقل در کنفرانس صلح پاریس در تاریخ ١١ ژانویه سال ١٩٢۰ بوده است. جمهوری خلق آذربایجان بعنوان نخستین کشور پارلمانی در بین کشورهای اسلامی مشرق زمین، سنن دیرینه دولتمداری ملتمان را زنده نگه داشته و موفق به ایجاد نهادهای دولتی مستقل به اقتضای شرایط دوران معاصر شده است.
تاریخ پارلمان ملی نیز به نخستین جلسه مجلس آذربایجان در روز ٧ دسامبر سال ١٩١٨ برمیگردد. پیدایش جمهوری خلق آذربایجان حاصل تغییر و تحولات دوران پیچیده سیاسی و نتیجه منطقی بیداری ملی ملت آذربایجان بوده است. راه اندازی تئاتر، مدارس و مطبوعات نوین در آذربایجان نقش مهمی در رشد خودیابی ملی داشته است. ایجاد ارتش ملی برای رهایی ملت از غارتهای بلشویکی-داشناکی باید بمنزله یکی از بزرگترین خدمات جمهوری خلق آذربایجان تلقی شود. جمهوری خلق آذربایجان به لحاظ ساختار سیاسی، فعالتهای انجام شده در راستای ایجاد دولت دموکراتیک، همچنین وظایف و اهداف تعیین شده خود دست کمی از کشورهای قدیمی دموکراتیک اروپا نداشته است. دولت مستقل آذربایجان در تاریخ ٢٨ آوریل سال ١٩٢۰ در نتیجه تجاوز نظامی روسیه شوروی سقوط کرده است.
“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ٢۰١٢، ص ١٧۶
