روز ٢٨ آوریل سال ١٩٢۰ تأسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان در قلمروی جمهوری خلق آذربایجان که در نتیجه تجاوز نظامی روسیه شوروی سقوط کرده بود، اعلام شد. در پاسخ به مراجعه کمیته موقت انقلابی آذربایجان مبنی بر تشکیل هم پیمانی، به رسمیت شناختن و اعتماد متقابل، و.ی.لنین در تاریخ ٥ می همان سال با رارسال تلگرافی برای حکومت آذربایجان شوروی به نیابت از کمیساریای خلق جمهوری شوروی فدرال سوسیالیستی روسیه به رسمیت شناخته شدن جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان را اعلام کرد. به رسمیت شناخته شدن استقلال دولت آذربایجان که توسط ارتش یازدهم روسیه شوروی ایجاد شده بود یک امر تشریفاتی بوده است. نه فقط سیاستهای خارجی آذربایجان بلکه اقتصاد و بخصوص صنعت نفت که مهترین بخش اقتصاد آذربایجان بوده، توسط نمایندگان روسیه در آذربایجان هدایت میشده است.
اینکه جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان در تاریخ ٣۰ دسامبر سال ١٩٢٢ در راستای اجرای مصوبه کنگره سراسری شوراها، به عنوان بخشی از جمهوری شوروی فدارتیف سوسیالیستی ماورا قفقاز به دولت تازه تأسیس اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی پیوست، در واقع به معنی واگذاری اختیارات محدود آن به دولت مرکزی بوده است. با آنکه آذربایجان توانست برخی از مظاهر استقلال دولتی خود از قبیل پرچم، آرم، سرود ملی و قانون اساسی خود را نگه دارد، ولی در بسیاری از زمینه ها استقلال خود را از دست داده بود و دیگر مفاد حقوق بین الملل به آن اطلاق نداشت. با این حال در سایه تلاشهای قهرمانانه ملت آذربایجان در سالهای ٣۰ و ٢۰ قرن بیستم میلادی پیشرفتهای زیادی در صنعت نفت بدست آمده و رشته های جدیدی در صنعت راه اندازی و نیروگاههای برقی ها و کانالهای آبیاری احداث شده و رشته کشاورزی دوره رستاخیز را تجربه کرده است. مجموعه برنامه های سوادآموزی در مقیاس وسیع در آذربایجان اجرا شده و شبکه کانونهای آموزش و پرورش، بیمارستانها و درمانگاه ها، مدارس عالی و حرفه یی، مراکز تحقیقات علمی و فرهنگی بیش از حد گسترش یافته بود. در سالهای ۴۰و ٥۰ اقتصاد و فرهنگ آذربایجان وارد مرحله جدیدی از توسعه شده بود. ولی سالهای ۶۰ آذربایجان شوروی را میتوان به عنوان دوره رکود تلقی کرد. ولی فقط در سایه روی کار آمدن حیدر علی اف در سال ١٩۶٩ دوره جدید و نقطه عطفی در تاریخ معاصر آذربایجان رقم خورد. فعالیتهای خستگی ناپذیر برای تهیه و تدوین برنامه های جامع جهت توسعه پایدار این جمهوری، ابتکار عمل بی سابقه و نیروی کاری بی پایان حیدر علی اف بعنوان دبیر اول حزب کمونیست آذربایجان از جهات متمایز آن دوره یعنی سالهای ٧۰ میباشد. سالهای ٧۰ الی ٨٥ قرن بیستم میلادی بعنوان برگ درخشان تاریخ سازندگی آذربایجان ثبت گردیده است. این مقطع به لحاظ مقیاس تغییر و تحولات، ماهیت اصلاحات عمیق ساختارهای اجتماعی و اقتصادی، ارتقا کیفی سطح رفاه مادی و معنوی مردم، یکی از مهترین دوره ها در تاریخ معاصر آذربایجان را بخود اختصاص داده است. مشکل ساختگی قره باغ کوهستانی که از سال ١٩٨٧ از سوی تجزیه طلبان ارمنی مطرح شده است به مانعه ای دیگری بر سر راه توسعه اقتصادی آذربایجان تبدیل شد. ملت آذربایجان این مشکل را از همان روزهای اولیه طرح آن بعنوان توطئه ای بر علیه تمامیت ارضی و تلاشی برای نقض حقوق اساسی شهروندان کشور ارزیابی نموده است. علیرغم تأیید مکرر سازمانهای بین المللی بر اصل تغییر ناپذیری مرزهای شناخته شده بین المللی، سیاستهایی با هدف جدا کردن ولایت خودمختار قره باغ کوهستانی از آذربایجان طی مراحلی پیاده میشده است. فاجعه ٢۰ ژانویه که بمنظور درهم کوبیدن اراده ملت به پاخواسته، تحقیر هویت ملی آن و به نمایش گذاشتن قدرت نظامی اتحاد شوروی به سر ملت آذربایجان آورده شده، در واقع تجاوز نظامی و جنایت رژیم خودکامه کمونیستی اتحاد شوروی علیه ملت آذربایجان بوده است. بعنوان نتیجه منطقی تشدید گرایشات مرکزگریزی در سراسر اتحاد شوروی در پی این جنایت شوم، آذربایجان در سال ١٩٩١ بعد از ٧١ سال استقلال خود را بازیافت.
“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ٢۰١٢، ص ١٩۰
