تسلط مجدد روسیه بر قفقاز جنوبی اوضاع سیاسی در منطقه را تغییر داد. مهمترین ویژگیهای شرایط نوین عبارت بودند از احیای دوباره امپراطوری روس تحت عناوین دروغین و برچیده شدن مظاهر استقلال دولتی.
سردمداران مسکو جمهوریهای قفقاز جنوبی را با حق خودمختاری فورمالیته جزو امپراطوری خود قرار میدادند. در چنین شرایطی، کنترول حد اکثر اراضی ممکن از اهمیت خاصی برای این “جمهوری های مستقل” برخوردار بوده است. روسیه علاقمند بود تا جمهوری های مسیحی نشین ارمنستان و گرجستان سرزمینهای بیشتری را در قفقاز جنوبی در اختیار داشته باشند و این اراضی به مناطق گرجی و ارمنی نشین تبدیل شود.
از اینرو، روسیه بعد از تحکیم مواضع خود در منطقه، مسئله “اراضی مورد اختلاف” بین آذربایجان –ارمنستان و آذربایجان –گرجستان را فورا به نفع ارمنستان و گرجستان حل کرده است. بطوریکه، مناطق کاملا آذربایجانی نشین همچون دره لگز، گویچه، زنگی باسار به ارمنستان و بورچالی نیز به گرجستان واگذار شدند. ارمنستان به اینها اکتفا نمیکرد و بدنبال آن بود تا از شرایط پیش آمده و موضع گیری مساعد روسیه حد اکثر استفاده را ببرد. سران کمونیست ارمنستان ادعاهایی نسبت به سرزمینهای نخجوان، قره باغ و زنگزور در آذربایجان نیز مطرح میکردند. مسکو بلافاصله از این ادعاها حمایت کرد و بر فشارهای خود علیه سران کمونیست آذربایجان افزود. رهبران آذربایجان نتوانستند در مقابل فشارهای مسکو دوام بیاورند و روز ۳۰ نوامبر و اول دسامبر سال ۱۹۲۰ با صدور بیانیه ای واگذاری زنگزور به ارمنستان را اعلام کردند.
مسکو برای اینکه آذربایجان را وادار به انعطاف کند به وسیله تبلیغاتی مضحکی همچون “اخوت پرولتاری” متوسل شده بود. تعداد کثیری از سران آذربایجان مخالف واگذاری زنگزور به ارمنستان بوده اند. این موضوع بارها در سطوح مختلفی مذاکره شده ولی نجات دادن زنگزور میسر نبوده است. منطقه زنگزور به دو قسمت تقسیم گردیده و بخشی از آن به مساحت ۴۵۰۵ کیلومتر مربع تحویل ارمنستان داده شد. منطقه زنگزور که کاملا آذربایجانی نشین بود بعنوان منطقه حایل بین نخجوان و سایر سرزمینهای آذربایجان، جزو اراضی ارمنستان اعلام گردید. این یک تصمیم نامعقولی بود که در تاریخ سابقه یی نداشته است. از سوی دیگر، بدنبال زنگزور ارمنی ها نسبت به تصرف نخجوان نیز امیدوار شده بودند.
سرنوشت نخجوان نیز متوجه خطر بزرگی بوده است. روسیه مصرانه در واگذاری نخجوان به ارمنستان پافشاری میکرد. آذربایجان بعد از آنکه زنگزور را به ارمنستان گذشت کرد قاطعانه در مقابل ادعاها نسبت به نخجوان ایستاد. ارمنستان با ملاحظه اینکه اختلاف برسر زنگزور هنوز ادامه داشته، در مرحله نخست زیاد روی نخجوان اصرار نکرد و در تاریخ ۲۸ دسامبر سال ۱۹۲۰ طی بیانیه رسمی اعلام کرد که هیچ گونه ادعایی به نخجوان ندارد. ولی دیری نپایید که ارمنی ها دوباره مسئله نخجوان را مطرح کردند. فقط در سایه مداخله ترکیه مسئله راه حل عادلانه خود را پیدا کرد. به موجب عهدنامه چهارجانبه مسکو و گارس که در سال ۱۹۲۱ بین ترکیه، روسیه، آذربایجان و ارمنستان امضا گردیده، نخجوان جزو آذربایجان نگه داشته شده است.
