دولت ساجیان
تضعیف قدرت سیاسی خلافت عرب در اواخر قرن نهم موجبات پیدایش دولت های مستقل و نیمه مستقلی در سرزمینهای تاریخی آذربایجان را فراهم آورد. در آن دوره دولت جدید سلاله ساجیان در جنوب این سرزمینها پا به عرصه وجود نهاد (سالهای ۹۴۱-۸۹۸). ظهور این دولت با نام محمد فرزند ابی الساج دیوداد ربطی مستقیمی دارد که یکی از سرکردگان خلیفه و از ترکان “اشروسنه” بوده است. یوسف بن ابی الساج بعنوان معروفترین نماینده سلسله ساجیان توانست برای اولین بار کلیه سرزمینهای آذربایجان را در قالب دولت مستقلی قرار دهد. اراضی وسیع منتهی به آنی و دیونی در غرب، دریای خزر در شرق و زنجان در جنوب و دربند در شمال جزو قلمروی دولت ساجیان بوده است. مرزبان ابن محمد از نسل سالایان و فرزند حاکم دیلم در سال ۹۴۱ به حاکمیت ساجیان در آذربایجان پایان داد. مرکز دولت ساجیان شهرهای مراغه و اردبیل بوده است.
“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ۲۰۱۲، ص ۸۰
دولت سالاریان
دولت سالاریان (۹۸۳-۹۴۱) در سال ۹۴۱ توسط مرزبان بن محمد بنیانگذاری شده است. در سالهای فرمانروایی وی وسعت قلمروی سالاریان به سطحسرحدات دولت ساجیان موجود در دوره شکوفایی آن رسیده بود. محمد بن مرزبان که تقریبا برکلیه سرزمینهای آذربایجان مسلط شده بود حاکمیت خود را در ارمنستان نیز برقرار کرد. شروانشاهان را که ابتدا باجگزار ساجیان بوده اند، مجبور کرد تا این بار خراجگزار سالاریان شوند. بدین ترتیب، مرزهای سرزمینهای تحت امر سالاریان در شمال به دربند رسید. موجودیت دولت سالاریان در سال ۹۸۱ بدست دولت روادیان پایان یافت. مرکز سالاریان شهر اردبیل بوده است.
دولتهای تاریخی آذربایجان، سال ۲۰۱۲، ص ۸۰
دولت روادیان
دولت روادیان از اواخر قرن دهم تقریبا بمدت یک قرن (۱۰۶۰-۹۸۳ و ۱۱۱۷-۱۱۰۷ در جنوب آذربایجان) نقش فوق العاده مهمی در تاریخ سیاسی آذربایجان ایفا کرده است. اواخر سالهای ۵۰ قرن دهم در دوره ای مصادف با تضعیف قدرت پادشاهی سالاریان، محمد بن حسین از خاندان روادیان بر بخشی از مناطق آذربایجان مسلط شد. در سال ۵۷/۹۵۶ وی تبریز و مناطق همجوار را نیز تصرف کرد. جنگ های داخلی که اواخر سالهای ۷۰ شدت بیشتری بخود گرفت منجر به غلبه ابوالهیجان فرزند وی بر ابراهیم پادشاه سالاریان شد. ابوالهیجان سرزمینهای سالاریان در جنوب رود ارس را نیز تسخیر کرده و به متصرفات خود افزوده است. در جریان یورش سلجوقی ها به قفقاز کل سرزمینهای آذربایجان جنوبی جزو قلمروی دولت روادیان بوده است. بدنبال محاصره تبریز توسط طغرول پادشاه سلجوقیان در سال ۱۰۶۰ مملان دوم رسما اطاعات پادشاه را پذیرفت. روادیان که قدرت سیاسی خود را از دست داده بودند برای مدت طولانی نتوانستند عظمت قبلی خود را بازیابند. در منابع مربوط به سالهای ۱۱۰۸/۱۱۰۷ فقط نامی از احمدیل بن ابراهیم بن وهسودان روادی بعنوان حاکم مراغه و مالک سرزمینهای جنوب غربی آذربایجان آمده است. در پی قتل احمدیل بدست یکی از باطنی ها در دربار خلیفه در بغداد در سال ۱۱۱۷/۱۱۱۶ خاندان روادیان از صفحه تاریخ حذف شد. شهرهای تبریز و مراغه مرکز روادیان بوده است.
“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ۲۰۱۲، ص ۸۱
