پادشاهی های مستقلی که در دوره انحطاط دولت سلجوقیان پا به عرصه وجود نهاده بودند بنوبه خود شکل جدیدی از نظام دولتی را رقم میزدند. بنیانگذاران دولتهای تازه ظهور از بردگان (مملوکین) سابق سلاطین سلجوقی بودند. حاکمان دولتهای مزبور معمولا امر تربیت و مربی گری شاهزادگان ولیعهد (ملیک های) سلجوقی ها را بر عهده داشته و ملقب به “اتابک” (پدر-حاکم) بودند. مؤسس دولت اتابکان آذربایجان (١٢٢٥-١١٣٦) شمس الدین ایلدگز بوده است. بدنبال فوت طغرول دوم، سلطان مسعود در سال ١١٣٦، زن بیوه مرحوم طغرول دوم بنام مؤمنه خاتون را به ازدواج ایلدگز اتایک در میاورد و وی را به ولایت اران که اقامتگاهش در گنجه بوده میگمارد. ایلدگز اتابک بزودی کلیه امرای اران را تابع خود میسازد و در آستانه مرگ سلطان مسعود عملان به حاکم مستقل اران تبدیل میشود. ایلدگز دیری نمیپاید که شیروان را هم تابع خود میکند. ایلدگز با استفاده ازهرج و مرجی ناشی از مرگ چاولی (١١٤٦) جانشین سلطان مسعود در آذربایجان، سرزمینهای نخجوان را نیز به متصرفات خود میافزاید. ایلدگز نخجوان را پایتخت دولت خود قرار میدهد. در سال ١١٦١ نیروهای شمس الدین ایلدگز شهر همدان را تصرف میکند و پسرخوانده خردسالش بنام ارصلان صاحب تاخت و تاج سلطنت عراق میشود
. شهر همدان پایتخت سلطان ارصلان و اتابک ایلدگز میشود. بعد از اعلام شدن ارصلان بعنوان سلطان، اتابک وی لقب “آتابک اعظم” را میگیرد. بدین ترتیب شمس الدین الدگز رهبر واقعی سلطنت عراق میشود. از این تاریخ ببعد لقب “اتابک” معنی اولیه خود بعنوان مربی شاهزاده ولیعهد ها را از دست میدهد و بمعنی عالی ترین رتبه حکومتی بکار گرفته میشود. دولت اتابکان آذربایجان در دوره های مختلفی ایالت و ولایات بزرگی را در بر گرفته است. این دولت مرزهای ترسیم شده دقیقی نداشته است. آذربایجان، اران (نخجوان)، عراق عجم، ری و همدان همواره جزو این دولت بوده اند. با مرگ اتابک اوزبک در جریان یورش خوارزمشاه جلال الدین به آذربایجان در سال ١٢٢٥ دولت اتابکان آذربایجان سقوط میکند.
“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ٢٠١٢، ص ١٠٢
