روسیه پس از قرارداد های گلستان و ترکمنچای اهالی مسلمان قره باغ را تهدیدی برای منافع خود می دید، تهدیدی که ترس پیوستن دوباره قفقاز به ایران را در جان روس ها زنده می کرد. دلبستگی اهالی مسلمان قره باغ به اسلام و ایران روسیه را مجاب کرد که جمعیت اقلیت ارمنی وفادار به خود در این منظقه را افزایش دهد.
سرویس قفقاز آناج: اسناد معتبری حکایت از این دارد که امپراطوری روسیه از سال های دور درپی کوچاندن ارامنه به قفقاز جنوبی بوده است، تا از این طریق در مقابل امپراطوری عثمانی و ایران اهرم فشار داشته باشد و تاسیس اولین گروه های نظامی چریکی بین ارامنه مهاجر و قتل عام مسلمانان در شرق ترکیه و شمال غرب ایران در شهر هایی چون خوی ،سلماس و خود ارومیه صحه ای بر این مدعاست.
پاکسازی نژادی صورت گرفته در شهر های قره باغ، و اسکان دادن ارامنه مهاجر به منطقه از اولویت های روسیه از سال های دور بوده است. سیاستی که منجر به قتل هزاران مسلمان شیعه در طی دویست سال گذشته شده است.
روس ها ارامنه را به چشم یکی از وفادارترین قوم ها به خود ، چه در جنگ های ایران و روس و چه در نبردهای میان روسیه و عثمانی می نگریستند، آنها را در مناطقی از جمله قره باغ اسکان دادند که این عمل روس ها ترکیب جمعیتی قره باغ را به نفع ارامنه تغییر داد . البته به اعتقاد برخی تاریخ نگاران سیاست ارمنی سازی روس ها تنها منحصر به قره باغ نبود و بسیاری از سرزمین هایی که اکنون بخشی از ارمنستان است نیز پیش از آن ملک غیر ارمنی ها بود . حتی ایروان پایتخت کنونی ارمنستان شهری مسلمان نشین بوده است که نام های بسیاری از شخصیت ها که از این شهر ها برخاسته اند ، گواه آن است .
روس ها بعد از اشغال منطقه قفقاز که اکثریت ساکنان آن مسلمان بودند ، به دلیل دلبستگی مسلمانان به اسلام و ایران آنها را تهدیدی برای خود می دیدند، از این رو دست به تدابیری زدند که ترکیب جمعیت قفقاز را به ضرر مسلمانان تغییر دهند . بنابراین زمینه مهاجرت ارامنه را که در طول جنگ ، با نیرهای روسی همکاری کرده بودند را فراهم ساختند .
با این کار ، ارمنه حیات تازه ای یافته و در دسته های هزار نفری به سوی قره باغ و چیخور سعد ( ایراوان ) مهاجرت نمودند . در اثر همین تغیرات جمعیتی و کوچاندن ارامنه بود که منطقه چخور سعد و زنگه زور دارای جمعیت ارمنی گردیده و بعد ها به ارمنستان واگذار گردیدند .به عنوان نمونه در ۱۰ فوریه ۱۸۲۹ ، ۸۲۴۹ خانوار ارمنی از ایران به قفقاز کوچانده شده و در ایروان و قره باغ و شیروان اسکان داده شدند .
اولین گزارش رسمی در مورد جمعیت قره باغ مربوط به سرشماری ماموران حکومت تزار در سال ۱۸۰۵ است که بر اساس آن جمعیت قره باغ ۱۰ هزار نفر خانوار اعلام شده ولی ترکیب قومی آن مشخص نشده است .در سال۱۸۰۸ از کاهش جمعیت این منطقه به ۷۴۷۴ خانوار گزارش شده است .در سال های مورد اشاره تمام منابع موجود ، کاهش خانوار ها را تائید می کنند و اصلی ترین علت این کاهش را ناشی از جنگ می دانند .پس از پایان جنگ ایران و روس و برقراری آرمش نسبی ، این جمعیت به خانه هایشان باز گشتند .
در سال ۱۸۱۰ از ۱۲ هزار خانوار ساکن در قره باغ کوهستانی ، ۹۵۰۰ خانوار مسلمان آذربایجانی و ۲۵۰۰ خانوار ارمنی بودند .سند مهم دیگری که درباره جمعیت قره باغ و ترکیب آن وجود دارد ، از طرف یومولوف و موگیلیوسکی ترتیب داده شده است که مربوط به دفتر جمع آوری مالیات قره باغ است . بر اساس این اطلاعات این سند در سال ۱۸۲۳ کل جمعیت قره باغ ۲۰۰۵۹ خانوار بود که ۱۵۷۲۹ خانوار آن ترک آذربایجانی و ۴۳۶۶ خانوار آن ارمنی و بقیه از سایر اقوام بود .به طوری که دیده می شود تا سال ۱۸۲۳ در اثر کوچ ارمنه ، تعداد آنها در ترکیب جمعیت ایالت قره باغ افزایش یافته است و به ۴۳۶۶ خانوار ( ۲۰ در صد کل جمعیت قره باغ ) رسیده است.در این سال از ۵۵۶ آبادی قره باغ در ۱۵۸ آبادی ارمنه و در ۳۹۸ آبادی ترکان آذربایجانی مسلمان ساکن بودند .در سال ۱۸۳۲ بر اساس اطلاعات سرشماری در اراضی خانات سابق قره باغ از ۲۰۴۲۰ خانوار ، ۸ هزار خانوار ارمنی بوده اند
پس از جنگ سال 1992 در قره باغ و کشتار مسلمانان به دست نیروهای ارمنی در سال های اخیر نیز درگیریهای مرزی بین نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان افزایش یافته است. و با عدم رسیدن به یک راهکار مناسب برای حل بحران قره باغ در نشست های بین المللی، احتمال می رود منطقه قفقاز باز هم شاهد یک درگیری خونین باشد. جنگ احتمالی در منطقه ممکن است باعث مداخله قدرتهای منطقه ای به خصوص روسیه شود.
سوال اساسی این است که در جنگ احتمالی باکو و ایروان، روسیه از کدام کشور حمایت خواهد کرد و چه موضعی اتخاذ خواهد کرد. جنگ قره باغ از فوریهٔ سال ۱۹۸۸ تا مارس ۱۹۹۴ در ناحیه قره‌باغ، واقع در جنوب شرقی جمهوری ارمنستان، بین اکثریت ارمنی ساکن با پشتیبانی ارمنستان و جمهوری آذربایجان رخ داد. ناحیه قره باغ جزئی از خاک جمهوری آذربایجان بوده و در فوریه ۱۹۹۲میلادی به اشغال ارمنستان درآمد.
نظامیان ارمنستان با پشتیبانی روسیه و در نتیجه جنگ حاکمیت در داخل آذربایجان توانستند در جریان تجاوز به جمهوری آذربایجان، حدود ۲۰ درصد از خاک این کشور به ویژه مناطق استراتژیکی که ارمنستان را به قره باغ متصل میکند، اشغال کنند. با وجود برقراری آتش بس میان دو کشور از سال ۱۹۹۴ این بخش از خاک جمهوری آذربایجان همچنان در اشغال ارتش ارمنستان است و علیرغم انجام مذاکرات گسترده در طول این سالها مشکل دیرینه قره باغ، هنوز حل نشده است.
مذاکرات طرفین برای حل این بحران در نشست اخیر مینسک در فرانسه به نتیجه نرسید و دامنه اختلافات دو طرف روز به روز گسترده تر می شود. لفاظی های نظامی بین مقامت دو کشور در ماه های اخیر تشدید شده است. آذربایجان همیشه اعلام کرده که کاسه صبرش از اقدامات بی نتیجه دیپلماتیک لبریز شده و گزینه نظامی را دور از انتظار نمی بیند. این کشور اکنون در مسابقه ی تسلیحاتی از ارمنستان پیشی گرفته است و با خرید تسلیحات مدرن از کشورهایی مثل اسرائیل به تجهیز کامل ارتش پرداخته است.
در حال حاضر بودجه نظامی آذربایجان برابر با کل بودجه ارمنستان است. از سوی دیگر ارمنستان هم اعلام می کند که برای جنگ آماده است و ادعا می کند که در جنگ قبلی ظرفیت نظامی آذربایجان بالاتر از ارمنستان بوده، اما این کشور جنگ را باخته است.جامعه جهانی نیز تاکنون در حل مناقشه قره باغ کوهستانی موفقیتی نداشته است.
بحران قره باغ پس از استقلال این جمهوری ها از شوروی سابق به یکی از مهمترین اختلافات بین باکو و ایروان تبدیل شده است و علیرغم آتش بس موقت بین دو کشور همواره شاهد درگیری و کشته شدن نیروهای دو طرف در این منطقه هستیم و حتی در ماههای اخیر درگیری ها بیشتر شده است.همانگونه که ارمنستان با کمکهای روسیه اراضی آذربایجان را اشغال کرده است در صورت بروز جنگی مجدد باز این روسیه است پشت سر ارمنی ها قرار خواهد گرفت.
اینکه سرژ سرکیسیان رئیس جمهور ارمنستان در شرایط بد اقتصادی و کاستی بودجه نظامی بی محابا آذربایجان را به جنگ تهدید می کند بیانگر آنست که به قدرت نظامی روسیه متکی است. این یک واقعیت است که اگر روسها ارامنه را به حال خود رها کنند تکلیف مناقشه قره باغ در ظرف چند ماه به نفع آذربایجان روشن می شود.
در این میان نقش روسیه به عنوان قدرت اصلی منطقه مهم به نظر می رسد. روسیه به عنوان میراث دار اصلی شوری سابق سعی دارد از بروز جنگ دیگری در این منطقه جلوگیری کند. زیرا شروع جنگ در قفقاز برای منافع روسیه نیز خطر آفرین است. بروز جنگ ممکن است زمینه مداخله قدرتهای فرامنطقه ای به خصوص آمریکا را در منطقه فراهم کند. حضور فیزیکی آمریکا در قفقاز تهدیدی برای منافع ملی روسیه محسوب می شود و مسکو در تلاش است تا از گسترش اختلافات بین آذربایجان و ارمنستان جلوگیری کند.
روسیه همواره در مسئله قره باغ بیشتر از ارمنستان حمایت کرده است و این اقدام مسکو با بدبینی از طرف آذربایجان نسبت به سیاستهای روسیه همراه بوده است. مقامات آذری معتقد هستند اگر مسکو به دنبال ایجاد ثبات در منطقه است نباید از یک طرف مناقشه یعنی ارمنستان حمایت کند زیرا این اقدام روسیه باعث بی ثباتی در منطقه خواهد شد و مسکو باید تعادل را در بین دو جمهوری برقرار کند.
دلایل حمایت روسیه از ارمنستان
روسیه سعی دارد با ایجاد توازن تسلیحاتی در قفقاز از گسترش اختلافاتی که ممکن است جنگ دیگری را در بر داشته باشد ممانعت کند. در ماههای اخیر روسیه اعلام کرده است که قصد دارد تا همکاریهای نظامی خود با ارمنستان را افزایش دهد.
این اقدام مسکو بعد از خروج این کشور از ایستگاه راداری قبله در آذربایجان با جدیت بیشتری دنبال شد. مسکو به دنبال این است با گسترش همکاریهای نظامی با ارمنستان این کشور را در مقابل آذربایجان که روز به روز به سلاحهای پیشرفته آمریکا و به خصوص اسرائیل مجهز می شود کمک نماید.
این اقدام مسکو دو هدف را در بر دارد:
یکی اینکه از این طریق اقدام به فروش بیشتر تسلیحات خود به ارمنستان می نماید و درآمدی را از این طریق کسب می کند و دوم با مجهز کردن ارمنستان به سلاحهای روسیه نوعی توازن را در مقابل باکو ایجاد می کند تا در صورت جنگ احتمالی ارمنستان بازنده نباشد.
با توجه به اینکه مقامات آذربایجان در سالهای اخیر مسیر نزدیکی به غرب و دوری از روسیه را در پیش گرفته اند و حتی برای عضویت در سازمان آتلانتیک شمالی (ناتو) درخواست کرده اند باعث شده است تا روسیه با تجهیز نظامی و حمایت بیشتر از ارمنستان در مقابل باکو مخالفت خود را با نفوذ غرب و ناتو در قفقاز که منجر به کاهش نفوذ روسیه در منطقه می شود را به طور غیر مستقیم اعلام کند.
هدف روسیه از تقویت همکاری نظامی با ارمنستان تقویت جای پا و حضور در قفقاز جنوبی است. روسیه با این اقدام خود به آمریکا و ناتو پیام می‌دهد که قفقاز جزو حوزه نفوذ و منطقه مورد توجه مسکو میباشد و در صورت حضور قدرتهای دیگر در منطقه روسیه به شدت واکنش نشان خواهد داد.اختلافات روسیه و آذربایجان در سالهای اخیر افزایش یافته است و این یکی از عوامل مهم نزدیکی مسکو به ارمنستان بوده است.
خروج روسیه از پایگاه قبله که نوعی قدرت برای مسکو در قفقاز بود و می توانست از طریق این پایگاه با هر نوع تهدیدی از جانب کشورهای دیگر مقابله کند سبب شد تا روسیه برای جبران این شکست در مقابل باکو به ایجاد پایگاه دیگری در قفقاز اقدام کند.
به همین دلیل روسیه سعی دارد تا با استقرار پایگاهی جدید در ارمنستان بتواند نفوذ کاهش یافته خود در منطقه را جبران کند. در حال حاضر هر چند که مسکو پایگاه ۱۰۲ گیومری ارمنستان را در اختیار دارد و مدت قرارداد این پایگاه را تا سال ۲۰۴۴ میلادی تمدید کرده است اما به دنبال این است تا با استقرار پایگاه دیگری در این کشور هم نفوذ قبلی خود را در منطقه باز یابد و هم نوعی توازن در بین ایروان و باکو ایجاد کند.
با توجه به اینکه آذربایجان به تنهایی نمی تواند پایگاه قبله را مدیریت کند احتمال دارد که یک قدرت خارجی از جمله آمریکا مدیریت آن را بر عهده بگیرد و حضور آمریکا تهدیداتی را علیه مسکو در بر خواهد داشت و به همین منظور روسیه در تلاش است تا همکاریهای خود را با دشمن اصلی آذربایجان یعنی ارمنستان افزایش دهد تا همچنان به عنوان قدرت برتر در قفقاز باقی بماند.
در همین راستا به دستور ” ولادیمیر پوتین ” رییس جمهوری روسیه قرارداد جدیدی در مورد تقویت همکاری نظامی با ارمنستان در حال تهیه می باشد و نشان می دهد که قفقاز تا چه میزان برای روسیه مهم و حیاتی است.
دلیل دیگر حمایت روسیه از ارمنستان به اتحاد دو کشور در سازمان پیمان امنیت جمعی مربوط می شود. روسیه و ارمنستان به عنوان اعضای این سازمان در قبال هم تعهداتی دارند. یکی از مواد منشور این سازمان کمک به اعضا در صورت حمله خارجی به یک عضو است و این عامل باعث می شود تا در شروع جنگ، روسیه به طور طبیعی جانب ارمنستان را داشته باشد. از جمله اهداف دیگر روسیه از تجهیز ارمنستان به سلاحهای روسی به استقرار سپر موشکی پاتریوت ناتو در ترکیه مربوط می شود. با توجه به همسایگی ارمنستان با ترکیه این کشور می تواند گزینه خوبی برای مقابله با این سیستم راداری باشد.
از آنجائیکه غرب و ترکیه روابط بسیار خوبی با آذربایجان دارند و ممکن است در شروع جنگ قره باغ از آذربایجان حمایت کنند مسکو نیز در تلاش است تا با گسترش همکاریها با ارمنستان از این کشور در مقابل باکو و هم پیمانان خارجی اش دفاع کند و به نوعی اعاده حیثیت کند.
بحران قره باغ که یکی از مسائل مهم قفقاز و روسیه پس از فروپاشی شوروی بوده است و تاکنون راهکار مناسبی برای رسیدن به نتیجه لازم انجام نشده است. منافشه قره باغ دارای ماهیت بین المللی است و به کارت بازی قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای و در راس آنها روسیه و آمریکا مبدل شده است. روسیه در راس بازی بحران قره باغ قراردارد. روسیه در چهارچوب سیاست قدیمی و سنتی خود تلاش دارد که قفقاز جنوبی را زیر نظر خود داشته باشد و برای این منظور دامنه نفوذ خود را در ارمنستان گسترش داده و می‌کوشد که گرجستان و آذربایجان را نیز به طرق ممکن تحت سیطره و فرمانبرداری مسکو قرار دهد.
با توجه به اینکه آذربایجان و گرجستان روابط نزدیکی با غرب دارند و در صدد عضویت در ناتو هستند نفوذ روسیه تا حدودی در این کشورها کاهش یافته است و بهترین گزینه مورد نظر ارمنستان است که مسکو در تلاش است تا به توسعه نفوذ خود در این کشور اقدام کند و دشمنی ایروان با باکو نیز به توسعه هر چه بیشتر این روابط کمک خواهد کرد.
روسیه سعی دارد با ایجاد موازنه در بین آذربایجان و ارمنستان مانع از جنگ دیگری در نزدیکی مرزهای کشورش باشد. روسیه با توجه به کاهش نفوذ خود در آذربایجان به سمت ارمنستان تمایل پیدا کرده است تا از طریق تقویت همکاری ها با این کشور مقامات باکو را به اتخاذ تصمیمات جدید در مقابل مسکو وادار کند و این کشور را مثل گذشته تحت کنترل خود داشته باشد.
با این اوصاف در صورت بروز هرگونه جنگ احتمالی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان روسیه از ارمنستان حمایت می کند زیرا ارمنستان را همپیمان استراتژیک خود در قفقاز جنوبی می داند و همچنین حضور غرب در آذربایجان را مغایر با منافع خود در منطقه می داند.
نویسنده: سرویس قفقاز آناج
