تعبیر جغرافی قره باغ کوهستانی که منظور از آن بخش کوهستانی قره باغ از سرزمینهای لاینفک آذربایجانمیباشد، اواخر جنگ جهانی دوم بصورت اصطلاحی با مضمون سیاسی مشخصی درآمده است.

س.شادونس نماینده مسئول ارمنی وقت کمیته کشوری ماورای قفقاز در قره باغ کوهستانی مینوشت (۲۰ دسامبر سال ۱۹۲۲) که “اصطلاح جدید قره باغ کوهستانی که توسط داشناکی ها ایجاد شده بود (حروف ایتالیک حاضر و بعدی از مؤلف است) درست در همین دوره به گردش در آمد. بعد از آنکه داشناکی ها در ارمنسنان به قدرت رسیدند مبارزه بر سر قره باغ دوباره تشدید میشود.” بعد از استقرار حاکمیت شوروی در آذربایجان نیز این مبارزه ادامه یافته و سرانجام ولایت خودمختاری در سرزمینهای تاریخی آذربایجان ایجاد میگردد.

جریان تشکیل قره باغ کوهستانی که در واقع از قره باغ کوهستانی جغرافی منفک شده، به چه صورت بوده است؟ برای پاسخ به این سؤال قبل از هر چیز باید تصوری از اراضی قره باغ کوهستانی داشته باشیم. در کتاب “تاریخ قره باغ” به قلم میرزا جمال جوانشیر (۱۸۵۳-۱۷۷۳) آمده است که “آنچه در تواریخ قدیم مرقوم است سرحدات ولایت قره باغ این است: طرف جنوبی، رود ارس میرود تا پل خداآفرین الی سنق کورپو که الحال در میان اهالی محل قزاخ شمس الدین و دمورچی حسنلی می باشد…از طرف شرقی رودخانه کر است، تا که در قریه جواد آب کر و رود ارس به یکدیگر ملحق شده میرود به دریای خضری متصل میشود. و طرف شمالی که سرحد قره باغ و یلی ساوبط بول رود کوران است… و طرف غربی کوهستانات عظیم قره باغ است که کوشبک و سالوارتی و اریکلو میگویند.” (قره باغ نامه لر، کتاب اول، باکو، سال ۱۹۸۹) نظام خان نشینی قره باغ در سال ۱۸۲۲ برچیده و به ولایتی تبدیل شده بود. در کتاب “ابزرنیه” که در سال ۱۸۳۶ در سانکت پطربورگ به چاپ رسیده، سرحدات و مساحت ولایت قره باغ بعنوان ۱۳۰۰۰ ورست مربع آمده و اضافه شده که کوهستان ها پهنه بیشتر اراضی آن را پوشش میدهد. (“شرح متصرفات روسیه در قفقاز” بخش سوم، سانکت پطربورگ، سال ۱۸۳۶، به زبان روسی.) آ.سکیبیتسکی فرزند قفقاز شناس معروف م.آ.سکیبیتسکی در مقاله خود تحت عنوان “بحران قره باغ” مینویسد: “…کلیه بخش کوهستانی خان نشینی قره باغ آنموقع قره باغ کوهستانی نام داشته. سرزمینهایی که از شرق به رشته کوههای قره باغ و از غرب به کوههای زنگزور محدود میشدند و همچنین جلگه قره باغ که قره باغ علیا، یک منطقه جلگه ای را از قره باغ تحتانی جدا میساخت نیز جزو این منطقه بوده است.” (آ.سکیبیتسکی، “بحران قره باغ” (به زبان روسی)، مجله سویوز، سال ١٩٩١، شماره ٧) در عهد امپراطوری روسیه تزاری اراضی قره باغ در قالب تقسیمات ارزی مختلفی گنجانده شده و تمامیت ارضی آن نقض شده بود. احیای تمامیت ارضی آن فقط در دوران جمهوری دموکراتیک امکانپذیر بوده است.

ولی با تأسیس جمهوری قره باغ کوهستانی خودمختار (در مصوبه مورخ ٧ جولای سال ١٩٢٣ کمیته اجرائیه مرکزی آذربایجان عنوانش بدین شکل آمده است) تمامیت ارضی آن دوباره و بصورت حتمی نقض میشود. اراضی جمهوری قره باغ کوهستانی خودمختار بر مبنای اصول خواست گرایی تشکیل شده بود، نه بر اساس اصول علمی-جغرافی. یعنی هدف از آن متحد کردن مناطقی با اکثتریت ساکنین ارمنی در قالب  یک نهاد خودمختاربوده است. (لازم به ذکر است با پیروی ازاین اصل میتوان واحد ارضی –سیاسی اهالی مهاجر را در مناطق محل اقامت متراکم آنها دراغلب کشورهای جهان و یا شهرهای بزرگ تشکیل داد. بطوریکه، با مبنا قرار دادن محله چین نشین میشود در نیو یورک نهاد خودمختار چینی ها را تشکیل داد و عین این کار را در مورد ژاپنی ها انجام داد.) کار به جایی رسیده بود که روستای آغ دابان از توابع کلبجر و روستای یوخاری وئیسللی متعلق به منطقه فضولی در داخل مرزهای جمهوری قره باغ کوهستانی خودمختار مانده وجزو توابع آن محسوب میشدند. طبق تصمیم کمیسیون تدوین کننده آیین نامه جمهوری قره باغ کوهستانی خودمختار (جولای سال ١٩٢٣)، آن جمهوری افزون بر ١٧۰ منطقه مسکونی را در بر داشته است. در گزارش سال ١٩٢۴ اداره آمار مرکزی آذربایجان تعداد آن مناطق مسکونی بیش از ٢۰۰ منطقه (سرشماری سال ١٩٢١ کشاورزی آذربایجان، (به زبان روسی)، باکو، سال ١٩٢۴) ذکر شده است. کوچاریان بر وجود ٢١٥ منطقه تأکید کرده بود. (کوچاریان، “قره باغ کوهستانی” (به زبان روسی)، سال ١٩٢٥) این موراد حکایت از آن دارد که عملا از محل مناطق مسکونی اضافی بر وسعت اراضی قره باغ کوهستانی افزوده شده است.

بدین ترتیب، روشن میشود که مفهوم قره باغ کوهستانی تاریخ منحصر به فردی داشته و بنا بر اقتضای سیاست های تجزیه طلبانه ارمنی ها پیچیده شده ا ست.

یک، این اصطلاح توسط داشناکی ها ایجاد شده است

دو، در تشکیل آن موقعیت جغرافیایی قره باغ کوهستانی ملاک نبوده بلکه در راتسای اهداف خودشان عمدا مناطق ارمنی نشین را مبنا قرار داده اند.

سه، معرفی آن بعنوان یک کشور خاصی شروع شده بود (بی جهت نیست که کلمه قره باغ کوهستانی به زبان روسی ترجمه شده ولی در اسناد بین المللی بعنوان “ناگورنی کاراباخ” و بدون ترجمه آمده بود)

چهار، تلاشهایی برای سیاسی  کردن و ارمنی سازی آن گسترش یافته بود و غیره.

کریم شکوروف

دکترای علوم تاریخ، پرفسور.