روز ٢٨ آوریل سال ١٩٢۰ تأسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان در قلمروی جمهوری خلق آذربایجان که در نتیجه تجاوز نظامی روسیه شوروی سقوط کرده بود، اعلام شد. در پاسخ به مراجعه کمیته موقت انقلابی آذربایجان مبنی بر تشکیل هم پیمانی، به رسمیت شناختن و اعتماد متقابل، و.ی.لنین در تاریخ  ٥ می همان سال با رارسال تلگرافی برای حکومت آذربایجان شوروی به نیابت از کمیساریای خلق جمهوری شوروی فدرال سوسیالیستی روسیه به رسمیت شناخته شدن جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان را اعلام کرد. به رسمیت شناخته شدن استقلال دولت آذربایجان که توسط ارتش یازدهم روسیه شوروی ایجاد شده بود یک امر تشریفاتی بوده است. نه فقط سیاستهای خارجی آذربایجان بلکه اقتصاد و بخصوص صنعت نفت که مهترین بخش اقتصاد آذربایجان بوده، توسط نمایندگان روسیه در آذربایجان هدایت میشده است.

تاریخ آذربایجان در نیمه دوم قرن هجدهم در واقع تاریخ نهادهای دولتی مستقل و نیمه مستقل از نوع خان نشینی ها میباشد. پیدایش نخستین خان نشینی های مستقل در اراضی آذربایجان با سالهای چهل قرن هجدهم مصادف شده است. اگر چه برخی از آنها بدنبال سقوط دولت نادرشاه پا به عرصه وجود نهادند ولی بقیه در دوران حاکمیت نادر شاه در جریان مبارزات ضد ایرانی تشکل یافته بودند.

آذربایجان در قرن شانزدهم مرکز اجتماعی-اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ایده لوژیک دولت صفوی (١٧٣٦-١٥٠١) بوده است. آذربایجان، ایران، جنوب ترکمنستان و افغانستان کنونی (به استثنای ایالت بلخ)، عراق عرب و سایر سرزمینها در داخل مرزهای دولت صفوی قرار داشته است. شاه اسماعیل یکم بنیانگذار دولت صفوی بوده است. اسماعیل که تحصیلات و تربیت ممتازی داشته، ازسال ١٤٩٩ وارد صحنه پرتنش فعالیتهای اجتماعی و سیاسی شده است. در سال ١٥٠١ صاحب تاخت و تاج شاهنشاهی شده و پایه های دولت جدیدی را گذاشته بود. ظرف کوتاه مدتی دولت خود را به امپراتوری قدرتمندی تبدیل کرده است. نام سلسله حاکم بر دولت صفوی به نام شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی بانی ترک آذربایجانی طریقت صفویه بر میگردد. تبریز (١٥٥٥-١٥٠١)، قزوین (١٥٩٨-١٥٥٥) و اصفهان (بعد از سال ١٥٩٨) پایتخت دولت صفوی در دوره های مختلفی از تاریخ بوده است. آذربایجان در میان سایر ایالات دولت صفوی بیشترین توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را داشته است. طوایف قزلباش آذربایجان (ذکر این دولت بعنوان دولت قزلباش در منابع تاریخی گواه دیگری بر این حقیقت تاریخی میباشد) و فئودالهای اردبیلی نقش برجسته ای در دولت صفوی ایفا کرده اند. طهماسب فرزند شاه اسماعیل نیز سیاست متحد کردن سرزمینهای آذربایجان را دنبال کرده است. در این راستا دولت شروانشاهان در سال ١٥٣٨ برچیده و در دولت صفوی ادغام شده است. در سال ١٥٥١ نیز خان نشینی شکی به دولت صفوی ملحق میگردد. از اواخر قرن هفدهم دولت صفوی گریبانگیر بحران اقتصادی و سیاسی عمیقی بوده است. در ماه مارس سال ١٧٣٦ نادر شاه توسط فئودالهای شرکت کننده در مراسم تاج گذاری در مغان بعنوان پادشاه اعلام میشود. بدین ترتیب موجودیت دولت صفوی بطور رسمی پایان می یابد.

“دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ٢٠١٢، ص ١٢٦

دولت قرا قویونلو

اوغوز میباشند که هنوز در قرنهای ششم و هفتم در روند شکل گیری ملت آذربایجان نقش داشته اند. قرا یوسف بعنوان سرکرده اتحاد طوایف آذربایجانی در سال ١٤٠٨ موفق میشود تا ارتش تیموریان را شکست داده از آذربایجان بیرون براند. سپس قرا یوسف برسر حاکمیت مطلقه

پادشاهی های مستقلی که در دوره انحطاط دولت سلجوقیان پا به عرصه وجود نهاده بودند بنوبه خود شکل جدیدی از نظام دولتی را رقم میزدند. بنیانگذاران دولتهای تازه ظهور از بردگان (مملوکین) سابق سلاطین سلجوقی بودند. حاکمان دولتهای مزبور معمولا امر تربیت و مربی گری شاهزادگان ولیعهد (ملیک های) سلجوقی ها را بر عهده داشته و ملقب به “اتابک” (پدر-حاکم) بودند.

خاندان شدادیان که نقش برجسته ای در تاریخ نظامی-سیاسی آذربایجان و برخی کشورهای همجوار آن ایفا کرده از اواسط قرن دهم تا اواخر سده دوازدهم زمام امور را در امیر نشینهای گنجه، نخجوان، دوین و آنی در قفقاز جنوبی در اختیار داشته اند. محمد بن شداد بن قرطاق بنیانگذار کردتبار دودمان شدادیان با استفاده از ضعف دستگاه حکومتی دولت سالاریان و بدنبال وی هم پسرانش بنامهای ابوالحسن علی لشکری و فضول مبارزات خود برای تصرف سرزمینهای تحت امر سالاریان تشدید کردند. در سال ٩٧١ لشکری در سایه فعالیتهای برادرش فضول که آنموقع در خدمت سالاریان بوده، توانست به حاکمیت گنجه دست یابد. بدین ترتیب پایه های دولت شدادیان به مرکزیت شهر گنجه ریخته شد. بموجب عهدنامه یی که بدنبال محاصره ناموفق گنجه توسط ابراهیم از حاکمان سالاریان امضا شد بخش اعظم آران (بردعه، شمکیر، نخجوان و غیره) تحت سلطه شدادیان قرار گرفت. دولت شدادیان در سال ١٠٧٥ بدست سلجوقی ها سقوط کرد.

 “دولتهای تاریخی آذربایجان”، باکو، سال ٢٠١٢، ص ٩٤